Ardian-Christian Kyçyku
Lulja dhe dora që e këput
Lulja dhe dora që e këput
(Mbi jetën dhe flijimin e Monsinjor Vladimir Gjikës)
Moto: “Vdekje dhe pluhur, bekojeni Zotin. Bekoje Zotin ti, vdekja ime, kalbja ime, bekojeni Zotin! Gjëra që do të lindeni prej meje kur unë s’do të jem në këtë botë, bekojeni Zotin! Heshtje rreth kujtimit tim, bekoje Zotin edhe ti… Shpirti im, që s’duhet të vdesësh ndonjëherë, thirre përjetësinë tënde tashmë të filluar, tek bekon, qysh nga ky çast, Zotin!”
Monsinjor Vladimir Gjika
Një pikë gjaku që mund të lëvizë mendësinë
Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me “gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen.
Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar. Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese, Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte, ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit, përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose oqean.
Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin, mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak Zoti, se sa gjak njeriu.
Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës
Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën, por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin Dora d’Istria).
Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e ballkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi, marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden, rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias “Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë njëlloj afër.
I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral, ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll, Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve, lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin.
Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare, mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë, por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e regjimeve çnjerëzore.
Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti, lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie, filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën në teologji.
Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet, Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës.
Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor 1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar tjetër.
Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo, Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin “kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan vetes të njëjtin fat.
Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”. Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat, shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve, politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët, okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin[1] frëng, ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin.
Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit. Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris.
Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika, heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit. Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti (Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të shekullit”.
Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë “thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”.
Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët
Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve, pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e ëndërron.
Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti. Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve.
Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme, aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore, shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit, shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës, pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë.
Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”, përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i perëndishëm u fal nga pak shije.
Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të tillë të jetonin në të”[2].
Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit, agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin[3] zyrtar të dikujt është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm.
Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri
Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut: “Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë, mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin”[4].
Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë, sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë, mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie, kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje, Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune[5] – i pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta, individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë. Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës shpirtërorë.
Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit[6], njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë, argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte, njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe, populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze, sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës, njerëzia u lëshua pas dasmave”[7]. Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas fashitjes së murtajave të tjera.
Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve… Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari, se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së Zotit brenda njeriut”.
Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe, thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja[8] e një shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës, kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt lëndën.
Nulla Ostis[9]
Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit. Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi, përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta bekojë.
Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve.
Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe, siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë.
Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin. Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin. Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli, thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i dhe “Kapitali”.
Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar, Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes “pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë. Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka bërë ballë me kokë në thes!
Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt-vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme.
Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e rrallë e besimit në një botë tjetër.
Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile.
E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur.
Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë, teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai. Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën.
Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut, mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore, duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë.
Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim miqve.
Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia Cosmovici[10], fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”.
Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë.
Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha, – nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me këmbë.
Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me “gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen.
Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar. Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese, Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte, ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit, përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose oqean.
Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin, mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak Zoti, se sa gjak njeriu.
Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës
Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën, por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin Dora d’Istria).
Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e ballkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi, marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden, rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias “Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë njëlloj afër.
I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral, ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll, Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve, lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin.
Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare, mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë, por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e regjimeve çnjerëzore.
Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti, lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie, filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën në teologji.
Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet, Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës.
Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor 1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar tjetër.
Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo, Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin “kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan vetes të njëjtin fat.
Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”. Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat, shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve, politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët, okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin[1] frëng, ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin.
Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit. Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris.
Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika, heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit. Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti (Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të shekullit”.
Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë “thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”.
Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët
Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve, pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e ëndërron.
Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti. Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve.
Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme, aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore, shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit, shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës, pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë.
Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”, përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i perëndishëm u fal nga pak shije.
Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të tillë të jetonin në të”[2].
Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit, agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin[3] zyrtar të dikujt është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm.
Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri
Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut: “Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë, mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin”[4].
Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë, sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë, mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie, kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje, Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune[5] – i pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta, individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë. Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës shpirtërorë.
Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit[6], njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë, argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte, njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe, populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze, sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës, njerëzia u lëshua pas dasmave”[7]. Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas fashitjes së murtajave të tjera.
Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve… Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari, se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së Zotit brenda njeriut”.
Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe, thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja[8] e një shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës, kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt lëndën.
Nulla Ostis[9]
Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit. Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi, përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta bekojë.
Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve.
Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe, siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë.
Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin. Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin. Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli, thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i dhe “Kapitali”.
Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar, Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes “pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë. Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka bërë ballë me kokë në thes!
Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt-vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme.
Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e rrallë e besimit në një botë tjetër.
Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile.
E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur.
Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë, teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai. Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën.
Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut, mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore, duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë.
Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim miqve.
Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia Cosmovici[10], fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”.
Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë.
Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha, – nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me këmbë.
Bukuresht, dimër 2006
Cornel Dumitrescu*
Interferenţe demografice, culturale, spirituale între aromâni şi albanezi – o abordare sociologică
Interferenţe demografice, culturale, spirituale între aromâni şi albanezi – o abordare sociologică
Relaţiile dintre majoritate şi minoritate într-o societate multiculturală, în care există grupuri etnice distincte, religii diferite, limbă de exprimare diferită, tradiţii şi obiceiuri diferite, pot deveni uneori sursă de conflicte şi tensiuni sociale. Există o tendinţă a majorităţii ce se poate exprima în mod explicit sau implicit, de omogenizare şi integrare, uneori până la asimilare, a minorităţii de către majoritate, urmată, ca o consecinţă, de o atitudine de cedare a presiunilor sau, din potrivă, de una de păstrare a identităţii culturale.
România, după anul 1990, a dezvoltat mecanisme politice care garantează relaţii normale între majoritate şi minoritate, aşa cum sunt asigurarea reprezentării în Parlamentul ţării a fiecărui grup etnic, Consiliul Minorităţilor Naţionale, dar şi o atitudine deschisă, cooperantă, a societăţi civile faţă de minorităţi, ceea ce sociologii denumesc, într-un cuvânt, conceptul de alteritate, de acceptare a celuilalt. La fel de cunoscut este modelul sociologic românesc de bună vecinătate, model rezultat din cercetări asupra convieţuirii în Dobrogea, Banat, Bucovina, Transilvania, zone etnografice unde locuiesc, alături de români, un număr important de minorităţi din România. Acest model pune accent pe respectul diversităţii culturale, pe comunicare interculturală, în ultimă instanţă pe interferenţe culturale, toate acestea ducând în final, la o mai bună cunoaştere, o mai mare toleranţă interetnică, precum şi la îmbogăţirea spirituală a fiecărei etnocomunităţi. Într-o lume a globalizării, a mondializării, ceea ce ne poate diferenţia de ceilalţi, fără a ne enclaviza, rămâne specificul cultural şi spiritual.
Albanezii se consideră a fi urmaşi direcţi ai vechilor iliri ce au populat în antichitate o parte importantă din Balcani, după majoritatea surselor istorice anterior venirii slavilor în această zonă geografică. După cum afirmă specialiştii, ilirii au sosit în peninsula balcanică în jurul anului 900 î. H., iar după ce regiunea a fost cucerită de Imperiul Roman, Iliria a fost organizată ca provincia romană Illiricum, ulterior numindu-se Dalmaţia, pentru ca mai apoi să fie sub dominaţie grecească şi a Imperiului Bizantin.
Teritoriul Albaniei de azi a devenit o parte a Imperiului Otoman în 1478, după o perioadă îndelungată de rezistenţă armată condusă de Gjergj Kastrioti Skanderberg şi de prinţul Lekë Dukagjini, (acesta din urmă cunoscut şi prin faptul că este autorul Kanun-ului, cod cutumiar civil şi moral), iar în 1912 Albania a devenit independentă. Între 1928 şi 1938 forma statală a fost aceea de regat, iar în 1938 a devenit posesiune a Italiei până în anul 1945, când puterea a fost acaparată de partidul comunist albanez. Începând cu anul 1990, Albania a iniţiat reforme democratice, precum pluripartitismul şi economia de piaţă. Convieţuirea ilirilor pe teritoriul actual al României începe în perioada stăpânirii Daciei de către Imperiul Roman, când împăratul Traian aduce în prima parte a secolului al II-lea d. H lucrători de origine albaneză, pentru a lucra la minele de aur din Munţii Apuseni. Apoi, va exista un contingent de soldaţi albanezi în oastea lui Mircea cel Bătrân ce a participat alături de alte popoare creştine, la bătălia de la Kosovopolje din anul 1389, cu scopul de a pune stavilă înaintării turcilor în Europa. După ocuparea teritoriului Albaniei de armatele otomane, un alt val de albanezi se îndreaptă către Ţările Române; astfel, un document din 1595 redactat de Giovani Marini Poli, trimisul împăratului Rudolf al II-lea în Ţările Române, şi adresat curţii imperiale, arată că domnitorul Mihai Viteazu permite unui număr de circa 15000 de albanezi să se aşeze în Ţara Românească, scutindu-i şi de biruri pe o perioadă de 10 ani.
În secolele următoare, albanezii au trăit în Moldova şi Ţara Românească ca meseriaşi, negustori, agricultori, arnăuţi (oameni din garda domnitorilor), iar revoluţia de la 1821 găseşte un contingent important de albanezi în oastea lui Tudor Vladimirescu şi în cea a grecului Al. Ipsilanti, astfel că la mijlocul secolului XIX etnicii albanezi din Romania numărau circa 30000 persoane. Tot în această perioadă, se înfiinţează societăţi culturale ale albanezilor, precum „Drita”, „Societatea scrierii albaneze”,”Dituria”, ziarul „Sqipetari”, iar în 1905 s-a înfiinţat la Constanţa o şcoală albaneză sub conducerea dr. Ibrahim Themo, printre profesori aflându-se şi poetul Alexs Stavri. Trebuie să amintesc aici faptul că albaneza este o limbă indoeuropeană, cu dialectele tosk şi gheg, iar în albaneză „squipetar” (albanez) vine de la „squipe”, ceea ce înseamnă „stâncă, munte” („oameni de la munte”), iar cuvântul „carpe” desemnează tot „munte”, de unde numele de „Carpaţi”. De altfel, multe cuvinte, circa 150, sunt similare în albaneză şi română: gât, mânz, buză, brad, brâu, copil, căciulă, baltă, a curma – kurmaj, căpiţă – kjipi, fluier – floere, crăciun – kercun, eta – timp, etate, ş.a., ceea ce întăreşte afirmaţiile unor istorici care vorbesc despre convieţuirea timp de multe sute de ani alături de albanezi a romanităţii orientale.
După primul război mondial a sosit un alt val de albanezi, în special din Macedonia, ce s-au stabilit cu precădere în Transilvania, din motive economice, dar şi pentru a studia în învăţământul superior românesc; se poate afirma că prima parte a secolului XX, şi datorită societăţii „Bashkimi”, ce a avut un rol important în efervescenţa vieţii culturale albaneze din Romania, a fost o perioadă de maximă înflorire şi prosperitate a comunităţii albaneze din România.
Dintre personalităţile mai cunoscute ce au avut un rol important în istoria României, se pot enumera prinţesa Elena Ghica (poeta Dora d’Istria), familia Lupu (Vasile Lupu a ajuns domnitor în Moldova), scriitorul Victor Eftimiu, muzicienii Al. Mihăilescu Toscani şi Kristaq Antoniu, actorul Chiril Economu, poetul Alex Stavri, cel ce a compus imnul naţional al Albaniei pe muzica lui Ciprian Porumbescu, arhitectul Spiru Nicolau, Pandeli Vangheli, care a ajuns prim ministru în Albania, Dimitrie Berati, ce a ajuns ministru de externe, Naum Veqilhargi, cu un merit deosebit prin faptul că a tipărit primul dicţionar în Romania al limbii albaneze, şi mulţi alţii.
De altfel, marele istoric Nicolae Iorga spunea despre albanezi că „sunt veri buni cu românii”, referindu-se la asemănările de trăsături caracteriale precum hărnicia, dârzenia, tenacitatea cu care şi-au apărat de-a lungul veacurilor identitatea şi fiinţa naţională, iar în limba albaneză „vla” înseamnă „frate”: în acest mod se adresează albanezii vecinilor lor aromâni.
Dar asemănările nu se opresc la trăsături caracteriale, şi am să amintesc aici de interferenţe gastronomice între albanezi şi aromâni, interferenţe datorate convieţuirii în acelaşi areal sute de ani: alimentaţia ambelor populaţii se bazează în mare măsură pe carne de oaie şi vită (pilaful cu carne de oaie este un fel de mâncare obişnuit la aromâni şi albanezi), apoi „pipirivţi”, la aromâni, care este o salată de ardei, roşii şi brânză, mielul fript la proţap sau mielul în aluat, ca şi diferite prăjituri cu nucă şi miere (renumitele baclavale), apoi braga şi pita cu praz, brânză sau spanac, la fel de mult apreciate de aromâni şi albanezi, „târhână” şi „peturi”, care sunt copturi din grâu ce rezistă mai mult timp, şi multe asemenea. Iar când un albanez te invită la masă, nu se poate să nu fii servit cu iahnie de fasole, orez cu legume şi carne de oaie, friptură de berbec sau de oaie cu sos de smântână, la care se adaugă „raki”, (ce asemănare cu românescul „rachiu”!) o băutură ce seamănă la gust cu coniacul. Iar prăjitura „hoshaf”, din smochine, este încununarea unei mese tradiţionale albaneze.
În privinţa portului popular al albanezilor, se poate observa o asemănare cu cel al aromânilor, datorită convieţuirii îndelungate în acelaşi areal a celor două etnii; astfel, tulpanul triunghiular, varianta basmalei, apare în costumul de lucru la câmp al femeilor din regiunea Balcanilor, ca şi pantalonii ce erau purtaţi de bărbaţi, cu o croială tip „şalvari”, ce amintesc de portul popular albanez. Acelaşi lucru se poate spune şi despre paftalele de metal, înşirate pe brâie ţesute în casă.
Este greu de afirmat categoric cine şi în ce proporţie a influenţat pe celălalt, dar pot afirma cu certitudine că ambele etnii se mândresc cu frumuseţea portului popular, şi aceste asemănări culturale nu fac decât să sublinieze buna convieţuire a celor două etnocomunităţi în spaţiul balcanic.
În ceea ce priveşte relaţiile instituţionale, oficiale, statul român a oferit albanezilor în 1911 posibilitatea desfăşurării serviciului religios în limba albaneză în cadrul bisericii „Dintr-o zi” din Bucureşti, iar între anii 1919 – 1935 a fost editat în România ziarul „Albania Nouă”.
De asemenea, la Bucureşti au fost editate cărţi şi manuale şcolare în limba albaneză ale lui Naim şi Sami Frasheri, Jani Vreto, Kristo Meksi (acesta din urmă a scris o importantă lucrare intitulată „Turcia şi transformarea ei”, în care vorbea despre problemele mişcărilor naţionale ale ţărilor din Balcani în acea perioadă de frământări politice). În anul 1899, în Bucureşti, a avut loc un congres al albanezilor din România, care a lansat un apel la independenţa Albaniei, sub suzeranitatea Imperiului Otoman, cerând introducerea limbii albaneze ca limbă oficială, şcoli în limba albaneză, înfiinţarea armatei naţionale compusă din toţi albanezii, musulmani, ortodocşi sau catolici, document ce dovedea faptul că naţiunea albaneză avea, la sfârşitul sec. XIX, atributele unei naţiuni moderne. De altfel, la următorul congres, cel din 1905, tot de la Bucureşti, cererile participanţilor s-au radicalizat, în sensul în care s-a cerut independenţa Albaniei, şi s-au stabilit frontierele viitorului stat.
În luna mai 1907 a fost înfiinţat „Comitetul albanezilor pentru libertatea Albaniei”, iar în 1911 a fost creat un alt comitet, sub conducerea lui Ismail Qemali şi Tefik bey, care a pus problema declanşării luptei armate pentru obţinerea independenţei faţă de Turcia. Anul 1912 a fost anul când, de asemenea la Bucureşti, în luna noiembrie, a fost declarată în cadrul unei mari adunări independenţa de stat a Albaniei.
Iată, pe scurt, o istorie a relaţiilor foarte bune la nivel instituţional, dar şi la cel al interferenţelor culturale, pe care, de-a lungul timpului, albanezii din România le-au avut cu poporul român şi cu statul pe al cărui teritoriu vicisitudinile vremurilor le-au purtat paşii.
Despre relaţiile recente, la timp istoric, dintre cele două naţiuni, se poate spune că, începând cu ultimul deceniu al secolului XX, în noul context politic, ele capătă o nouă dimensiune. Astfel, o statuie - bust a poetului naţional albanez Naim Frashëri a fost inaugurată în anul 2006 în parcul Herăstrău din Bucureşti, în prezenţa, printre alte personalităţi, a ministrului de externe albanez Besnik Mustafaj, iar o expoziţie a artistului fotograf Alket Islami a fost deschisă în acelaşi an la sediul Muzeului Naţional de Artă Contemporană; acestea sunt numai două exemple recente de continuare a bunelor tradiţii culturale dintre Albania şi România.
La nivel instituţional, există un acord de colaborare culturală şi un program interguvernamental de schimburi culturale, acorduri de colaborare pe linie ştiinţifică şi în domeniul învăţământului, protocoale de colaborare pe linie de presă audio – video, iar recent, Albania a semnat Acordul de stabilizare şi asociere cu Uniunea Europeană, ceea ce deschide noi perspective apropierii culturale dintre România şi Albania.
Tot în ceea ce priveşte colaborarea culturală: o antologie a opt autori clasici şi moderni realizată de profesorul Kopi Kyçyku din proza albaneză, intitulată „Frumuseţea care ucide” (aici trebuie amintiţi Lasgush Poradeci şi Mitrush Kuteli, ce au studiat în anii 1930 ai secolului XX în România, iar cel din urmă a ajuns director în Banca Naţională a României).
(…) În prezent, se apreciază că numărul albanezilor din România ar fi de circa 8000 de persoane, ce sunt reprezentaţi în Parlament, la fel cum sunt, de altfel, reprezentate toate celelalte minorităţi, având deci posibilitatea să-şi susţină în mod democratic doleanţele legate de specificul lor cultural şi naţional.
Iată acum o poveste adevărată despre o familie de albanezi din România: locuieşte în Slatina familia lui Hashim Memish, vestit în tot oraşul pentru îngheţata, braga, produsele de cofetărie şi cafeaua din prăvălia sa. Familia lui Duad Memish, tatăl lui Hashim, s-a stabilit în acest oraş din Oltenia în anul 1912, venind din zona localităţii albaneze Kruja, şi a deschis o afacere cu produse de cofetărie. Firma se numeşte şi azi „La atletul albanez”, iar istoria acestei denumiri este următoarea: în anul 1913, o echipă de luptători turci, trimişi de sultanul Abdul Hamid al II-lea în Germania, la curtea kaizerului, a făcut un popas în Slatina. Aici unul dintre turci, cel mai voinic dintre ei, a provocat la trântă pe oricine doreşte să lupte cu el, cu promisiunea că cine îl va învinge, va câştiga şi un premiu de 200 napoleoni de aur. A acceptat provocarea Sabit, fratele lui Daud Memish, care a reuşit să îl învingă pe luptătorul turc; dar Sabit nu a păstrat banii pentru el, ci i-a donat conducerii oraşului, pentru scopuri caritabile. Pentru acest fapt de generozitate, primăria oraşului a hotărât să adauge la denumirea prăvăliei cuvintele „La atletul albanez”, denumire ce s-a păstrat până în zilele noastre, iar din anul 1993, Hashim Memish este cetăţean de onoare al oraşului. Pe la cofetăria lui au trecut, de-a lungul timpului, personalităţi importante, precum fotbalistul Gheorghe Hagi, actorii Ion Caramitru, Nicu Constantin, Amza Pellea, cântăreaţa Doina Badea, scriitorul Mircea Dinescu, filozoful Andrei Pleşu, fostul ambasador al SUA în România James Rosapeppe, chiar şi fostul preşedinte al Franţei, generalul Charles de Gaulle. Acesta este un exemplu, din multe altele asemenea, de bună convieţuire şi integrare a albanezilor din România în viaţa societăţii de azi.
Cine sunt aromânii? Iată o întrebare la care răspunsul pare a fi şi greu şi uşor. Uşor, pentru că cel mai simplu ar fi să spunem că sunt vorbitori de dialect român, răspândiţi în ţările din Balcani şi în România, de religie majoritar ortodoxă, şi având ca ocupaţii tradiţionale creşterea animalelor, meşteşugăritul şi negustoria. Acesta este un tablou „pe scurt” al aromânilor.
Dar, problema devine una mai serioasă, mai grea, în momentul în care punem în discuţie argumentele istoricilor, ale lingviştilor, ale etnologilor, ce au studiat, fiecare din unghiul lor de vedere, problema originii aromânilor.
Date sigure despre aromânii sud dunăreni sunt din anul 976, de la cronicarul bizantin Kedrenos, care aminteşte despre asasinarea fratelui lui Samuel, ţarul bulgar, de către o ceată de „vlahi”, iar un alt cronicar bizantin, Kekaumenos, afirmă circa o sută de ani mai târziu, că vlahii din zona munţilor Pind provin din vecinătatea Dunării (aşadar, lasă să se înţeleagă el, aşezarea slavilor la sud de Dunăre a împins populaţiile romanice spre Munţii Pind).
Majoritatea specialiştilor afirmă că graiul aromânesc s-a format la sud de Dunăre, ca o formă orientală a romanităţii occidentale, suferind influenţe slave, greceşti sau albaneze, în funcţie de populaţiile din arealul în care convieţuiau.
Din punct de vedere lingvistic, asemănarea mare dintre limba vorbită de cei din nord si limba vorbită de cei de la sud de Dunăre, de aceeaşi origine latină, duce la concluzia că este vorba de o singură limbă, iar cercetătorii afirmă faptul că limba română s-a dezvoltat din protoromână, iar influenţele diferite nu au dus la o delimitare lingvistică evidentă.
Ca răspândire geografică, aromânii se întâlnesc în toate ţările balcanice. Astfel, în Bulgaria, ei sunt numiţi vlahi, vlasi, cuţovlahi, ţânţari, dar o parte din ei, ce se autonumesc rumâni, sunt dacoromâni ce vorbesc graiul oltenesc. În anul 1186 a avut loc o răscoală condusă de Petru şi Asan, doi aromâni, care doreau crearea unui regat vlah independent în sudul Bulgariei şi în zona Salonic. În următoarele şase secole, aromânii au coexistat pe teritoriul actual al Bulgariei sub stăpânire otomană, o perioadă grea din punct de vedere economic şi social în toată peninsula balcanică. Numărul aromânilor din Bulgaria este greu de apreciat în zilele noastre, totuşi se poate afirma că vorbitori de limbă română şi aromână ar fi de circa 15.000 persoane.
În Serbia, statisticile oficiale vorbesc despre circa 40.000 români şi 130.000 vlahi la recensământul din 1991, dar Mişcarea Româno-Vlahilor din Serbia spune că cifrele nu sunt reale, şi aprecierile lor ajung la cel puţin 600000 de etnici români. Românii din Voivodina, din Banatul sârbesc, au condiţii să-şi păstreze cultura şi să vorbească limba, dar cei din regiunea Timoc nu sunt recunoscuţi drept minoritate, nu au condiţii să-şi conserve identitatea, şi vorbesc o limbă arhaică şi impregnată cu elemente slave.
Cei mai mulţi din aromânii trăitori în această ţară sunt urmaşii populaţiei tracice, ulterior romanizate din provinciile Moesia Superior şi Dacia Ripensis, care la începutul primului secol creştin ocupa regiunea cuprinsă între Belgradul de azi şi localitatea Lom din Bulgaria, şi care regiune era locuită de triburile tracice ale dacilor moesici.
În a doua jumătate a sec. IV d. H, lângă localitatea Niş de astăzi, era sediul Daciei Mediteranea, unde a activat episcopul Niceta, „apostolul dacilor de pe ambele maluri ale Dunării”, după afirmaţiile istoricului Vasile Pârvan.
În Republica Macedonia, aromânii aparţin ramurii grămoştenilor şi a fărşeroţilor (cuvânt derivat de la oraşul Frasheri, din Albania), şi sunt în număr de circa 250000, după aprecierile reprezentanţilor comunităţii. În Macedonia există mai multe şcoli cu predare în aromână, vlahii - aromâni sunt recunoscuţi în mod oficial ca minoritate, având dreptul să-şi păstreze identitatea etnică, culturală şi religioasă, şi sunt reprezentaţi şi în parlamentul macedonean.
În Grecia, aromânii sunt cunoscuţi drept „cuţo-vlahi” (români şchiopi, după cum spune Nicolae Bălcescu, pentru că păşesc apăsat, cu greutatea lăsată pe câte un picior), „fârşeroţi” sau „vlahofoni”, şi după unele aprecieri ar fi de până la 1 milion de persoane (Alexandru Duţu – „Dosarele istoriei”, nr.6/1998). Dar statul grec consideră că aceştia ar fi greci romanizaţi, nerecunoscând minoritatea aromână, deşi până în anul 1945 a existat învăţământ în limbile română-aromână, iar în serviciul religios s-a folosit şi aromâna ca limbă de cult. Însuşi Constantin Rigas, erou al redeşteptării naţionale a poporului grec, a fost de origine aromân, ca şi alţi reprezentanţi de seamă ai culturii greceşti, precum G. Averoff, S. Lambru, iar generalul Ioannis Kolottis, aromân şi el, a fost cel ce a obţinut, în calitate de prim ministru, independenţa Greciei faţă de Imperiul Otoman.
În România, aromânii sunt în număr de circa 200000 de oameni, răspândiţi în special în Dobrogea, dar şi în Bucureşti. Până la instaurarea regimului comunist în România, o preocupare culturală constantă a autorităţilor era aceea de a susţine din toate punctele de vedere emanciparea aromânilor din Balcani şi din România; dar perioada anilor 1945 – 1990 a însemnat o stagnare, o îngheţare a relaţiilor instituţionale oficiale ale statului român cu statele din Balcani în problema minoritarilor, iar sprijinul autorităţilor române faţă de aromâni a fost înlocuit cu o tăcere apăsătoare din acest punct de vedere.
În Dobrogea, aromânii grămoşteni se întâlnesc în localităţile Cobadin, Palazu Mare, Mangalia, Cogealac, Săcele, Sinoie, Casimcea, Beidaud, Ceamurlia, Camena, Babadag, Tulcea, Măcin, aromânii fărşeroţi sunt grupaţi în localităţile Agigea, Palazu Mare, Constanţa, Ovidiu, Nisipari, Mihai Kogălniceanu, Cogealac, Panduru, ramura aromânilor moscopoleni poate fi întâlnită în special în localităţile Nisipari şi Ovidiu, aromânii pindeni sunt răspândiţi în jurul localităţilor Techirghiol, Tariverde, iar aromânii muzăchiari (denumirea vine de la câmpia Muzăchia din Albania) se pot întâlni cu deosebire în Constanţa şi Ovidiu. Mai există şi un număr mai redus de aromâni megleni, de religie mahomedană în special, în localitatea Cerna şi satele din împrejurimi. Dintre personalităţile de aromâni, trebuie amintiţi mitropolitul Andrei Şaguna, cărturarul Emanoil Gojdu, familiile de intelectuali renumiţi Juvara, Papahagi, Philippide, istoricii A. Xenopol şi Al. Rosetti, actorii Toma Caragiu, Ion Caramitru, marele scriitor I. L. Caragiale, fotbalistul Gh. Hagi, ş.a.
În Albania, aromânii „(rămâni” îşi spun ei înşişi), sunt concentraţi în jurul oraşelor Corcea, Vlora, Fier, Avlona, Tirana, Durres, aparţin ramurilor arnăucenilor, fărşeroţilor şi grămoştenilor, şi sunt recunoscuţi drept pricepuţi meşteşugari în aur şi argint, agricultori, crescători de vite, buni comercianţi şi industriaşi; practicarea transhumanţei i-a catalogat de către străini multă vreme drept nomazi, în realitate fiind un popor sedentar, cu case solide din piatră şi conduşi de „celnici” (conducători militari, dar şi judecători), păstrători de legi străbune. Mai există şi ramura saracacianilor, care au scăpat de grecizare şi s-au stabilit pe teritoriul de azi al Albaniei, mai ales în jurul localităţii Stepur. În Albania activează biserica aromână „Sf. Sotir” din Corcea, o şcoală şi o grădiniţă în dialectul aromân, o asociaţie a aromânilor, ziarul bilingv „Frăţia-Villazenimi”. Trebuie să amintesc faptul că o serie de personalităţi din Albania sunt de origine aromână, printre ei artistul fotograf Aurel Duka, fostul prim ministru Fatos Nano, iar unul din eroii naţionali ai Albaniei este aromânul Constantin Belimace. În acelaşi context al restituirilor, personalităţile lui Apostol Mărgărit, aromân din Macedonia, ce a devenit primul inspector al şcolilor aromâneşti din Balcani, precum şi cea a scriitorului Nicolae Batzaria, senator, primul (şi singurul) aromân membru al guvernului „junilor turci” din partea partidului „Uniune şi progres”, calitate în care a semnat tratatul de la Londra din anul 1913 prin care lua sfârşit dominaţia otomană în regiunea Balcanilor, se cuvine a nu fi uitate. O altă uriaşă personalitate a secolului XX, Maica Tereza, născută Agnes Boiagiu, potrivit unor cercetători, provine dintr-o familie mixtă aromâno-albaneză.
Cunoscută localitate de aromâni este Moscopole, ce în anii 1780 avea circa 70000 locuitori, în majoritate aromâni, cu şcoli, peste 40 de biserici, palate de marmură, bănci, şi unde a existat prima tipografie din Balcani, localitate care a fost aproape rasă de pe suprafaţa pământului la ordinul paşei de Thesalia Ali Paşa, care nu a văzut cu ochi buni ridicarea de biserici şi aşezăminte creştine în loc de geamii şi şcoli turceşti.
În funcţie de arealul geografic, mai există aromâni gopeşteni, olimpieni, moscopoleni,
Acum o poveste adevărată despre o familie de aromâni din Albania: la mijlocul sec. XIX, în satul Boboştiţa, situat la 8 km. de Korcea, locuia într-o casă înconjurată de viţă de vie , familia Cuneşca (Constantin şi Polixenia), o familie de aromâni ortodocşi. În acest sat, precum şi în cel vecin, numit Drenova, în acei ani erau multe biserici, un lucru mai puţin obişnuit, o particularitate, după cum afirmă Rodica Cunescu (vedem mai jos cine este). Constantin şi Polixenia au avut 5 copii, pe nume Mihail, Stavri, Vasile, Teodor, Marina şi Alexandrina, care au învăţat carte la Tirana, în limba greacă. Pe la sfârşitul sec. XIX şi începutul sec. XX, mulţi locuitori aromâni din aceste locuri au migrat, din motive economice, spre Grecia şi România. Printre ei, şi fraţii Mihail, Stavri, Vasile şi Teodor, care au ajuns la Bucureşti şi au încercat să se lanseze în afaceri. Mihail nu a reuşit şi s-a întors în Albania, dar Vasile şi Teodor au reuşit să se lanseze în afaceri ca negustori, iar Stavri a urmat studii superioare la Iaşi. Toţi aceşti fraţi Cuneşca, atunci când au ajuns în România, aveau cetăţenie turcă, dobândind ulterior, prin anii 1910, cetăţenia română, iar numele de familie s-a transformat, cu această ocazie, în Cunescu.
Stavri Cunescu a ajuns secretar de stat în Ministerul Muncii, s-a preocupat îndeaproape de soarta muncitorilor, a înfiinţat şcoli de ucenici, cămine muncitoreşti, etc. A fost căsătorit cu Aurica şi a avut trei copii: Vlad, ce a ajuns medic, Sergiu, care a urmat ingineria, şi care a reînfiinţat în anul 1990 Partidul Social Democrat Român, partid ce fusese interzis de regimul comunist din România între anii 1947 – 1989, şi Constantin, care a urmat studii juridice.
Mihail Cuneşca, cel ce s-a întors în Albania, a avut şi el trei copii, pe Cicio şi Ilo, ce ulterior au ajuns ingineri, şi pe Sotir, care a urmat studii de fizică, şi a ajuns decanul Facultăţii de Fizică din Tirana. Mai trăieşte încă în Boboştiţa Ilo Cuneşka, şi este acum, în anul 2007, în vârstă de 86 de ani.
Teodor Cunescu a fost căsătorit cu Petrina, şi a avut doi copii, pe Radu, inginer, ce actualmente locuieşte în Franţa, şi pe Rodica, tot inginer.
Marina Cuneşca a rămas în Albania şi s-a căsătorit acolo, iar Alexandra s-a căsătorit în România.
Toată această poveste a familiei Cuneşca din Albania, Cunescu din România, am aflat-o de la Rodica Cunescu (căsătorită Dumitrescu), ce afirmă că vorbeau în casă aromâna - „cainas” („ca la noi”) , grai învăţat de la bunica Polixenia prin anii 1930 ai secolului XX.
În anul 1894 a luat fiinţă la Bucureşti „Frăţia de Boboşteni”, o „Frăţie filantropică”, aşa cum reiese din articolul nr.1 al acestei asociaţii, care îşi propune să susţină din donaţiile membrilor „îmbunătăţiri şi binefaceri ce se vor face în comuna Boboştiţa din Albania”; aceste donaţii se vor face „în fiecare 2 iunie, în cadrul unei serbări câmpeneşti, la care fiecare membru va da obolul benevol”. În articolul nr.35 din statutul „Frăţiei de Boboşteni”, se arară că din sumele de bani strânse din donaţii, „se va trimite suma de 1000 lei spre a se face o liturghie în prima Duminică după Paşte, la care se vor pomeni de către preotul comunei numele tuturor membrilor Frăţiei de la înfiinţare până la zi”. (conf. Anuarul Albanezul, nr. 404, pg. 146-147). Din Comitetul de constituire a „Frăţiei de Boboşteni” făceau parte: Nicolae Georgescu, ca preşedinte, Nicolae Nestor, ca vicepreşedinte, Vasile Tracu (casier), Ilie Teodoru (secretar), Costică Zisu, Nicolae Cociu, Paul Leacu (consilieri), Mihail Nicolau şi Tănase Begiu (cenzori), Cristache Cardu şi Petre Begiu (cenzori supleanţi), iar printre membrii activi, sunt menţionaţi, în iunie 1933, printre alţii, Victor Eftimiu, Naum Sakelarie, Pandele Cociu, Stavri Pateli, Hristea Galio, Vasile, Stavri şi Theodor Cunescu, Gheorghe Bubani, ş.a. În articolul 44, se arată faptul că „sigiliul Frăţiei este oval, cu inscripţia în partea de sus Frăţia de Boboşteni din România, la mijloc este emblema Frăţiei (2 mâini împreunate), iar în partea de jos este data înfiinţării Frăţiei (1 ianuarie 1894)”. Iată un mod elocvent în care au înţeles aromânii din Boboştiţa, stabiliţi în România, să nu-şi uite locurile natale, şi să acţioneze pentru ca tradiţiile comunităţii să nu se piardă.Ca o concluzie: Cine străbate zona Dobrogei, unde locuiesc o bună parte din aromâni şi albanezi, dar şi a Banatului, a Bucovinei, a Transilvaniei, va constata, pe de o parte, faptul că locuitorii de pe aceste meleaguri, indiferent de originea lor, cunosc foarte bine limba oficială a ţării, dar şi faptul că prin şcoli, biserici, geamii, cămine culturale, toate minorităţile au posibilitatea să se exprime în limba maternă, să-şi conserve moştenirea culturală, să-şi perpetueze tradiţiile şi obiceiurile, iar pe de altă parte, trăsături specifice popoarelor din peninsula balcanică, precum ospitalitatea, bogăţia folclorului, păstrarea tradiţiilor, respectul faţă de religie, sunt caracteristici intrinseci şi românilor şi albanezilor; se poate afirma, fără teama de a greşi, că păstrarea identităţii naţionale, dârzenia cu care aceste două etnii, inclusiv aromânii, au rezistat sub jugul marilor imperii, sunt tot atâtea motive de mândrie pentru spiritul albanezului şi românului - aromânului secolului XXI.
Albanezii se consideră a fi urmaşi direcţi ai vechilor iliri ce au populat în antichitate o parte importantă din Balcani, după majoritatea surselor istorice anterior venirii slavilor în această zonă geografică. După cum afirmă specialiştii, ilirii au sosit în peninsula balcanică în jurul anului 900 î. H., iar după ce regiunea a fost cucerită de Imperiul Roman, Iliria a fost organizată ca provincia romană Illiricum, ulterior numindu-se Dalmaţia, pentru ca mai apoi să fie sub dominaţie grecească şi a Imperiului Bizantin.
Teritoriul Albaniei de azi a devenit o parte a Imperiului Otoman în 1478, după o perioadă îndelungată de rezistenţă armată condusă de Gjergj Kastrioti Skanderberg şi de prinţul Lekë Dukagjini, (acesta din urmă cunoscut şi prin faptul că este autorul Kanun-ului, cod cutumiar civil şi moral), iar în 1912 Albania a devenit independentă. Între 1928 şi 1938 forma statală a fost aceea de regat, iar în 1938 a devenit posesiune a Italiei până în anul 1945, când puterea a fost acaparată de partidul comunist albanez. Începând cu anul 1990, Albania a iniţiat reforme democratice, precum pluripartitismul şi economia de piaţă. Convieţuirea ilirilor pe teritoriul actual al României începe în perioada stăpânirii Daciei de către Imperiul Roman, când împăratul Traian aduce în prima parte a secolului al II-lea d. H lucrători de origine albaneză, pentru a lucra la minele de aur din Munţii Apuseni. Apoi, va exista un contingent de soldaţi albanezi în oastea lui Mircea cel Bătrân ce a participat alături de alte popoare creştine, la bătălia de la Kosovopolje din anul 1389, cu scopul de a pune stavilă înaintării turcilor în Europa. După ocuparea teritoriului Albaniei de armatele otomane, un alt val de albanezi se îndreaptă către Ţările Române; astfel, un document din 1595 redactat de Giovani Marini Poli, trimisul împăratului Rudolf al II-lea în Ţările Române, şi adresat curţii imperiale, arată că domnitorul Mihai Viteazu permite unui număr de circa 15000 de albanezi să se aşeze în Ţara Românească, scutindu-i şi de biruri pe o perioadă de 10 ani.
În secolele următoare, albanezii au trăit în Moldova şi Ţara Românească ca meseriaşi, negustori, agricultori, arnăuţi (oameni din garda domnitorilor), iar revoluţia de la 1821 găseşte un contingent important de albanezi în oastea lui Tudor Vladimirescu şi în cea a grecului Al. Ipsilanti, astfel că la mijlocul secolului XIX etnicii albanezi din Romania numărau circa 30000 persoane. Tot în această perioadă, se înfiinţează societăţi culturale ale albanezilor, precum „Drita”, „Societatea scrierii albaneze”,”Dituria”, ziarul „Sqipetari”, iar în 1905 s-a înfiinţat la Constanţa o şcoală albaneză sub conducerea dr. Ibrahim Themo, printre profesori aflându-se şi poetul Alexs Stavri. Trebuie să amintesc aici faptul că albaneza este o limbă indoeuropeană, cu dialectele tosk şi gheg, iar în albaneză „squipetar” (albanez) vine de la „squipe”, ceea ce înseamnă „stâncă, munte” („oameni de la munte”), iar cuvântul „carpe” desemnează tot „munte”, de unde numele de „Carpaţi”. De altfel, multe cuvinte, circa 150, sunt similare în albaneză şi română: gât, mânz, buză, brad, brâu, copil, căciulă, baltă, a curma – kurmaj, căpiţă – kjipi, fluier – floere, crăciun – kercun, eta – timp, etate, ş.a., ceea ce întăreşte afirmaţiile unor istorici care vorbesc despre convieţuirea timp de multe sute de ani alături de albanezi a romanităţii orientale.
După primul război mondial a sosit un alt val de albanezi, în special din Macedonia, ce s-au stabilit cu precădere în Transilvania, din motive economice, dar şi pentru a studia în învăţământul superior românesc; se poate afirma că prima parte a secolului XX, şi datorită societăţii „Bashkimi”, ce a avut un rol important în efervescenţa vieţii culturale albaneze din Romania, a fost o perioadă de maximă înflorire şi prosperitate a comunităţii albaneze din România.
Dintre personalităţile mai cunoscute ce au avut un rol important în istoria României, se pot enumera prinţesa Elena Ghica (poeta Dora d’Istria), familia Lupu (Vasile Lupu a ajuns domnitor în Moldova), scriitorul Victor Eftimiu, muzicienii Al. Mihăilescu Toscani şi Kristaq Antoniu, actorul Chiril Economu, poetul Alex Stavri, cel ce a compus imnul naţional al Albaniei pe muzica lui Ciprian Porumbescu, arhitectul Spiru Nicolau, Pandeli Vangheli, care a ajuns prim ministru în Albania, Dimitrie Berati, ce a ajuns ministru de externe, Naum Veqilhargi, cu un merit deosebit prin faptul că a tipărit primul dicţionar în Romania al limbii albaneze, şi mulţi alţii.
De altfel, marele istoric Nicolae Iorga spunea despre albanezi că „sunt veri buni cu românii”, referindu-se la asemănările de trăsături caracteriale precum hărnicia, dârzenia, tenacitatea cu care şi-au apărat de-a lungul veacurilor identitatea şi fiinţa naţională, iar în limba albaneză „vla” înseamnă „frate”: în acest mod se adresează albanezii vecinilor lor aromâni.
Dar asemănările nu se opresc la trăsături caracteriale, şi am să amintesc aici de interferenţe gastronomice între albanezi şi aromâni, interferenţe datorate convieţuirii în acelaşi areal sute de ani: alimentaţia ambelor populaţii se bazează în mare măsură pe carne de oaie şi vită (pilaful cu carne de oaie este un fel de mâncare obişnuit la aromâni şi albanezi), apoi „pipirivţi”, la aromâni, care este o salată de ardei, roşii şi brânză, mielul fript la proţap sau mielul în aluat, ca şi diferite prăjituri cu nucă şi miere (renumitele baclavale), apoi braga şi pita cu praz, brânză sau spanac, la fel de mult apreciate de aromâni şi albanezi, „târhână” şi „peturi”, care sunt copturi din grâu ce rezistă mai mult timp, şi multe asemenea. Iar când un albanez te invită la masă, nu se poate să nu fii servit cu iahnie de fasole, orez cu legume şi carne de oaie, friptură de berbec sau de oaie cu sos de smântână, la care se adaugă „raki”, (ce asemănare cu românescul „rachiu”!) o băutură ce seamănă la gust cu coniacul. Iar prăjitura „hoshaf”, din smochine, este încununarea unei mese tradiţionale albaneze.
În privinţa portului popular al albanezilor, se poate observa o asemănare cu cel al aromânilor, datorită convieţuirii îndelungate în acelaşi areal a celor două etnii; astfel, tulpanul triunghiular, varianta basmalei, apare în costumul de lucru la câmp al femeilor din regiunea Balcanilor, ca şi pantalonii ce erau purtaţi de bărbaţi, cu o croială tip „şalvari”, ce amintesc de portul popular albanez. Acelaşi lucru se poate spune şi despre paftalele de metal, înşirate pe brâie ţesute în casă.
Este greu de afirmat categoric cine şi în ce proporţie a influenţat pe celălalt, dar pot afirma cu certitudine că ambele etnii se mândresc cu frumuseţea portului popular, şi aceste asemănări culturale nu fac decât să sublinieze buna convieţuire a celor două etnocomunităţi în spaţiul balcanic.
În ceea ce priveşte relaţiile instituţionale, oficiale, statul român a oferit albanezilor în 1911 posibilitatea desfăşurării serviciului religios în limba albaneză în cadrul bisericii „Dintr-o zi” din Bucureşti, iar între anii 1919 – 1935 a fost editat în România ziarul „Albania Nouă”.
De asemenea, la Bucureşti au fost editate cărţi şi manuale şcolare în limba albaneză ale lui Naim şi Sami Frasheri, Jani Vreto, Kristo Meksi (acesta din urmă a scris o importantă lucrare intitulată „Turcia şi transformarea ei”, în care vorbea despre problemele mişcărilor naţionale ale ţărilor din Balcani în acea perioadă de frământări politice). În anul 1899, în Bucureşti, a avut loc un congres al albanezilor din România, care a lansat un apel la independenţa Albaniei, sub suzeranitatea Imperiului Otoman, cerând introducerea limbii albaneze ca limbă oficială, şcoli în limba albaneză, înfiinţarea armatei naţionale compusă din toţi albanezii, musulmani, ortodocşi sau catolici, document ce dovedea faptul că naţiunea albaneză avea, la sfârşitul sec. XIX, atributele unei naţiuni moderne. De altfel, la următorul congres, cel din 1905, tot de la Bucureşti, cererile participanţilor s-au radicalizat, în sensul în care s-a cerut independenţa Albaniei, şi s-au stabilit frontierele viitorului stat.
În luna mai 1907 a fost înfiinţat „Comitetul albanezilor pentru libertatea Albaniei”, iar în 1911 a fost creat un alt comitet, sub conducerea lui Ismail Qemali şi Tefik bey, care a pus problema declanşării luptei armate pentru obţinerea independenţei faţă de Turcia. Anul 1912 a fost anul când, de asemenea la Bucureşti, în luna noiembrie, a fost declarată în cadrul unei mari adunări independenţa de stat a Albaniei.
Iată, pe scurt, o istorie a relaţiilor foarte bune la nivel instituţional, dar şi la cel al interferenţelor culturale, pe care, de-a lungul timpului, albanezii din România le-au avut cu poporul român şi cu statul pe al cărui teritoriu vicisitudinile vremurilor le-au purtat paşii.
Despre relaţiile recente, la timp istoric, dintre cele două naţiuni, se poate spune că, începând cu ultimul deceniu al secolului XX, în noul context politic, ele capătă o nouă dimensiune. Astfel, o statuie - bust a poetului naţional albanez Naim Frashëri a fost inaugurată în anul 2006 în parcul Herăstrău din Bucureşti, în prezenţa, printre alte personalităţi, a ministrului de externe albanez Besnik Mustafaj, iar o expoziţie a artistului fotograf Alket Islami a fost deschisă în acelaşi an la sediul Muzeului Naţional de Artă Contemporană; acestea sunt numai două exemple recente de continuare a bunelor tradiţii culturale dintre Albania şi România.
La nivel instituţional, există un acord de colaborare culturală şi un program interguvernamental de schimburi culturale, acorduri de colaborare pe linie ştiinţifică şi în domeniul învăţământului, protocoale de colaborare pe linie de presă audio – video, iar recent, Albania a semnat Acordul de stabilizare şi asociere cu Uniunea Europeană, ceea ce deschide noi perspective apropierii culturale dintre România şi Albania.
Tot în ceea ce priveşte colaborarea culturală: o antologie a opt autori clasici şi moderni realizată de profesorul Kopi Kyçyku din proza albaneză, intitulată „Frumuseţea care ucide” (aici trebuie amintiţi Lasgush Poradeci şi Mitrush Kuteli, ce au studiat în anii 1930 ai secolului XX în România, iar cel din urmă a ajuns director în Banca Naţională a României).
(…) În prezent, se apreciază că numărul albanezilor din România ar fi de circa 8000 de persoane, ce sunt reprezentaţi în Parlament, la fel cum sunt, de altfel, reprezentate toate celelalte minorităţi, având deci posibilitatea să-şi susţină în mod democratic doleanţele legate de specificul lor cultural şi naţional.
Iată acum o poveste adevărată despre o familie de albanezi din România: locuieşte în Slatina familia lui Hashim Memish, vestit în tot oraşul pentru îngheţata, braga, produsele de cofetărie şi cafeaua din prăvălia sa. Familia lui Duad Memish, tatăl lui Hashim, s-a stabilit în acest oraş din Oltenia în anul 1912, venind din zona localităţii albaneze Kruja, şi a deschis o afacere cu produse de cofetărie. Firma se numeşte şi azi „La atletul albanez”, iar istoria acestei denumiri este următoarea: în anul 1913, o echipă de luptători turci, trimişi de sultanul Abdul Hamid al II-lea în Germania, la curtea kaizerului, a făcut un popas în Slatina. Aici unul dintre turci, cel mai voinic dintre ei, a provocat la trântă pe oricine doreşte să lupte cu el, cu promisiunea că cine îl va învinge, va câştiga şi un premiu de 200 napoleoni de aur. A acceptat provocarea Sabit, fratele lui Daud Memish, care a reuşit să îl învingă pe luptătorul turc; dar Sabit nu a păstrat banii pentru el, ci i-a donat conducerii oraşului, pentru scopuri caritabile. Pentru acest fapt de generozitate, primăria oraşului a hotărât să adauge la denumirea prăvăliei cuvintele „La atletul albanez”, denumire ce s-a păstrat până în zilele noastre, iar din anul 1993, Hashim Memish este cetăţean de onoare al oraşului. Pe la cofetăria lui au trecut, de-a lungul timpului, personalităţi importante, precum fotbalistul Gheorghe Hagi, actorii Ion Caramitru, Nicu Constantin, Amza Pellea, cântăreaţa Doina Badea, scriitorul Mircea Dinescu, filozoful Andrei Pleşu, fostul ambasador al SUA în România James Rosapeppe, chiar şi fostul preşedinte al Franţei, generalul Charles de Gaulle. Acesta este un exemplu, din multe altele asemenea, de bună convieţuire şi integrare a albanezilor din România în viaţa societăţii de azi.
Cine sunt aromânii? Iată o întrebare la care răspunsul pare a fi şi greu şi uşor. Uşor, pentru că cel mai simplu ar fi să spunem că sunt vorbitori de dialect român, răspândiţi în ţările din Balcani şi în România, de religie majoritar ortodoxă, şi având ca ocupaţii tradiţionale creşterea animalelor, meşteşugăritul şi negustoria. Acesta este un tablou „pe scurt” al aromânilor.
Dar, problema devine una mai serioasă, mai grea, în momentul în care punem în discuţie argumentele istoricilor, ale lingviştilor, ale etnologilor, ce au studiat, fiecare din unghiul lor de vedere, problema originii aromânilor.
Date sigure despre aromânii sud dunăreni sunt din anul 976, de la cronicarul bizantin Kedrenos, care aminteşte despre asasinarea fratelui lui Samuel, ţarul bulgar, de către o ceată de „vlahi”, iar un alt cronicar bizantin, Kekaumenos, afirmă circa o sută de ani mai târziu, că vlahii din zona munţilor Pind provin din vecinătatea Dunării (aşadar, lasă să se înţeleagă el, aşezarea slavilor la sud de Dunăre a împins populaţiile romanice spre Munţii Pind).
Majoritatea specialiştilor afirmă că graiul aromânesc s-a format la sud de Dunăre, ca o formă orientală a romanităţii occidentale, suferind influenţe slave, greceşti sau albaneze, în funcţie de populaţiile din arealul în care convieţuiau.
Din punct de vedere lingvistic, asemănarea mare dintre limba vorbită de cei din nord si limba vorbită de cei de la sud de Dunăre, de aceeaşi origine latină, duce la concluzia că este vorba de o singură limbă, iar cercetătorii afirmă faptul că limba română s-a dezvoltat din protoromână, iar influenţele diferite nu au dus la o delimitare lingvistică evidentă.
Ca răspândire geografică, aromânii se întâlnesc în toate ţările balcanice. Astfel, în Bulgaria, ei sunt numiţi vlahi, vlasi, cuţovlahi, ţânţari, dar o parte din ei, ce se autonumesc rumâni, sunt dacoromâni ce vorbesc graiul oltenesc. În anul 1186 a avut loc o răscoală condusă de Petru şi Asan, doi aromâni, care doreau crearea unui regat vlah independent în sudul Bulgariei şi în zona Salonic. În următoarele şase secole, aromânii au coexistat pe teritoriul actual al Bulgariei sub stăpânire otomană, o perioadă grea din punct de vedere economic şi social în toată peninsula balcanică. Numărul aromânilor din Bulgaria este greu de apreciat în zilele noastre, totuşi se poate afirma că vorbitori de limbă română şi aromână ar fi de circa 15.000 persoane.
În Serbia, statisticile oficiale vorbesc despre circa 40.000 români şi 130.000 vlahi la recensământul din 1991, dar Mişcarea Româno-Vlahilor din Serbia spune că cifrele nu sunt reale, şi aprecierile lor ajung la cel puţin 600000 de etnici români. Românii din Voivodina, din Banatul sârbesc, au condiţii să-şi păstreze cultura şi să vorbească limba, dar cei din regiunea Timoc nu sunt recunoscuţi drept minoritate, nu au condiţii să-şi conserve identitatea, şi vorbesc o limbă arhaică şi impregnată cu elemente slave.
Cei mai mulţi din aromânii trăitori în această ţară sunt urmaşii populaţiei tracice, ulterior romanizate din provinciile Moesia Superior şi Dacia Ripensis, care la începutul primului secol creştin ocupa regiunea cuprinsă între Belgradul de azi şi localitatea Lom din Bulgaria, şi care regiune era locuită de triburile tracice ale dacilor moesici.
În a doua jumătate a sec. IV d. H, lângă localitatea Niş de astăzi, era sediul Daciei Mediteranea, unde a activat episcopul Niceta, „apostolul dacilor de pe ambele maluri ale Dunării”, după afirmaţiile istoricului Vasile Pârvan.
În Republica Macedonia, aromânii aparţin ramurii grămoştenilor şi a fărşeroţilor (cuvânt derivat de la oraşul Frasheri, din Albania), şi sunt în număr de circa 250000, după aprecierile reprezentanţilor comunităţii. În Macedonia există mai multe şcoli cu predare în aromână, vlahii - aromâni sunt recunoscuţi în mod oficial ca minoritate, având dreptul să-şi păstreze identitatea etnică, culturală şi religioasă, şi sunt reprezentaţi şi în parlamentul macedonean.
În Grecia, aromânii sunt cunoscuţi drept „cuţo-vlahi” (români şchiopi, după cum spune Nicolae Bălcescu, pentru că păşesc apăsat, cu greutatea lăsată pe câte un picior), „fârşeroţi” sau „vlahofoni”, şi după unele aprecieri ar fi de până la 1 milion de persoane (Alexandru Duţu – „Dosarele istoriei”, nr.6/1998). Dar statul grec consideră că aceştia ar fi greci romanizaţi, nerecunoscând minoritatea aromână, deşi până în anul 1945 a existat învăţământ în limbile română-aromână, iar în serviciul religios s-a folosit şi aromâna ca limbă de cult. Însuşi Constantin Rigas, erou al redeşteptării naţionale a poporului grec, a fost de origine aromân, ca şi alţi reprezentanţi de seamă ai culturii greceşti, precum G. Averoff, S. Lambru, iar generalul Ioannis Kolottis, aromân şi el, a fost cel ce a obţinut, în calitate de prim ministru, independenţa Greciei faţă de Imperiul Otoman.
În România, aromânii sunt în număr de circa 200000 de oameni, răspândiţi în special în Dobrogea, dar şi în Bucureşti. Până la instaurarea regimului comunist în România, o preocupare culturală constantă a autorităţilor era aceea de a susţine din toate punctele de vedere emanciparea aromânilor din Balcani şi din România; dar perioada anilor 1945 – 1990 a însemnat o stagnare, o îngheţare a relaţiilor instituţionale oficiale ale statului român cu statele din Balcani în problema minoritarilor, iar sprijinul autorităţilor române faţă de aromâni a fost înlocuit cu o tăcere apăsătoare din acest punct de vedere.
În Dobrogea, aromânii grămoşteni se întâlnesc în localităţile Cobadin, Palazu Mare, Mangalia, Cogealac, Săcele, Sinoie, Casimcea, Beidaud, Ceamurlia, Camena, Babadag, Tulcea, Măcin, aromânii fărşeroţi sunt grupaţi în localităţile Agigea, Palazu Mare, Constanţa, Ovidiu, Nisipari, Mihai Kogălniceanu, Cogealac, Panduru, ramura aromânilor moscopoleni poate fi întâlnită în special în localităţile Nisipari şi Ovidiu, aromânii pindeni sunt răspândiţi în jurul localităţilor Techirghiol, Tariverde, iar aromânii muzăchiari (denumirea vine de la câmpia Muzăchia din Albania) se pot întâlni cu deosebire în Constanţa şi Ovidiu. Mai există şi un număr mai redus de aromâni megleni, de religie mahomedană în special, în localitatea Cerna şi satele din împrejurimi. Dintre personalităţile de aromâni, trebuie amintiţi mitropolitul Andrei Şaguna, cărturarul Emanoil Gojdu, familiile de intelectuali renumiţi Juvara, Papahagi, Philippide, istoricii A. Xenopol şi Al. Rosetti, actorii Toma Caragiu, Ion Caramitru, marele scriitor I. L. Caragiale, fotbalistul Gh. Hagi, ş.a.
În Albania, aromânii „(rămâni” îşi spun ei înşişi), sunt concentraţi în jurul oraşelor Corcea, Vlora, Fier, Avlona, Tirana, Durres, aparţin ramurilor arnăucenilor, fărşeroţilor şi grămoştenilor, şi sunt recunoscuţi drept pricepuţi meşteşugari în aur şi argint, agricultori, crescători de vite, buni comercianţi şi industriaşi; practicarea transhumanţei i-a catalogat de către străini multă vreme drept nomazi, în realitate fiind un popor sedentar, cu case solide din piatră şi conduşi de „celnici” (conducători militari, dar şi judecători), păstrători de legi străbune. Mai există şi ramura saracacianilor, care au scăpat de grecizare şi s-au stabilit pe teritoriul de azi al Albaniei, mai ales în jurul localităţii Stepur. În Albania activează biserica aromână „Sf. Sotir” din Corcea, o şcoală şi o grădiniţă în dialectul aromân, o asociaţie a aromânilor, ziarul bilingv „Frăţia-Villazenimi”. Trebuie să amintesc faptul că o serie de personalităţi din Albania sunt de origine aromână, printre ei artistul fotograf Aurel Duka, fostul prim ministru Fatos Nano, iar unul din eroii naţionali ai Albaniei este aromânul Constantin Belimace. În acelaşi context al restituirilor, personalităţile lui Apostol Mărgărit, aromân din Macedonia, ce a devenit primul inspector al şcolilor aromâneşti din Balcani, precum şi cea a scriitorului Nicolae Batzaria, senator, primul (şi singurul) aromân membru al guvernului „junilor turci” din partea partidului „Uniune şi progres”, calitate în care a semnat tratatul de la Londra din anul 1913 prin care lua sfârşit dominaţia otomană în regiunea Balcanilor, se cuvine a nu fi uitate. O altă uriaşă personalitate a secolului XX, Maica Tereza, născută Agnes Boiagiu, potrivit unor cercetători, provine dintr-o familie mixtă aromâno-albaneză.
Cunoscută localitate de aromâni este Moscopole, ce în anii 1780 avea circa 70000 locuitori, în majoritate aromâni, cu şcoli, peste 40 de biserici, palate de marmură, bănci, şi unde a existat prima tipografie din Balcani, localitate care a fost aproape rasă de pe suprafaţa pământului la ordinul paşei de Thesalia Ali Paşa, care nu a văzut cu ochi buni ridicarea de biserici şi aşezăminte creştine în loc de geamii şi şcoli turceşti.
În funcţie de arealul geografic, mai există aromâni gopeşteni, olimpieni, moscopoleni,
Acum o poveste adevărată despre o familie de aromâni din Albania: la mijlocul sec. XIX, în satul Boboştiţa, situat la 8 km. de Korcea, locuia într-o casă înconjurată de viţă de vie , familia Cuneşca (Constantin şi Polixenia), o familie de aromâni ortodocşi. În acest sat, precum şi în cel vecin, numit Drenova, în acei ani erau multe biserici, un lucru mai puţin obişnuit, o particularitate, după cum afirmă Rodica Cunescu (vedem mai jos cine este). Constantin şi Polixenia au avut 5 copii, pe nume Mihail, Stavri, Vasile, Teodor, Marina şi Alexandrina, care au învăţat carte la Tirana, în limba greacă. Pe la sfârşitul sec. XIX şi începutul sec. XX, mulţi locuitori aromâni din aceste locuri au migrat, din motive economice, spre Grecia şi România. Printre ei, şi fraţii Mihail, Stavri, Vasile şi Teodor, care au ajuns la Bucureşti şi au încercat să se lanseze în afaceri. Mihail nu a reuşit şi s-a întors în Albania, dar Vasile şi Teodor au reuşit să se lanseze în afaceri ca negustori, iar Stavri a urmat studii superioare la Iaşi. Toţi aceşti fraţi Cuneşca, atunci când au ajuns în România, aveau cetăţenie turcă, dobândind ulterior, prin anii 1910, cetăţenia română, iar numele de familie s-a transformat, cu această ocazie, în Cunescu.
Stavri Cunescu a ajuns secretar de stat în Ministerul Muncii, s-a preocupat îndeaproape de soarta muncitorilor, a înfiinţat şcoli de ucenici, cămine muncitoreşti, etc. A fost căsătorit cu Aurica şi a avut trei copii: Vlad, ce a ajuns medic, Sergiu, care a urmat ingineria, şi care a reînfiinţat în anul 1990 Partidul Social Democrat Român, partid ce fusese interzis de regimul comunist din România între anii 1947 – 1989, şi Constantin, care a urmat studii juridice.
Mihail Cuneşca, cel ce s-a întors în Albania, a avut şi el trei copii, pe Cicio şi Ilo, ce ulterior au ajuns ingineri, şi pe Sotir, care a urmat studii de fizică, şi a ajuns decanul Facultăţii de Fizică din Tirana. Mai trăieşte încă în Boboştiţa Ilo Cuneşka, şi este acum, în anul 2007, în vârstă de 86 de ani.
Teodor Cunescu a fost căsătorit cu Petrina, şi a avut doi copii, pe Radu, inginer, ce actualmente locuieşte în Franţa, şi pe Rodica, tot inginer.
Marina Cuneşca a rămas în Albania şi s-a căsătorit acolo, iar Alexandra s-a căsătorit în România.
Toată această poveste a familiei Cuneşca din Albania, Cunescu din România, am aflat-o de la Rodica Cunescu (căsătorită Dumitrescu), ce afirmă că vorbeau în casă aromâna - „cainas” („ca la noi”) , grai învăţat de la bunica Polixenia prin anii 1930 ai secolului XX.
În anul 1894 a luat fiinţă la Bucureşti „Frăţia de Boboşteni”, o „Frăţie filantropică”, aşa cum reiese din articolul nr.1 al acestei asociaţii, care îşi propune să susţină din donaţiile membrilor „îmbunătăţiri şi binefaceri ce se vor face în comuna Boboştiţa din Albania”; aceste donaţii se vor face „în fiecare 2 iunie, în cadrul unei serbări câmpeneşti, la care fiecare membru va da obolul benevol”. În articolul nr.35 din statutul „Frăţiei de Boboşteni”, se arară că din sumele de bani strânse din donaţii, „se va trimite suma de 1000 lei spre a se face o liturghie în prima Duminică după Paşte, la care se vor pomeni de către preotul comunei numele tuturor membrilor Frăţiei de la înfiinţare până la zi”. (conf. Anuarul Albanezul, nr. 404, pg. 146-147). Din Comitetul de constituire a „Frăţiei de Boboşteni” făceau parte: Nicolae Georgescu, ca preşedinte, Nicolae Nestor, ca vicepreşedinte, Vasile Tracu (casier), Ilie Teodoru (secretar), Costică Zisu, Nicolae Cociu, Paul Leacu (consilieri), Mihail Nicolau şi Tănase Begiu (cenzori), Cristache Cardu şi Petre Begiu (cenzori supleanţi), iar printre membrii activi, sunt menţionaţi, în iunie 1933, printre alţii, Victor Eftimiu, Naum Sakelarie, Pandele Cociu, Stavri Pateli, Hristea Galio, Vasile, Stavri şi Theodor Cunescu, Gheorghe Bubani, ş.a. În articolul 44, se arată faptul că „sigiliul Frăţiei este oval, cu inscripţia în partea de sus Frăţia de Boboşteni din România, la mijloc este emblema Frăţiei (2 mâini împreunate), iar în partea de jos este data înfiinţării Frăţiei (1 ianuarie 1894)”. Iată un mod elocvent în care au înţeles aromânii din Boboştiţa, stabiliţi în România, să nu-şi uite locurile natale, şi să acţioneze pentru ca tradiţiile comunităţii să nu se piardă.Ca o concluzie: Cine străbate zona Dobrogei, unde locuiesc o bună parte din aromâni şi albanezi, dar şi a Banatului, a Bucovinei, a Transilvaniei, va constata, pe de o parte, faptul că locuitorii de pe aceste meleaguri, indiferent de originea lor, cunosc foarte bine limba oficială a ţării, dar şi faptul că prin şcoli, biserici, geamii, cămine culturale, toate minorităţile au posibilitatea să se exprime în limba maternă, să-şi conserve moştenirea culturală, să-şi perpetueze tradiţiile şi obiceiurile, iar pe de altă parte, trăsături specifice popoarelor din peninsula balcanică, precum ospitalitatea, bogăţia folclorului, păstrarea tradiţiilor, respectul faţă de religie, sunt caracteristici intrinseci şi românilor şi albanezilor; se poate afirma, fără teama de a greşi, că păstrarea identităţii naţionale, dârzenia cu care aceste două etnii, inclusiv aromânii, au rezistat sub jugul marilor imperii, sunt tot atâtea motive de mândrie pentru spiritul albanezului şi românului - aromânului secolului XXI.
[1] Lazaret – spital ku mjekohen, ose ngushëllohen shpirtërisht ata që vuajnë nga sëmundje ngjitëse e jo rrallë të pashërueshme.
[2] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 402.
[3] Procesi mund të zgjatë nga disa vjet deri në disa shekuj.
[4] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 380.
[5] Shih „Ion Ghika, Din vremea lui Caragea, Scrisori către V. Alecsandri / Nga koha e Karaxhës, Letra për V. Alecsandrin, Bukuresht 1960, Biblioteca pentru toţi / Biblioteka për të gjithë, me një parathënie të zgjeruar nga D. Păcurariu.
[6] Në origjinal është „cioclu” – mbartësit e kufomave.
[7] Po aty, f. 29-31
[8] Në latinisht: martyrium, kurse në greqisht: martyrion ka edhe kuptimin ndarje.
[9] Asgjë për t’u vënë në dyshim – lat.
[10] Revista IKON, nr. 1, Bukuresht 1995, f. 51-60.
* Sociolog şi cercetător ştiinţific la Muzeul Satului „Dimitrie Gusti” din Bucureşti.