Vinçenx Golletti Baffa
Veritas odium parit?
Ca javë më parë fola me Kokolliqin, me Viçenxin e Kokolliqit nga Frasnita, e pata mundësi të dëgjoja shumë e shumë gjëra fort interesante e të shprehja mendimin tim haptas-haptas. Siç dihet, vetëm rrallëherë kjo është e mundshme në jetë, sepse pothuaj çdo revistë e çdo shtëpi botuese ka detyrime, e liria e vërtetë pëson kështu humbje. Kjo vlen, siç dihet, sidomos për vendet e prapambetura kulturorisht, për shkak se nuk kuptohet se vetëm liria e kulturës fuqizon jetën e si jetë ne mendojmë kulturë, ekonomi, politikë, art etj.
Kokolliqi filloi duke kujtuar se gjendja kulturore italiane e përgjithshme ishte përmirësuar shumë pak pas luftës, por, nga ana tjetër, Italia postfashiste kishte fituar, pak nga pak, ca liri. Më parë, Viçenxi më shpjegoi pse nuk ishte e përshtatshme të shkruhej vërtet lirisht sidomos në qytetet e vogla. Prifti dhe peshkopi më i afërt kontrollonin çdo gjë e ishte e këshillueshme të shkruhej pa zgjuar dyshime... Këtu, kujtova menjëherë raportin e amerikanit Kinsey për seksualitetin e njeriut e mendova se Kokolliqi kishte të drejtë njëqind herë. Gazeta Corriere della sera botoi atëherë (afërsisht pesëdhjetë e pesë vjet më parë) një recension shumë negativ e unë librin nuk e lexova. Ca kohë më vonë studiova për këtë temë shumë libra amerikanë, holandezë e francezë e zbulova se raporti i Kinsey-t citohej vazhdimisht. Me fjalë të tjera, gazetari milanez kishte mashtruar lexuesit ose ishte krejt i paditur... fare injorant... Opinioni im për Italinë... ç’mund të them? Pata turp nga thelbi i zemrës... e përçmova gazetën italiane më të mirë duke menduar: kjo është Italia jonë?! Ndërkaq Viçenxi Kokolliqit priti pak e unë mendova se njëzetepesë-tridhjetë vite më parë Katundi Ynë, për shëmbull, ishte revistë qind për qind katundare - e kjo fjalë për Italinë ishte atëherë më e fortë se për vendet e tjera evropiane më të përparuara – e, rrjedhimisht, nuk merrej me politikën e përgjithshme, me ndonjë temë erotike, me ndonjë problem shoqëror etj.
„Atëherë, kështu rifilloi Kokolliqi, zotrote zgjeruat pak nga pak horizontin e revistës e artikulli juaj i parë për Shqipërinë komuniste qe si një revolucion i dyfishtë: para së gjithash Shqipëria komuniste nuk ekzistonte e nuk duhej të ekzistonte për arbëreshët, e, gjithashtu, gjuha e arbëreshëvet nuk kishte pretendime letrare e nuk mund të trajtonte argumente moderne ose serioze e shkencore.“
Duke vazhduar, Kokolliqi mbrojti tezën se me mua Katundi Ynë bëri përparim e kërkoi, pa sukses për fat të keq, të arbëreshohej vërtet. Këtu unë vërejta se lavdërimet mua nuk më pëlqejnë, e ai: „Profesor i dashur, lavdërimi im mori fund për gjithmonë. Po, si duhet shpjeguar mossuksesi juaj për arbëreshimin e revistës? Pse nuk ju ndihmoi askush në Itali e askush në Shqipëri e në Kosovë?... Ndoshta është më mirë të harrohet gjithçka... As arbëreshët normalë as shqiptarët normalë ende nuk dinë se ç‘është bashkëpunimi për një popull, një komb; si mund të ekzistojë një komb pa bashkëpunim, pa solidarësi? Sa herë kam pyetur: a ekziston vërtet populli shqiptar?„
E unë: „Ekziston, ekziston, por vetëm për një pakicë shumë të vogël. Të tjerët duhen zgjuar...“
„E kush i zgjon të tjerët? - vërejti Kokolliqi - Pajtohem me ju: duhen zgjuar, por kush i zgjon? E si mund të zgjohen? Një individ si Ismail Kadare - ju i dhatë atij titullin Rregj i trëmbapordhëvet të Hoxhenverit - apo një Dritëro Agolli, të cilit unë i jap titullin Rregj i hipokritëvet?“
„Fole shumë bukur, o Kokolliq, por sot shqiptari pasenverhoxhian di shumë pak shqip e fjalën rregj s’e kupton.“
„Kështu është mjerisht, por rregj është më shqip se mbret e fjalori i vitit 1954 kujton fjalën rregjëni! - shtoi ai - por është me siguri më mirë të harrojmë gjërat jo të mira e të presim duke shpresuar se... me kalimin e kohës brezi i ri kupton - më në fund! - se individi Hoxhenveri qe figurë krejt negative për shqiptarizmin e se njeriu i urtë mëson nga gabimet e brezavet të vjetër... e.... e shqiptari i cili nuk kupton se shkrimtari arbëresh duhet ndihmuar në çdo rast, është armik i shqiptarisë... mirëpo, si isha po t’ju shpjegoja, lavdërimi im për ju mori fund. Mori fund sepse unë lexova shkrimet tuaja në revistat e ndryshme e jam duke menduar se ju shpeshherë, qëllimisht ose rastësisht, largoheni nga thelbi i problemit e mendimi juaj i vërtetë mbetet i fshehur.“
Kokolliqi kishte të drejtë: arbëreshi, shqiptari, italiani e ballkanasi janë sot njerëz kulturorisht sui generis e shumë herë mjafton një fjalë për një armiqësi të thellë dhe të trashëgueshme. E, përveç kësaj, zilia është ndjenjë thuajse normale. Natyrisht, ka përjashtime... Edhe injoranca është e thellë... e shpesh na nevojitet shumë durim... E unë shpeshherë të vërtetën e mbulova, e fsheha...
„Ti Kokolliq e thua mirë e unë me siguri bëra ndonjë gabim.“
E ai: „Në çdo rast, këto s’janë gjëra me rëndësi. Me rëndësi është fakti se unë kam ca pyetje për çështje themelore e tani kërkoj nga zotrote shpjegime të qarta dhe të plota, me sa keni mundësi. Pse nuk shkruat asnjë fjalë për ateizmin shqiptar e tani për muhamedanizmin shqiptar? E, për shëmbull, ç’është fundamentalizmi, çështje fetare apo çështje politike? A mund të thuhet se edhe Vatikani është, në fund të fundit, fundamentalist? A ka një fundamentalizëm në Shqipëri e në Ballkan? E ç’duhet bërë kundër fundamentalizmit? E pse ju përdorni fjalën religjion e jo fjalën fe? Numri i pyetjevet është i pambarim...“
„Ashtu, ashtu, i pambarim.“ Përsërita unë automatikisht.
„Të fillojmë tani, - vazhdoi Viçenxi Kokolliqit, - përndryshe kush e di se si mund të na dalë puna?“ Çështjet ishin interesante dhe fort të vështira e unë nuk e ndieja veten të sigurt. Me të vërtetë, një herë kisha shkruar se fundamentalizmi ishte sistem i mirë për koortat e larta e të privilegjuara të popullsivet të prapambetura, por problemin nuk e kisha analizuar në thellësi.
„Çështja e ateizmit shqiptar - thashë - është mjaft e thjeshtë e shpjegohet me faktin se një diktator absolut bëhet pothuaj vetvetiu njeri i fanatizuar e, rrjedhimisht, kërkon të themelojë një religjion tjetër, domethënë religjionin e vet. S’duhet harruar se atëherë shumë njerëz nga Evropa Perëndimore kishin qeshur nën mustaqe: ateizmi në një vend ballkanik ku besëtytnia zotëron jetën më fort se tek ne!!! Këta njerëz kishin të drejtë e sot Shqipëria ateiste është anëtare e konferencës muhamedane.“
E këtu Kokolliqi: „E unë nuk di a është për të qeshur apo për të qarë? Nga ana tjetër unë pyes a mund të pajtohet në shekullin XX ateizmi me konceptin e shkencës absolute të Karl Marksit?“
„Atëherë shkenca absolute, e pagabueshme dhe e gjithëdijshme ishte në modë. Unë kujtoj, fjala vjen, vetëm gjermanin Ernst Haeckel (1834-1919) i cili pati shumë sukses me shkrimet e tij e influencoi Leninin, Mao Ce Dunin etj., por edhe atëherë nuk mungonin rrymat skeptike të forta për të cilat vetëm shkencat formale, logjika formale e matematika janë të pagabueshme, e ateizmi sot, ashtu si në kohën e Ciceronit, pa skepticizëm nuk është i mundshëm.“
„E… e mendoni ju se Lenini, Mao Ce Duni etj. e kishin kuptuar mirë biologjinë e Haeckelit... apo...“
„Sipas mendimit tim ata nuk kuptuan fare gjë, përndryshe kishin zbuluar racizmin absolut të tij. Siç dihet Haeckeli teproi darwinizmin e u bë racist gjermanik më i keq se frëngu Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882) e... e edhe më pak shkencor se ai. E teoria themelore e Haeckelit se ontogjeneza (zhvillimi i individit) është përsëritja e filogjenezës (zhvillimi i llojit) na buthton qartazi se biologjia e Ernst Haeckelit nuk kishte themele shkencore, por ishte si... një metafizikë biologjikoide.“
E Kokolliqi duke menduar: „Ashtu... ashtu... E fundamentalizmi?“
Për të fituar ca kohë e, sidomos, për të mbledhur idetë që fluturonin, themi kështu, në kokën time, i kujtova Kokolliqit se fjala historikisht iu referua për herë të parë atyre rrymave të protestantizmit që u zhvilluan sidomos në Amerikë e që nuk pajtoheshin me leximin kritik të Biblës. Siç dihet, kush lexon Dhjatën e Vjetër e do ta kuptojë atë fjalë për fjalë, has vështirësi dhe kontradikta të rënda e vë re se ka shumë gjëra të cilat pasqyrojnë drejtpërdrejt një epokë fort të lashtë, një kohë primitive ose barbare që për ne sot nuk mund të jetë me vlerë.
„Prifti katolik - kështu vazhdova - si edhe prifti hebraik, këtë vështirësi e zbuluan prej kohësh e na shpjeguan se ky libër duhet lexuar vetëm me komentin që bënin ata vetë. Kjo, vetëkuptohet, vlen, edhe për libra të tjerë, të cilët u shkruan ose u redaktuan me inspirimin, siç thuhet, e një perëndie, për shëmbull për Kuranin etj. etj. Këtej del se është më se e natyrshme të lexohen këto shkrime, si edhe, eventualisht, komentet e tyre, me mendje kritike e të shtohet se atëherë mund të mendohej ashtu, por sot, me zhvillimin e shkencavet dhe të filozofisë, na nevojiten shpjegime racionale, domethënë shpjegime që marrin parasysh shkencat. Kush sot do të lexojë kritikisht këto shkrime, nuk i mohon ato, siç bën ateisti i bindur, i cili thotë shprehimisht se në këta libra është vetëm fjala për mitologji, për përralla, e shpesh për mitolologji vulgare, pra mitologji për popullin e thjeshtë, e se, rrjedhimisht, ata nuk meritojnë asnjë konsideratë serioze. Shumë-shumë, vazhdon ateisti, këto përralla mund të analizohen për të kërkuar të shpjegohet se si kanë lindur këto rrëfime fantastike dhe të palogjike. Po tani të harrojmë ateizmin absolut, sepse ai disave u duket si teori e gabuar ose si mendim i tepruar. Të kërkojmë këtu ç’është fundamentalizmi, se nga mund të lindë e cili është në fund të fundit qëllimi i tij.“
„Dakord, profesor, por ç‘mund të thuhet për gjuhën e per stilin e këtyre libravet?“
„Gjuha e libravet fetarë është me përjashtime të rralla mjaft e thjeshtë e shumë herë përmban edhe gabime gramatikore. Kjo vlen sidomos për Dhjatën e Re e për Kuranin, por është më mirë të harrojmë këto...“
„E kështu nuk e kam gabim unë, nëse them se ju largoheni... ngandonjëherë... nga...“
„Sa i keq, sa i keq është ky Kokolliq! E kështu unë tani kujtoj haptas profesorin frëng Maxime Rodinson të Universitetit Amerikan të Kajros dhe biografinë e Muhametit që ai shkroi, duke nënvizuar gabimet gramatikore të Kuranit dhe kontradiktat e shumta e të rënda etj. etj. Por unë nuk dua probleme me fetarët muhamedanë. Kam shumë probleme me arbëreshët e me shqiptarët nga Shqipëria e nga Kosova, shumë probleme me hoxhenverianët e me antihoxhenverianët. E tani nuk dua vështirësi me hebrenjtë e nuk them se politika e tyre në Palestinë më kujton bukur fort Schicklgruberin (ky është emri i vërtetë i Hitlerit!!) dhe shokun Stalin; nuk shkruaj se shumë politikanë të partivet kristiane të Gjermanisë vazhdojnë sistemin nazist në mënyrë demokratikoide, se ca politikanë gjermanë nuk dinë asgjë për njerëz si Immanuel Kant (1724-1804) oder Wolfgang Goethe (1749-1832), asgjë për qytetarët e Botës si Lessing (1729-81), Wieland (1733-1813) e Schiller (1759-1805) e se janë shërbëtorë të verbër të Amerikës. Unë nuk dua fare të them se çdo gjë në Gjermani bëhet sipas një ligji e se interpretimi i ligjit vlen shumë më shumë se teksti i vërtetë i ligjit e se pakica serioze dhe demokratike e Gjermanisë me shumë durim e me shumë forcë morale kërkon të ndreqë këto shrregullime pak nga pak...Nga ana tjetër këto janë gjëra që dihen shumë mirë, por nuk thuhen... Dihet shumë mirë se në Gjermani, në Zvicër e në Austri gjuha e Goethes dhe e Kantit humb terren ditë për ditë dhe është tani një e folme vulgare për njerëz jo të kulturuar e për ndonjë plak... Ashtu si varianti Niederdeutsch i cili ka një letërsi aq të bukur me shkrimtarë si, për shëmbull, Fritz Reuter (1810-74), Klaus Groth (1819-99) etj. që unë lexoj e rilexoj me kënaqësi estetike...ose varianti i Frankfurtit me Friedrich Stoltze (1816-91)... Nuk dua të them se kjo vlen sidomos për danezët e për popujt të tjerë evropianë... Kam miq në Danimarkë e nuk dua t’i fyej ata, se, në fund të fundit, janë njerëz të mirë... Nuk shkruaj fare se kinezi mbron kulturën e vet sepse s’ha me lugë, thikë e pirun... (arbëreshi thotë me grep!) se shumica e amerikanëvet janë provincialë të ngushtë e nuk dinë asgjë për frëngun Montesquieu (1689-1755) dhe Les lettres persanes...Nuk mund të grindem me Botën e tërë: Veritas odium parit...siç thashë, këto janë gjera që dihen por....kështu nuk them se kinezi, koreani, japonezi, arabi, rusi etj. etj. vuajnë nga një idiotësi e posaçme dhe e rëndë sepse nuk duan të përdorin alfabetin latin, ashtu si anglikanët, të cilët sistemin metrik dhjetor nuk e duan....Janë gjëra që dihen, por nuk thuhen... “
„Jam i keq - murmuriti Viçenxi duke qeshur - e... e... për fundamentalizmin... pse me gjithë zhvillimin e shkencavet natyrore e të filozofisë numri i fundamentalistëvet rritet, me sa duket, vazhdimisht sidomos në ca vende, e, kjo nuk është e gjitha..., ca herë fundamentalizmi bëhet edhe më... fundamental?“
„Ky Kokolliq thellon çdo çështje!!!“
E Kokolliqi: „Tani kujtova librin Jewish fundamentalism in Israel. Një njeri serioz e i çiltër si hebreu Israel Shahak, na thotë haptas se fundamentalizmi është lufta kundër modernitetit.“
„Hebreu Israel Shahak ka të drejtë e libri që ai shkroi së bashku me Norton Mezvinski duhet studiuar e përhapur, por sipas mendimit tim shpjegimi i tij nuk mjafton e unë dua të vete më thellë.“
Fjalët e fundit i kisha shqiptuar automatikisht: fundamentalizmi duhet shpjeguar më me thellësi. Po, automatikisht, vetvetiu, sepse menjëherë kisha kujtuar, vërtet padashur, Ndonin e Fanikut.
Çivitjoti i sotëm nuk di asgjë për Fanikun. Ishte rrobaqepësi më i ri e më i mirë i katundit e qepi shumë kostume për mua atëherë, para e pas Luftës së Dytë Botërore, deri sa u nis për në Bonsar. Nga Argjentina për ca kohë na erdhi ndonjë lajm e, pak nga pak, nuk u fol më për të.
E, kur isha me Kokolliqin e u fol për fundamentalizmin, kujtova fjalët e Fanikut: ai lamëndohej, ankohej, për ca njerëz të cilët për çështjet e për ngjarjet e jetës donin çdoherë shpjegime me vlerë absolute.
Me të vërtetë, në fillim unë fjalët e Fanikut nuk i kisha kuptuar aq mirë. Por ai, duke vazhduar, më tha: „Me klientët ca herë shkëmbejmë ca fjalë, ca mendime e nuk flitet vetëm për motin e keq, për shiun e për diellin, se shiu ra i rëndë e i madh në dimër, i hollë e i lehtë në pranverë etj., por edhe për gjëra të tjera, e unë vura shumë herë re se më se një klient kërkon, do e shpeshherë ka për çdo çështje e për çdo ngjarje të jetës shpjegime të bukura në dukje, por për mua me vlerë të pasigurt....“
E kështu unë pak e nga pak fillova të merrja vesh e vërejta pa angazhim: „Jeta jonë njeh shumë dukje që nuk kuptohen aq mirë..“
E Faniku: „Ashtu them unë. Por ca klientë këtu në katund duan shpjegime që vlejnë në mënyrë absolute e dyshimin ose pasigurinë ata jo vetëm që nuk i njohin, po, kështu më duken mua, ata nuk i duan fare.“
Unë përsërita: „Pasigurinë ata nuk e duan.“ E bisedimi mbaroi me fjalët e tij: „Me siguri kjo është çështje që ka të bëjë me karakterin individual të njeriut.“
E të gjitha këto gjëra truri im i kishte harruar. Por, kur ra fjala për fundamentalizmin me Kokolliqin nga Frasnita, kujtova çuditërisht mësimin e Fanikut: ca njerëz kanë nevojë për shpjegime absolute e dogmatike e nuk mund të kënaqen me mendime të pasigurta e me teori të cilat duhen përmirësuar, korrigjuar e ndrequr vazhdimisht.
Kujtova skepticizmin e probabilizmin e kohës së lashtë e, sidomos, fjalën e shkencëtarit Emil du Bois-Reymond (1818-1896): Ignoramus - ignorabimus... Natyrisht, shumë gjëra që sot nuk dimë (ignoramus), nesër ose pasnesër mund të shpjegohen mjaft mirë... Kujtova edhe injorancën pozitive të Ciceronit (shprehja është imja), i cili tha shprehimisht se injoranca (inscientia) qe fillimi i filozofisë... (causa philosophia inscientia est)... e fundamentalizmi?? Çështja ndërlikohet e ndërlikohet... e, kështu, nuk dihet më aq mirë se ç’jemi duke thënë e se ç’thamë....e se ç’jemi duke kërkuar.... Ndoshta është kështu: fëmija, sa të fillojë të kuptojë një çikë jetën e ambientin, nuk njeh asnjë dyshim. E, më vonë, vëren se ca gjëra nuk mund të shpjegohen me siguri... e se sa e sa pyetje janë të tepërta për prindërit...”
E isha gati t’i tregoja Kokolliqit se shpjegimi im i vjetër si edhe shpjegimi i hebreut të emancipuar Shahak për fundamentalizmin duhen plotësuar... Por ai nuk më la fare të hapja gojën e filloi:
„E di se ju keni tani një ide të re e të mirë, por më parë unë dua të dëgjoj nga zotrote se si duhet gjykuar stili i Biblës e i Ungjijvet.“
Pyetja ishte e prerë e kërkesa e rreptë. Mendja më tha: ca njerëz të mbiçmojnë ty. Ki kujdes.
„Unë besoj se shkrimtari, ai që shkruan, njeh lexuesit e vet. Kjo vlen sidomos për kohën e lashtë. Autorët klasikë të Greqisë e të Romës kishin shpeshherë lexues të urtë vërtet. Autorët e Biblës kishin për lexues (ose për dëgjues!) njerëz të thjeshtë, domethënë masa të gjera të popullit ose, latinisht, vulgus. Për rrjedhim stili i tyre ishte i thjeshtë. Natyrisht ka përjashtime, se numri i autorëvet është shumë i madh e shumë pjesë të librit u shtuan ose u ndryshuan e u korrigjuan ashtu si e kërkonin rrethanat e reja. Bje fjala, pjesët e para të Dhjatës së Vjetër nuk mund të krahasohen fare me pjesët e tjera. Këto kanë një stil shumë më të mirë e, ca herë, edhe poetik, e brendia është jo rrallë me vlerë morale. Ungjijtë i shkruan hebrenj në greqishten e përbashkët që atëherë vlente si gjuha e njerëzvet të kulturuar, por, me sa duket, ata nuk ishin shumë të kulturuar. Edhe Gjoni, megjithëse vlen si shkrimtar i kulturuar, kur luan rolin e njeriut të kulturuar, nuk di vetë se ç’thotë. Prandaj gjuha e tyre e vërtetë, gjuha amaraike, ua ndikoi shpesh stilin, kurse latinishtja e Ungjijvet është shumë e greqizuar dhe stërpopullore. Mua latinishtja ekleziastike si gjuhë më pëlqen fort e më duket dhe është gjuhë shprehëse dhe e bukur, por, duke filluar nga koha e humanistëvet, të cilët shkruanin si Ciceroni, kjo gjuhë u gjykua keq, shumë keq. S’duhet harruar se për humanistët si Petrarca (1304-74), latinishtja e Dantes (1265-1321) – De monarchia, De vulgari eloquentia – nuk ishte fare e mirë e se ai thoshte: Ciceronianus sum. Këtu unë dua të theksoj se në Ungjijtë nuk mungojnë, ca herë, mendime të thella e fjalë plot kuptim, kurse Kurani është i mërzitshëm, i bezdisur e pothuaj i palexueshëm për mua.“
„Të harrojmë tani gjuhët e libravet fetarë – vërejti Kokoliqi ynë. Do të ishte punë më e përshtatshme – vetëkuptohet – të trajtohej kultura e lexuesvet, sepse shkruesi, sidomos atëherë, e dinte shumë mirë se si ishin lexuesit e tij. Të shkojmë tani te fundamentalizmi. Ju thatë se klasat sunduese kanë frikë se mos humbin privilegjet e shumta e të jashtëzakonshme që ato gëzojnë. Por shtuat se sot ky shpjegim nuk ju mjafton e se duhen kërkuar shpjegime të tjera më të thella.“
„Ashtu është. Çdo ditë vërtetojmë se fundamentalist nuk është vetëm i pasuri, por edhe i varfri, fundamentalist nuk është vetëm anëtari i klasës sunduese, por edhe intelektuali. Do të ishte më mirë të thuhej se fundamentalist është sidomos i varfri, fundamentalist është sidomos intelektuali.Them kështu sepse shumë, shumë vjet më parë, një çivitjot që ti nuk mund ta njohësh, më foli një herë për fundamentalizmin e për karakterin e njerëzvet. Atëherë ai nuk përdori fjalën fundamentalizëm, por kjo s’është me rëndësi. Duke kujtuar fjalët e tij, unë jam i bindur sot se ca njerëz, që mund të jenë të pasur ose të varfër, mund të jenë injorantë ose shkencëtarë, duan e kërkojnë për çdo gjë shpjegime absolute. E kjo varet nga karakteri individual i njeriut.“
„Ju mendoni se fundamentalizmi është një fenomen i cili ka të bëjë me karakterin e njeriut, se është një dukje shoqërore pothuaj normale, një karakteristikë që mund të zbulohet te shumë njerëz.“
„Natyrisht te një individ më shumë e tek një individ tjetër më pak. E keqja është se kjo veçori shoqërohet me karakteristika të tjera të cilat mund të jenë në përgjithësi pozitive ose negative. Duke kujtuar fjalët që më tha, shumë shumë kohë më parë, çivitjoti Faniku, sot them haptas se ca njerëz, nga shkaku i karakterit të tyre fëmijëror, kanë nevojë... domethënë ata duan, kërkojnë e për rrjedhim gjejnë lehtësisht shpjegime absolute për çdo gjë. Këta njerëz s’kanë vështirësi të takojnë njerëz të tjerë, të cilët kuptojnë aty për aty dobësinë e tyre. Kështu lind si një varësi; kjo mund të bëhet ca herë pozitive, për shëmbull. dishepulli mëson nga mjeshtri e, me kalimin e kohës, piqet e shkon përpara. Por, për fat të keq, kjo varësi është shpesh negative e nxënësi bëhet skllav shpirtëror.”
“Një minutë, një minutë! Zotrote thua se ca njerëz kanë nevojë për shpjegime absolute e se shpjegime të atilla ata i gjejnë me lehtësi. Zotrote kujtove fjalët e Fanikut, unë tani kujtoj fjalët e frëngut Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939), i cili afro gjashtëdhjetë-shtatëdhjetë vjet më parë ishte mjaft i njohur. Ai kishte studiuar, siç zotrote me siguri di më mirë se unë, mendësinë primitive të njerëzvet që jetonin atëherë në një mënyrë natyrore e kishte formuluar teorinë e paralogjikës.”
Këto vërejtje më mjaftuan, më mjaftuan e nuk pata më vështirësi: “Faza paralogjike e frëngut Lévy-Bruhl nuk vërehet vetëm te njerëzit që jetojnë në mënyrë natyrore. Ajo u vrojtua edhe në popullsitë e qytetëruara, e çivitjoti Faniku e kishte vëzhguar këtë karakteristikë edhe te klientët e tij. Por tani problemi thellohet e thellohet: si duhet shpjeguar shkencërisht kjo fazë paralogjike e mentalitetit? Prej kohësh ne dimë se mentaliteti nuk është e nuk mund të jetë i bashkëlindur: mënyra si jeton individi (ose një grup shoqëror) formon mendësinë. Njeriu primitiv (me të vërtetë vetëm pjesa më e zgjuar e njerëzvet primitivë!!!) fillon të largohet nga paralogjika kur jetesa e tij bëhet e larmishme dhe përvoja e njeriut rritet e rritet, e njeriu ka mundësi të vërtetojë mendimet e njohuritë, t’i konfirmojë e t’i përmirësojë ato. E kjo është e mundshme kur njeriu ka kohë të lirë e mund të arsyetojë për jetën e vet. Sipas mendimit tim faza paralogjike është një fazë fillestare e logjikës. Nga ana tjetër ne dimë sot se gabimi është normal në jetën tonë e se edhe ata që vlejnë si shkencëtarë ose filozofë të shquar kanë bërë lajthime si edhe gabime të rënda. Mirëpo, pse unë kujtova Fanikun? E kujtova sepse ai foli shprehimisht për karakterin e njeriut. E tani unë them se ca njerëz kënaqen me të parin shpjegim që ata dëgjojnë, kurse individë të tjerë nuk kënaqen me asnjë shpjegim e, me mendje kritike, duan të venë thellë e më thellë. Natyrisht, këta njerëz hasin gjatë jetës shpeshherë vështirësi të rënda, por me ta fundamentalizmi nuk është i mundshëm. Ata duan t’i konfirmojnë praktikisht e vazhdimisht njohuritë e tyre e kërkojnë edhe konfirmimin e konfirmimit.”
E Kokolliqi: “Tani e kuptova mirë idenë tuaj... E... e... siç dëgjuat nga rrobaqepësi Faniku, ca njerëz, për karakterin e tyre, e duan fundamentalizmin dhe e gjejnë atë, pothuaj pa vështirësi, e se një njeri tjetër, më i zgjuar, përfiton nga kjo dobësi. Kjo mund të jetë për ne pikënisja teorike e fundamentalizmit. E, kështu, zotrote shpjegon mjaft mirë shumë ngjarje historike.”
“Jo, jo, o Kokolliq, kështu unë kërkoj të sqaroj logjikisht ca ngjarje historike.”
“Dakord, dakord. Por ju thoni edhe se prirja për fundamentalizëm është një veti, një karakteristikë, një dukuri normale për homo sapiens sapiensin; e unë pyes: shoqëria jonë e sotme e njeh më pak këtë prirje apo jo?”
“Jo, Kokolliq, jolla! Shoqëria jonë moderne (ose pasmoderne!) nuk është vërtet më e mirë e më e përparuar se shoqëri të tjera të kohës sonë ose të kohës së lashtë. Përparimin teknik unë nuk e mohoj, por pikërisht ky përparim na bën ne shumë herë më pak të zgjuar. Një amerikan i sotëm, fjala vjen., nuk është më i hollë nga mendja se Ciceroni për shkak se ai ka një telefon apo një aeroplan ose postën elektronike e Ciceroni jo. Shumica e njerëzvet të kulturuar të sotëm në Amerikën e Veriut ose në Evropën Perëndimore janë shumë më pak të mençur se romaku që lexonte veprat e Ciceronit e se greku që studionte veprat e Aristotelit. Unë nuk jam i bindur se një poet i sotëm është më i madh se, të themi, Pindari ose Horaci. Ne sot kemi më shumë përvojë kulturore (e shkencore) se Ciceroni ose Aristoteli, por sa e sa herë këtë epërsi ne nuk dimë ta shfrytëzojmë fare, e kjo na tregon qartazi se, në të vërtetë, ne nuk jemi më të mençur se Ciceroni ose Aristoteli...”
“E prirja për fundamentalizëm? Këtu unë nuk ju kuptova ju… A është një shtet evropian i sotëm, fjala vjen, më i mirë se një shtet afrikan, muhamedan ose aziatik? Më i mirë se një shtet me fundamentalizëm fetar ose politik?”
“Një shtet perëndimor evropian është sot, në përgjithësi, ndoshta më i mirë se një shtet afrikan etj. Por, nga ana tjetër, pa modesti suksesi i vërtetë në jetë nuk arritet, e ne, megjithëse teknikisht e politikisht jemi më të përparuar se afrikanët ose muhamedanët, duhet t’i respektojmë ata, sepse edhe ne qemë një herë si ata sot e sepse sot nuk dihet si do të jetë jeta këtu e ndonjë shekull më pas. E kjo s’është e gjitha: shtetet tona janë më të përparuara politikisht, shkencërisht etj. por tek ne kriminaliteti është mjaft i perhapur e unë nuk jam vërtetë i bindur se shoqëria jonë është më e mirë se një shoqëri me më pak kriminalitet. E... e… “
“E... e... ”
“E nëse më lejohet të them haptazi mendimin tim, unë i mëshiroj ata evropianë që mbahen si popuj eprorë për nga raca, nga kultura etj. e, nga ana tjetër, janë duke bërë vetëvrasje.”
“Vetëvrasje??? Ç’thua zotrote?!”
“Është fjala për vetëvrasje demografike.”
“Ah, po, e kuptova... Mirëpo nëse prirja për fundamentalizëm është dukuri normale për shoqëritë tona njerëzore, ajo nuk mund të mungojë edhe tek ne.”
“Tek ne fundamentalizmi në fushën e religjionit vlen sot për ndonjë pakicë shumë të vogël e nuk na bie në sy. Kush i njeh këto pakica di se ato jetojnë në Evropë ndershmërisht e nuk na shqetësojnë fare. Në fushën e politikës një fundamentalizëm fort të keq e shumë të përhapur e njohën vende politikisht të prapambetur: Italia me fashizmin, Gjermania me nazizmin, Rusia me komunizmin e Leninit dhe të Stalinit e shtete të tjera të botës me çdo diktaturë. Tek vendet e përparuara politikisht fundamentalizmi nuk mungon, por ai shfaqet në fusha të tjera të jetës.”
E këtu Kokolliqi: “Ju mendoni se fashizmi italian e nazizmi gjerman qenë lëvizje fundamentaliste?”
“Po, posi. Fashizmi italian ishte më pak fundamentalist se nazizmi, sepse Mussolini italianin nuk e fanatizoi aq fort, dua të them se italiani nuk ishte politikisht shumë i manipulueshëm, kurse në Gjermani nazizmi u shndërrua me lehtësi në një lëvizje fetare fanatike stërfundamentaliste. Kështu ndodhi edhe në Rusi e në vende të tjera, ku manipulimi politik i popullsisë edhe sot korr sukses të madh. Italiani kishte e ka më prirje për një skepticizëm politik. Përveç kësaj në Itali politika nuk është çështje shumë serioze e demagogjia, populizmi e partikularizmi ngadhnjejnë edhe sot, por lëvizje vërtet fanatike politika, me sa duket, nuk i njeh.”
E Kokolliqi: “Këtu unë kisha një pyetje me karakter tjetër. A është mirë të dënohet populli gjerman për Luftën e Dytë Botërore?”
“Jo, jo. Gjermania humbi shumë territore e krimet e saj i pagoi shtrenjtë, shumë shtrenjtë, kurse Rusia ose Japonia etj. nuk paguan asgjë për krimet e tyre. E, e..., nga ana tjetër antikiteti na dha një vepër politike me rëndësi: De re publica e Ciceronit, e në kohën moderne vetëm Gjermania na dha një vepër politike me vlerë aktuale, e kjo është Zum ewigen Frieden e Immanuel Kantit, sipas së cilës duhen riorganizuar sa më parë Kombet e Bashkuara: sovraniteti i shtetevet duhet pakësuar shkallë-shkallë në dobi të Organizatës.”
“Ide gjeniale, vërtet gjeniale... Keni të drejtë... E si është puna me fundamentalizmin në fushat e tjera të jetës?”
“Sot shkenca, letërsia, sporti, muzika etj, etj, e praktikojnë fundamentalizmin pothuaj rregullisht. Vetëkuptohet, në një vend më shumë e në një vend më pak. Në të vërtetë nuk flitet për fundamentalizëm, por për modë ose për rrymë ose për zbulime shkencore të mrekullueshme. Ky fundamentalizëm na duket më i butë, por kur triumfonte, për shembull gjuhësia e amerikanit Noam Chomsky, unë vetë hasa vështirësi me ca miq (si edhe me gruan time Lilo e cila kishte një katedër për anglistikë) kur thosha sypatrembur se ky Noam Chomsky shkruante bukur shumë marrëzi e se unë e respektoja atë vetëm si njeri, sepse ishte kundër luftës amerikane në Vietnam... Tek ne sot fundamentalizmi manifestohet si fanatizëm në çdo fushë të veprimtarisë e shkencat, sporti, letërsia, arti, muzika, moda etj. etj. e njohin, për fat të keq, vërtet shpesh këtë prirje. Ndërmarrjet ekonomike e shfrytëzojnë bukur fort këtë dobësi njerëzore. Siç më tha Faniku shumë vjet më parë, është e përshtatshme të theksohet fakti se njerëz me karakter të dobët fundamentalizmin ose fanatizmin apo absolutizmin e duan dhe e gjejnë në çdo fushë të jetës. Sot televizioni, për shëmbull, është opiumi më i fortë për popullin.”
“Jam duke menduar se zotrote je pesimist e se zotrote homo sapiens sapiensin e gjykon ashpërsisht.”
“Pesimist në mënyrë të pavetëdijshme është ai që nuk do bij.”
“Si, si?”
“Ai që nuk do bij, nuk do se jeta vazhdon ose nuk kupton se kur shumë njerëz nuk duan bij, jeta merr fund. Kjo është, siç thashë, vetëvrasja demografike, kjo është pasojë e drejtpërdrejtë e një egoizmi absolut, i cili, për fat të mjerë, është shpesh i pavetëdijshëm. Prandaj unë nuk jam pesimist.”
“E... e ç’mund të bëhet?”
“Me të vërtetë unë nuk e di. Ndoshta duhet përmirësuar edukimi. Prindërit, unë propozoj, unë mendoj se shumë prindër nuk dinë se fëmijët duhen edukuar me dashuri por edhe me rreptësi e ashpërsi.Atyre t’u shpjegohet sa më parë se jeta është çështje tepër serioze e se ata nuk janë të vetëm në botë; se ka edhe njerëz të tjerë, se familja është shumë me rëndësi, se ekzistojnë njerëz të tjerë me të cilët na nevojitet të bashkëjetojmë e të bahkëpunojmë përzemërsisht. Domethënë. shoqërizimi i njeriut duhet të fillojë sa më parë, kur ai është i vogël-i vogël, duke shpresuar se kështu më shumë individë se sot kuptojnë e praktikojnë ndershmërinë, bashkëpunimin e sinqertë etj. Natyrisht, një edukim i mirë nuk mjafton, por nëse nuk fillohet me një edukim të arsyeshëm, nuk mund të bëhet fare, fare gjë.”
“Me siguri keni të drejtë... por... por si mund të shpjegohet pse Noam Chomsky pati aq sukses?”
“Ky Kokolliq nuk harron asgjë. Unë... unë besoj... mendoj se teoria e tij ishte e bukur fort për anglikanët: ajo shpjegonte pothuaj çdo gjë me gjuhën angleze e i demonstronte njeriut se mjaftonte një gjuhë për të kuptuar se ç’është e nga vjen aftësia e të folurit. Çdokush me një gjuhë mund të jetë gjuhëtar i shquar, nëse ka një çikë fantazi, nëse di shkruajë bukur e, sidomos, nëse di si mashtrohen njerëzit. Përveç kësaj, pas Luftës së Dytë Botërore gjuha e amerikanëvet ishte bërë gjuha më e rëndësishme e Botës e, menjëherë, australiani, shumë kanadezë etj. si edhe afrikani e aziatiku i ish-kolonivet e të gjithë amerikanët ishin bërë njerëz të kulturuar për nga gjuha, kurse shumë dijetarë evropianë, të cilët anglishten nuk e flisnin aq mirë mbaheshin si injorantë. E, Kokolliq i dashur, mos harro se shumë herë afirmohen me lehtësi teori që janë pa vlerë, por ca njerëz ose ca institucione me rëndësi i pëlqejnë ato, kurse teori më të arsyeshme e më serioze nuk na duken aq të mira sepse cënojnë interesat tanë. E unë jam i bindur se gati çdo ide e re që afirmohet është në fund të fundit mitologjike e do të shpjegojë më shumë se sa mund të shpjegohet vërtet.”
“E pse ca herë të gjithë duan të blejnë një libër, të gjithë interesohen për një ide, për një këngëtar, për një teori e, ca kohë më vonë harrohet çdo gjë?”
“Me të vërtetë unë nuk di të shpjegoj suksesin e madh që korrin ca njerëz. Ndoshta një sukses i atillë ka të bëjë me fuqinë e reklamës e të propagandës që na mbulojnë me fjalë të bukura e na premtojnë çdo të mirë... Ca teori, bje fjala, na pëlqejnë e na përkëdhelin sedrën: racizmi, nacionalizmi etj., e kjo shpjegohet, siç na mësoi Faniku, me karakterin tonë fëmijëror. I rrituri vërtet ka më pak nevojë për lavdërime sepse ai di se jeta është çështje serioze e se kush s’ka shumë tru nuk është njeri i lirë e do mësuesin, do psikanalistin, do politikanin e madh me hir, e, për rrjedhim, nuk ka më nevojë të mendojë me trutë e vet.... Ndoshta karakteri i dobët i shumë njerëzve ka vazhdimisht nevojë për idhuj të rinj, e këta idhuj ai i gjen kudo, e kjo është sot punë e lehtë me televizionin e me teknikën moderne.”
E Kokolliqi mbylli diskutimin: “Miku juaj i vjetër Faniku ka të drejtë: karakteri i njeriut na shpjegon shumë e shumë gjëra, e ne duhet të fuqizojmë karakterin tonë. Siç zotrote the, një edukim i rreptë me dashuri të sinqertë dhe të arsyeshme, ndoshta, mund të na ndihmojë.”
Veritas odium parit?
Ca javë më parë fola me Kokolliqin, me Viçenxin e Kokolliqit nga Frasnita, e pata mundësi të dëgjoja shumë e shumë gjëra fort interesante e të shprehja mendimin tim haptas-haptas. Siç dihet, vetëm rrallëherë kjo është e mundshme në jetë, sepse pothuaj çdo revistë e çdo shtëpi botuese ka detyrime, e liria e vërtetë pëson kështu humbje. Kjo vlen, siç dihet, sidomos për vendet e prapambetura kulturorisht, për shkak se nuk kuptohet se vetëm liria e kulturës fuqizon jetën e si jetë ne mendojmë kulturë, ekonomi, politikë, art etj.
Kokolliqi filloi duke kujtuar se gjendja kulturore italiane e përgjithshme ishte përmirësuar shumë pak pas luftës, por, nga ana tjetër, Italia postfashiste kishte fituar, pak nga pak, ca liri. Më parë, Viçenxi më shpjegoi pse nuk ishte e përshtatshme të shkruhej vërtet lirisht sidomos në qytetet e vogla. Prifti dhe peshkopi më i afërt kontrollonin çdo gjë e ishte e këshillueshme të shkruhej pa zgjuar dyshime... Këtu, kujtova menjëherë raportin e amerikanit Kinsey për seksualitetin e njeriut e mendova se Kokolliqi kishte të drejtë njëqind herë. Gazeta Corriere della sera botoi atëherë (afërsisht pesëdhjetë e pesë vjet më parë) një recension shumë negativ e unë librin nuk e lexova. Ca kohë më vonë studiova për këtë temë shumë libra amerikanë, holandezë e francezë e zbulova se raporti i Kinsey-t citohej vazhdimisht. Me fjalë të tjera, gazetari milanez kishte mashtruar lexuesit ose ishte krejt i paditur... fare injorant... Opinioni im për Italinë... ç’mund të them? Pata turp nga thelbi i zemrës... e përçmova gazetën italiane më të mirë duke menduar: kjo është Italia jonë?! Ndërkaq Viçenxi Kokolliqit priti pak e unë mendova se njëzetepesë-tridhjetë vite më parë Katundi Ynë, për shëmbull, ishte revistë qind për qind katundare - e kjo fjalë për Italinë ishte atëherë më e fortë se për vendet e tjera evropiane më të përparuara – e, rrjedhimisht, nuk merrej me politikën e përgjithshme, me ndonjë temë erotike, me ndonjë problem shoqëror etj.
„Atëherë, kështu rifilloi Kokolliqi, zotrote zgjeruat pak nga pak horizontin e revistës e artikulli juaj i parë për Shqipërinë komuniste qe si një revolucion i dyfishtë: para së gjithash Shqipëria komuniste nuk ekzistonte e nuk duhej të ekzistonte për arbëreshët, e, gjithashtu, gjuha e arbëreshëvet nuk kishte pretendime letrare e nuk mund të trajtonte argumente moderne ose serioze e shkencore.“
Duke vazhduar, Kokolliqi mbrojti tezën se me mua Katundi Ynë bëri përparim e kërkoi, pa sukses për fat të keq, të arbëreshohej vërtet. Këtu unë vërejta se lavdërimet mua nuk më pëlqejnë, e ai: „Profesor i dashur, lavdërimi im mori fund për gjithmonë. Po, si duhet shpjeguar mossuksesi juaj për arbëreshimin e revistës? Pse nuk ju ndihmoi askush në Itali e askush në Shqipëri e në Kosovë?... Ndoshta është më mirë të harrohet gjithçka... As arbëreshët normalë as shqiptarët normalë ende nuk dinë se ç‘është bashkëpunimi për një popull, një komb; si mund të ekzistojë një komb pa bashkëpunim, pa solidarësi? Sa herë kam pyetur: a ekziston vërtet populli shqiptar?„
E unë: „Ekziston, ekziston, por vetëm për një pakicë shumë të vogël. Të tjerët duhen zgjuar...“
„E kush i zgjon të tjerët? - vërejti Kokolliqi - Pajtohem me ju: duhen zgjuar, por kush i zgjon? E si mund të zgjohen? Një individ si Ismail Kadare - ju i dhatë atij titullin Rregj i trëmbapordhëvet të Hoxhenverit - apo një Dritëro Agolli, të cilit unë i jap titullin Rregj i hipokritëvet?“
„Fole shumë bukur, o Kokolliq, por sot shqiptari pasenverhoxhian di shumë pak shqip e fjalën rregj s’e kupton.“
„Kështu është mjerisht, por rregj është më shqip se mbret e fjalori i vitit 1954 kujton fjalën rregjëni! - shtoi ai - por është me siguri më mirë të harrojmë gjërat jo të mira e të presim duke shpresuar se... me kalimin e kohës brezi i ri kupton - më në fund! - se individi Hoxhenveri qe figurë krejt negative për shqiptarizmin e se njeriu i urtë mëson nga gabimet e brezavet të vjetër... e.... e shqiptari i cili nuk kupton se shkrimtari arbëresh duhet ndihmuar në çdo rast, është armik i shqiptarisë... mirëpo, si isha po t’ju shpjegoja, lavdërimi im për ju mori fund. Mori fund sepse unë lexova shkrimet tuaja në revistat e ndryshme e jam duke menduar se ju shpeshherë, qëllimisht ose rastësisht, largoheni nga thelbi i problemit e mendimi juaj i vërtetë mbetet i fshehur.“
Kokolliqi kishte të drejtë: arbëreshi, shqiptari, italiani e ballkanasi janë sot njerëz kulturorisht sui generis e shumë herë mjafton një fjalë për një armiqësi të thellë dhe të trashëgueshme. E, përveç kësaj, zilia është ndjenjë thuajse normale. Natyrisht, ka përjashtime... Edhe injoranca është e thellë... e shpesh na nevojitet shumë durim... E unë shpeshherë të vërtetën e mbulova, e fsheha...
„Ti Kokolliq e thua mirë e unë me siguri bëra ndonjë gabim.“
E ai: „Në çdo rast, këto s’janë gjëra me rëndësi. Me rëndësi është fakti se unë kam ca pyetje për çështje themelore e tani kërkoj nga zotrote shpjegime të qarta dhe të plota, me sa keni mundësi. Pse nuk shkruat asnjë fjalë për ateizmin shqiptar e tani për muhamedanizmin shqiptar? E, për shëmbull, ç’është fundamentalizmi, çështje fetare apo çështje politike? A mund të thuhet se edhe Vatikani është, në fund të fundit, fundamentalist? A ka një fundamentalizëm në Shqipëri e në Ballkan? E ç’duhet bërë kundër fundamentalizmit? E pse ju përdorni fjalën religjion e jo fjalën fe? Numri i pyetjevet është i pambarim...“
„Ashtu, ashtu, i pambarim.“ Përsërita unë automatikisht.
„Të fillojmë tani, - vazhdoi Viçenxi Kokolliqit, - përndryshe kush e di se si mund të na dalë puna?“ Çështjet ishin interesante dhe fort të vështira e unë nuk e ndieja veten të sigurt. Me të vërtetë, një herë kisha shkruar se fundamentalizmi ishte sistem i mirë për koortat e larta e të privilegjuara të popullsivet të prapambetura, por problemin nuk e kisha analizuar në thellësi.
„Çështja e ateizmit shqiptar - thashë - është mjaft e thjeshtë e shpjegohet me faktin se një diktator absolut bëhet pothuaj vetvetiu njeri i fanatizuar e, rrjedhimisht, kërkon të themelojë një religjion tjetër, domethënë religjionin e vet. S’duhet harruar se atëherë shumë njerëz nga Evropa Perëndimore kishin qeshur nën mustaqe: ateizmi në një vend ballkanik ku besëtytnia zotëron jetën më fort se tek ne!!! Këta njerëz kishin të drejtë e sot Shqipëria ateiste është anëtare e konferencës muhamedane.“
E këtu Kokolliqi: „E unë nuk di a është për të qeshur apo për të qarë? Nga ana tjetër unë pyes a mund të pajtohet në shekullin XX ateizmi me konceptin e shkencës absolute të Karl Marksit?“
„Atëherë shkenca absolute, e pagabueshme dhe e gjithëdijshme ishte në modë. Unë kujtoj, fjala vjen, vetëm gjermanin Ernst Haeckel (1834-1919) i cili pati shumë sukses me shkrimet e tij e influencoi Leninin, Mao Ce Dunin etj., por edhe atëherë nuk mungonin rrymat skeptike të forta për të cilat vetëm shkencat formale, logjika formale e matematika janë të pagabueshme, e ateizmi sot, ashtu si në kohën e Ciceronit, pa skepticizëm nuk është i mundshëm.“
„E… e mendoni ju se Lenini, Mao Ce Duni etj. e kishin kuptuar mirë biologjinë e Haeckelit... apo...“
„Sipas mendimit tim ata nuk kuptuan fare gjë, përndryshe kishin zbuluar racizmin absolut të tij. Siç dihet Haeckeli teproi darwinizmin e u bë racist gjermanik më i keq se frëngu Joseph Arthur de Gobineau (1816-1882) e... e edhe më pak shkencor se ai. E teoria themelore e Haeckelit se ontogjeneza (zhvillimi i individit) është përsëritja e filogjenezës (zhvillimi i llojit) na buthton qartazi se biologjia e Ernst Haeckelit nuk kishte themele shkencore, por ishte si... një metafizikë biologjikoide.“
E Kokolliqi duke menduar: „Ashtu... ashtu... E fundamentalizmi?“
Për të fituar ca kohë e, sidomos, për të mbledhur idetë që fluturonin, themi kështu, në kokën time, i kujtova Kokolliqit se fjala historikisht iu referua për herë të parë atyre rrymave të protestantizmit që u zhvilluan sidomos në Amerikë e që nuk pajtoheshin me leximin kritik të Biblës. Siç dihet, kush lexon Dhjatën e Vjetër e do ta kuptojë atë fjalë për fjalë, has vështirësi dhe kontradikta të rënda e vë re se ka shumë gjëra të cilat pasqyrojnë drejtpërdrejt një epokë fort të lashtë, një kohë primitive ose barbare që për ne sot nuk mund të jetë me vlerë.
„Prifti katolik - kështu vazhdova - si edhe prifti hebraik, këtë vështirësi e zbuluan prej kohësh e na shpjeguan se ky libër duhet lexuar vetëm me komentin që bënin ata vetë. Kjo, vetëkuptohet, vlen, edhe për libra të tjerë, të cilët u shkruan ose u redaktuan me inspirimin, siç thuhet, e një perëndie, për shëmbull për Kuranin etj. etj. Këtej del se është më se e natyrshme të lexohen këto shkrime, si edhe, eventualisht, komentet e tyre, me mendje kritike e të shtohet se atëherë mund të mendohej ashtu, por sot, me zhvillimin e shkencavet dhe të filozofisë, na nevojiten shpjegime racionale, domethënë shpjegime që marrin parasysh shkencat. Kush sot do të lexojë kritikisht këto shkrime, nuk i mohon ato, siç bën ateisti i bindur, i cili thotë shprehimisht se në këta libra është vetëm fjala për mitologji, për përralla, e shpesh për mitolologji vulgare, pra mitologji për popullin e thjeshtë, e se, rrjedhimisht, ata nuk meritojnë asnjë konsideratë serioze. Shumë-shumë, vazhdon ateisti, këto përralla mund të analizohen për të kërkuar të shpjegohet se si kanë lindur këto rrëfime fantastike dhe të palogjike. Po tani të harrojmë ateizmin absolut, sepse ai disave u duket si teori e gabuar ose si mendim i tepruar. Të kërkojmë këtu ç’është fundamentalizmi, se nga mund të lindë e cili është në fund të fundit qëllimi i tij.“
„Dakord, profesor, por ç‘mund të thuhet për gjuhën e per stilin e këtyre libravet?“
„Gjuha e libravet fetarë është me përjashtime të rralla mjaft e thjeshtë e shumë herë përmban edhe gabime gramatikore. Kjo vlen sidomos për Dhjatën e Re e për Kuranin, por është më mirë të harrojmë këto...“
„E kështu nuk e kam gabim unë, nëse them se ju largoheni... ngandonjëherë... nga...“
„Sa i keq, sa i keq është ky Kokolliq! E kështu unë tani kujtoj haptas profesorin frëng Maxime Rodinson të Universitetit Amerikan të Kajros dhe biografinë e Muhametit që ai shkroi, duke nënvizuar gabimet gramatikore të Kuranit dhe kontradiktat e shumta e të rënda etj. etj. Por unë nuk dua probleme me fetarët muhamedanë. Kam shumë probleme me arbëreshët e me shqiptarët nga Shqipëria e nga Kosova, shumë probleme me hoxhenverianët e me antihoxhenverianët. E tani nuk dua vështirësi me hebrenjtë e nuk them se politika e tyre në Palestinë më kujton bukur fort Schicklgruberin (ky është emri i vërtetë i Hitlerit!!) dhe shokun Stalin; nuk shkruaj se shumë politikanë të partivet kristiane të Gjermanisë vazhdojnë sistemin nazist në mënyrë demokratikoide, se ca politikanë gjermanë nuk dinë asgjë për njerëz si Immanuel Kant (1724-1804) oder Wolfgang Goethe (1749-1832), asgjë për qytetarët e Botës si Lessing (1729-81), Wieland (1733-1813) e Schiller (1759-1805) e se janë shërbëtorë të verbër të Amerikës. Unë nuk dua fare të them se çdo gjë në Gjermani bëhet sipas një ligji e se interpretimi i ligjit vlen shumë më shumë se teksti i vërtetë i ligjit e se pakica serioze dhe demokratike e Gjermanisë me shumë durim e me shumë forcë morale kërkon të ndreqë këto shrregullime pak nga pak...Nga ana tjetër këto janë gjëra që dihen shumë mirë, por nuk thuhen... Dihet shumë mirë se në Gjermani, në Zvicër e në Austri gjuha e Goethes dhe e Kantit humb terren ditë për ditë dhe është tani një e folme vulgare për njerëz jo të kulturuar e për ndonjë plak... Ashtu si varianti Niederdeutsch i cili ka një letërsi aq të bukur me shkrimtarë si, për shëmbull, Fritz Reuter (1810-74), Klaus Groth (1819-99) etj. që unë lexoj e rilexoj me kënaqësi estetike...ose varianti i Frankfurtit me Friedrich Stoltze (1816-91)... Nuk dua të them se kjo vlen sidomos për danezët e për popujt të tjerë evropianë... Kam miq në Danimarkë e nuk dua t’i fyej ata, se, në fund të fundit, janë njerëz të mirë... Nuk shkruaj fare se kinezi mbron kulturën e vet sepse s’ha me lugë, thikë e pirun... (arbëreshi thotë me grep!) se shumica e amerikanëvet janë provincialë të ngushtë e nuk dinë asgjë për frëngun Montesquieu (1689-1755) dhe Les lettres persanes...Nuk mund të grindem me Botën e tërë: Veritas odium parit...siç thashë, këto janë gjera që dihen por....kështu nuk them se kinezi, koreani, japonezi, arabi, rusi etj. etj. vuajnë nga një idiotësi e posaçme dhe e rëndë sepse nuk duan të përdorin alfabetin latin, ashtu si anglikanët, të cilët sistemin metrik dhjetor nuk e duan....Janë gjëra që dihen, por nuk thuhen... “
„Jam i keq - murmuriti Viçenxi duke qeshur - e... e... për fundamentalizmin... pse me gjithë zhvillimin e shkencavet natyrore e të filozofisë numri i fundamentalistëvet rritet, me sa duket, vazhdimisht sidomos në ca vende, e, kjo nuk është e gjitha..., ca herë fundamentalizmi bëhet edhe më... fundamental?“
„Ky Kokolliq thellon çdo çështje!!!“
E Kokolliqi: „Tani kujtova librin Jewish fundamentalism in Israel. Një njeri serioz e i çiltër si hebreu Israel Shahak, na thotë haptas se fundamentalizmi është lufta kundër modernitetit.“
„Hebreu Israel Shahak ka të drejtë e libri që ai shkroi së bashku me Norton Mezvinski duhet studiuar e përhapur, por sipas mendimit tim shpjegimi i tij nuk mjafton e unë dua të vete më thellë.“
Fjalët e fundit i kisha shqiptuar automatikisht: fundamentalizmi duhet shpjeguar më me thellësi. Po, automatikisht, vetvetiu, sepse menjëherë kisha kujtuar, vërtet padashur, Ndonin e Fanikut.
Çivitjoti i sotëm nuk di asgjë për Fanikun. Ishte rrobaqepësi më i ri e më i mirë i katundit e qepi shumë kostume për mua atëherë, para e pas Luftës së Dytë Botërore, deri sa u nis për në Bonsar. Nga Argjentina për ca kohë na erdhi ndonjë lajm e, pak nga pak, nuk u fol më për të.
E, kur isha me Kokolliqin e u fol për fundamentalizmin, kujtova fjalët e Fanikut: ai lamëndohej, ankohej, për ca njerëz të cilët për çështjet e për ngjarjet e jetës donin çdoherë shpjegime me vlerë absolute.
Me të vërtetë, në fillim unë fjalët e Fanikut nuk i kisha kuptuar aq mirë. Por ai, duke vazhduar, më tha: „Me klientët ca herë shkëmbejmë ca fjalë, ca mendime e nuk flitet vetëm për motin e keq, për shiun e për diellin, se shiu ra i rëndë e i madh në dimër, i hollë e i lehtë në pranverë etj., por edhe për gjëra të tjera, e unë vura shumë herë re se më se një klient kërkon, do e shpeshherë ka për çdo çështje e për çdo ngjarje të jetës shpjegime të bukura në dukje, por për mua me vlerë të pasigurt....“
E kështu unë pak e nga pak fillova të merrja vesh e vërejta pa angazhim: „Jeta jonë njeh shumë dukje që nuk kuptohen aq mirë..“
E Faniku: „Ashtu them unë. Por ca klientë këtu në katund duan shpjegime që vlejnë në mënyrë absolute e dyshimin ose pasigurinë ata jo vetëm që nuk i njohin, po, kështu më duken mua, ata nuk i duan fare.“
Unë përsërita: „Pasigurinë ata nuk e duan.“ E bisedimi mbaroi me fjalët e tij: „Me siguri kjo është çështje që ka të bëjë me karakterin individual të njeriut.“
E të gjitha këto gjëra truri im i kishte harruar. Por, kur ra fjala për fundamentalizmin me Kokolliqin nga Frasnita, kujtova çuditërisht mësimin e Fanikut: ca njerëz kanë nevojë për shpjegime absolute e dogmatike e nuk mund të kënaqen me mendime të pasigurta e me teori të cilat duhen përmirësuar, korrigjuar e ndrequr vazhdimisht.
Kujtova skepticizmin e probabilizmin e kohës së lashtë e, sidomos, fjalën e shkencëtarit Emil du Bois-Reymond (1818-1896): Ignoramus - ignorabimus... Natyrisht, shumë gjëra që sot nuk dimë (ignoramus), nesër ose pasnesër mund të shpjegohen mjaft mirë... Kujtova edhe injorancën pozitive të Ciceronit (shprehja është imja), i cili tha shprehimisht se injoranca (inscientia) qe fillimi i filozofisë... (causa philosophia inscientia est)... e fundamentalizmi?? Çështja ndërlikohet e ndërlikohet... e, kështu, nuk dihet më aq mirë se ç’jemi duke thënë e se ç’thamë....e se ç’jemi duke kërkuar.... Ndoshta është kështu: fëmija, sa të fillojë të kuptojë një çikë jetën e ambientin, nuk njeh asnjë dyshim. E, më vonë, vëren se ca gjëra nuk mund të shpjegohen me siguri... e se sa e sa pyetje janë të tepërta për prindërit...”
E isha gati t’i tregoja Kokolliqit se shpjegimi im i vjetër si edhe shpjegimi i hebreut të emancipuar Shahak për fundamentalizmin duhen plotësuar... Por ai nuk më la fare të hapja gojën e filloi:
„E di se ju keni tani një ide të re e të mirë, por më parë unë dua të dëgjoj nga zotrote se si duhet gjykuar stili i Biblës e i Ungjijvet.“
Pyetja ishte e prerë e kërkesa e rreptë. Mendja më tha: ca njerëz të mbiçmojnë ty. Ki kujdes.
„Unë besoj se shkrimtari, ai që shkruan, njeh lexuesit e vet. Kjo vlen sidomos për kohën e lashtë. Autorët klasikë të Greqisë e të Romës kishin shpeshherë lexues të urtë vërtet. Autorët e Biblës kishin për lexues (ose për dëgjues!) njerëz të thjeshtë, domethënë masa të gjera të popullit ose, latinisht, vulgus. Për rrjedhim stili i tyre ishte i thjeshtë. Natyrisht ka përjashtime, se numri i autorëvet është shumë i madh e shumë pjesë të librit u shtuan ose u ndryshuan e u korrigjuan ashtu si e kërkonin rrethanat e reja. Bje fjala, pjesët e para të Dhjatës së Vjetër nuk mund të krahasohen fare me pjesët e tjera. Këto kanë një stil shumë më të mirë e, ca herë, edhe poetik, e brendia është jo rrallë me vlerë morale. Ungjijtë i shkruan hebrenj në greqishten e përbashkët që atëherë vlente si gjuha e njerëzvet të kulturuar, por, me sa duket, ata nuk ishin shumë të kulturuar. Edhe Gjoni, megjithëse vlen si shkrimtar i kulturuar, kur luan rolin e njeriut të kulturuar, nuk di vetë se ç’thotë. Prandaj gjuha e tyre e vërtetë, gjuha amaraike, ua ndikoi shpesh stilin, kurse latinishtja e Ungjijvet është shumë e greqizuar dhe stërpopullore. Mua latinishtja ekleziastike si gjuhë më pëlqen fort e më duket dhe është gjuhë shprehëse dhe e bukur, por, duke filluar nga koha e humanistëvet, të cilët shkruanin si Ciceroni, kjo gjuhë u gjykua keq, shumë keq. S’duhet harruar se për humanistët si Petrarca (1304-74), latinishtja e Dantes (1265-1321) – De monarchia, De vulgari eloquentia – nuk ishte fare e mirë e se ai thoshte: Ciceronianus sum. Këtu unë dua të theksoj se në Ungjijtë nuk mungojnë, ca herë, mendime të thella e fjalë plot kuptim, kurse Kurani është i mërzitshëm, i bezdisur e pothuaj i palexueshëm për mua.“
„Të harrojmë tani gjuhët e libravet fetarë – vërejti Kokoliqi ynë. Do të ishte punë më e përshtatshme – vetëkuptohet – të trajtohej kultura e lexuesvet, sepse shkruesi, sidomos atëherë, e dinte shumë mirë se si ishin lexuesit e tij. Të shkojmë tani te fundamentalizmi. Ju thatë se klasat sunduese kanë frikë se mos humbin privilegjet e shumta e të jashtëzakonshme që ato gëzojnë. Por shtuat se sot ky shpjegim nuk ju mjafton e se duhen kërkuar shpjegime të tjera më të thella.“
„Ashtu është. Çdo ditë vërtetojmë se fundamentalist nuk është vetëm i pasuri, por edhe i varfri, fundamentalist nuk është vetëm anëtari i klasës sunduese, por edhe intelektuali. Do të ishte më mirë të thuhej se fundamentalist është sidomos i varfri, fundamentalist është sidomos intelektuali.Them kështu sepse shumë, shumë vjet më parë, një çivitjot që ti nuk mund ta njohësh, më foli një herë për fundamentalizmin e për karakterin e njerëzvet. Atëherë ai nuk përdori fjalën fundamentalizëm, por kjo s’është me rëndësi. Duke kujtuar fjalët e tij, unë jam i bindur sot se ca njerëz, që mund të jenë të pasur ose të varfër, mund të jenë injorantë ose shkencëtarë, duan e kërkojnë për çdo gjë shpjegime absolute. E kjo varet nga karakteri individual i njeriut.“
„Ju mendoni se fundamentalizmi është një fenomen i cili ka të bëjë me karakterin e njeriut, se është një dukje shoqërore pothuaj normale, një karakteristikë që mund të zbulohet te shumë njerëz.“
„Natyrisht te një individ më shumë e tek një individ tjetër më pak. E keqja është se kjo veçori shoqërohet me karakteristika të tjera të cilat mund të jenë në përgjithësi pozitive ose negative. Duke kujtuar fjalët që më tha, shumë shumë kohë më parë, çivitjoti Faniku, sot them haptas se ca njerëz, nga shkaku i karakterit të tyre fëmijëror, kanë nevojë... domethënë ata duan, kërkojnë e për rrjedhim gjejnë lehtësisht shpjegime absolute për çdo gjë. Këta njerëz s’kanë vështirësi të takojnë njerëz të tjerë, të cilët kuptojnë aty për aty dobësinë e tyre. Kështu lind si një varësi; kjo mund të bëhet ca herë pozitive, për shëmbull. dishepulli mëson nga mjeshtri e, me kalimin e kohës, piqet e shkon përpara. Por, për fat të keq, kjo varësi është shpesh negative e nxënësi bëhet skllav shpirtëror.”
“Një minutë, një minutë! Zotrote thua se ca njerëz kanë nevojë për shpjegime absolute e se shpjegime të atilla ata i gjejnë me lehtësi. Zotrote kujtove fjalët e Fanikut, unë tani kujtoj fjalët e frëngut Lucien Lévy-Bruhl (1857-1939), i cili afro gjashtëdhjetë-shtatëdhjetë vjet më parë ishte mjaft i njohur. Ai kishte studiuar, siç zotrote me siguri di më mirë se unë, mendësinë primitive të njerëzvet që jetonin atëherë në një mënyrë natyrore e kishte formuluar teorinë e paralogjikës.”
Këto vërejtje më mjaftuan, më mjaftuan e nuk pata më vështirësi: “Faza paralogjike e frëngut Lévy-Bruhl nuk vërehet vetëm te njerëzit që jetojnë në mënyrë natyrore. Ajo u vrojtua edhe në popullsitë e qytetëruara, e çivitjoti Faniku e kishte vëzhguar këtë karakteristikë edhe te klientët e tij. Por tani problemi thellohet e thellohet: si duhet shpjeguar shkencërisht kjo fazë paralogjike e mentalitetit? Prej kohësh ne dimë se mentaliteti nuk është e nuk mund të jetë i bashkëlindur: mënyra si jeton individi (ose një grup shoqëror) formon mendësinë. Njeriu primitiv (me të vërtetë vetëm pjesa më e zgjuar e njerëzvet primitivë!!!) fillon të largohet nga paralogjika kur jetesa e tij bëhet e larmishme dhe përvoja e njeriut rritet e rritet, e njeriu ka mundësi të vërtetojë mendimet e njohuritë, t’i konfirmojë e t’i përmirësojë ato. E kjo është e mundshme kur njeriu ka kohë të lirë e mund të arsyetojë për jetën e vet. Sipas mendimit tim faza paralogjike është një fazë fillestare e logjikës. Nga ana tjetër ne dimë sot se gabimi është normal në jetën tonë e se edhe ata që vlejnë si shkencëtarë ose filozofë të shquar kanë bërë lajthime si edhe gabime të rënda. Mirëpo, pse unë kujtova Fanikun? E kujtova sepse ai foli shprehimisht për karakterin e njeriut. E tani unë them se ca njerëz kënaqen me të parin shpjegim që ata dëgjojnë, kurse individë të tjerë nuk kënaqen me asnjë shpjegim e, me mendje kritike, duan të venë thellë e më thellë. Natyrisht, këta njerëz hasin gjatë jetës shpeshherë vështirësi të rënda, por me ta fundamentalizmi nuk është i mundshëm. Ata duan t’i konfirmojnë praktikisht e vazhdimisht njohuritë e tyre e kërkojnë edhe konfirmimin e konfirmimit.”
E Kokolliqi: “Tani e kuptova mirë idenë tuaj... E... e... siç dëgjuat nga rrobaqepësi Faniku, ca njerëz, për karakterin e tyre, e duan fundamentalizmin dhe e gjejnë atë, pothuaj pa vështirësi, e se një njeri tjetër, më i zgjuar, përfiton nga kjo dobësi. Kjo mund të jetë për ne pikënisja teorike e fundamentalizmit. E, kështu, zotrote shpjegon mjaft mirë shumë ngjarje historike.”
“Jo, jo, o Kokolliq, kështu unë kërkoj të sqaroj logjikisht ca ngjarje historike.”
“Dakord, dakord. Por ju thoni edhe se prirja për fundamentalizëm është një veti, një karakteristikë, një dukuri normale për homo sapiens sapiensin; e unë pyes: shoqëria jonë e sotme e njeh më pak këtë prirje apo jo?”
“Jo, Kokolliq, jolla! Shoqëria jonë moderne (ose pasmoderne!) nuk është vërtet më e mirë e më e përparuar se shoqëri të tjera të kohës sonë ose të kohës së lashtë. Përparimin teknik unë nuk e mohoj, por pikërisht ky përparim na bën ne shumë herë më pak të zgjuar. Një amerikan i sotëm, fjala vjen., nuk është më i hollë nga mendja se Ciceroni për shkak se ai ka një telefon apo një aeroplan ose postën elektronike e Ciceroni jo. Shumica e njerëzvet të kulturuar të sotëm në Amerikën e Veriut ose në Evropën Perëndimore janë shumë më pak të mençur se romaku që lexonte veprat e Ciceronit e se greku që studionte veprat e Aristotelit. Unë nuk jam i bindur se një poet i sotëm është më i madh se, të themi, Pindari ose Horaci. Ne sot kemi më shumë përvojë kulturore (e shkencore) se Ciceroni ose Aristoteli, por sa e sa herë këtë epërsi ne nuk dimë ta shfrytëzojmë fare, e kjo na tregon qartazi se, në të vërtetë, ne nuk jemi më të mençur se Ciceroni ose Aristoteli...”
“E prirja për fundamentalizëm? Këtu unë nuk ju kuptova ju… A është një shtet evropian i sotëm, fjala vjen, më i mirë se një shtet afrikan, muhamedan ose aziatik? Më i mirë se një shtet me fundamentalizëm fetar ose politik?”
“Një shtet perëndimor evropian është sot, në përgjithësi, ndoshta më i mirë se një shtet afrikan etj. Por, nga ana tjetër, pa modesti suksesi i vërtetë në jetë nuk arritet, e ne, megjithëse teknikisht e politikisht jemi më të përparuar se afrikanët ose muhamedanët, duhet t’i respektojmë ata, sepse edhe ne qemë një herë si ata sot e sepse sot nuk dihet si do të jetë jeta këtu e ndonjë shekull më pas. E kjo s’është e gjitha: shtetet tona janë më të përparuara politikisht, shkencërisht etj. por tek ne kriminaliteti është mjaft i perhapur e unë nuk jam vërtetë i bindur se shoqëria jonë është më e mirë se një shoqëri me më pak kriminalitet. E... e… “
“E... e... ”
“E nëse më lejohet të them haptazi mendimin tim, unë i mëshiroj ata evropianë që mbahen si popuj eprorë për nga raca, nga kultura etj. e, nga ana tjetër, janë duke bërë vetëvrasje.”
“Vetëvrasje??? Ç’thua zotrote?!”
“Është fjala për vetëvrasje demografike.”
“Ah, po, e kuptova... Mirëpo nëse prirja për fundamentalizëm është dukuri normale për shoqëritë tona njerëzore, ajo nuk mund të mungojë edhe tek ne.”
“Tek ne fundamentalizmi në fushën e religjionit vlen sot për ndonjë pakicë shumë të vogël e nuk na bie në sy. Kush i njeh këto pakica di se ato jetojnë në Evropë ndershmërisht e nuk na shqetësojnë fare. Në fushën e politikës një fundamentalizëm fort të keq e shumë të përhapur e njohën vende politikisht të prapambetur: Italia me fashizmin, Gjermania me nazizmin, Rusia me komunizmin e Leninit dhe të Stalinit e shtete të tjera të botës me çdo diktaturë. Tek vendet e përparuara politikisht fundamentalizmi nuk mungon, por ai shfaqet në fusha të tjera të jetës.”
E këtu Kokolliqi: “Ju mendoni se fashizmi italian e nazizmi gjerman qenë lëvizje fundamentaliste?”
“Po, posi. Fashizmi italian ishte më pak fundamentalist se nazizmi, sepse Mussolini italianin nuk e fanatizoi aq fort, dua të them se italiani nuk ishte politikisht shumë i manipulueshëm, kurse në Gjermani nazizmi u shndërrua me lehtësi në një lëvizje fetare fanatike stërfundamentaliste. Kështu ndodhi edhe në Rusi e në vende të tjera, ku manipulimi politik i popullsisë edhe sot korr sukses të madh. Italiani kishte e ka më prirje për një skepticizëm politik. Përveç kësaj në Itali politika nuk është çështje shumë serioze e demagogjia, populizmi e partikularizmi ngadhnjejnë edhe sot, por lëvizje vërtet fanatike politika, me sa duket, nuk i njeh.”
E Kokolliqi: “Këtu unë kisha një pyetje me karakter tjetër. A është mirë të dënohet populli gjerman për Luftën e Dytë Botërore?”
“Jo, jo. Gjermania humbi shumë territore e krimet e saj i pagoi shtrenjtë, shumë shtrenjtë, kurse Rusia ose Japonia etj. nuk paguan asgjë për krimet e tyre. E, e..., nga ana tjetër antikiteti na dha një vepër politike me rëndësi: De re publica e Ciceronit, e në kohën moderne vetëm Gjermania na dha një vepër politike me vlerë aktuale, e kjo është Zum ewigen Frieden e Immanuel Kantit, sipas së cilës duhen riorganizuar sa më parë Kombet e Bashkuara: sovraniteti i shtetevet duhet pakësuar shkallë-shkallë në dobi të Organizatës.”
“Ide gjeniale, vërtet gjeniale... Keni të drejtë... E si është puna me fundamentalizmin në fushat e tjera të jetës?”
“Sot shkenca, letërsia, sporti, muzika etj, etj, e praktikojnë fundamentalizmin pothuaj rregullisht. Vetëkuptohet, në një vend më shumë e në një vend më pak. Në të vërtetë nuk flitet për fundamentalizëm, por për modë ose për rrymë ose për zbulime shkencore të mrekullueshme. Ky fundamentalizëm na duket më i butë, por kur triumfonte, për shembull gjuhësia e amerikanit Noam Chomsky, unë vetë hasa vështirësi me ca miq (si edhe me gruan time Lilo e cila kishte një katedër për anglistikë) kur thosha sypatrembur se ky Noam Chomsky shkruante bukur shumë marrëzi e se unë e respektoja atë vetëm si njeri, sepse ishte kundër luftës amerikane në Vietnam... Tek ne sot fundamentalizmi manifestohet si fanatizëm në çdo fushë të veprimtarisë e shkencat, sporti, letërsia, arti, muzika, moda etj. etj. e njohin, për fat të keq, vërtet shpesh këtë prirje. Ndërmarrjet ekonomike e shfrytëzojnë bukur fort këtë dobësi njerëzore. Siç më tha Faniku shumë vjet më parë, është e përshtatshme të theksohet fakti se njerëz me karakter të dobët fundamentalizmin ose fanatizmin apo absolutizmin e duan dhe e gjejnë në çdo fushë të jetës. Sot televizioni, për shëmbull, është opiumi më i fortë për popullin.”
“Jam duke menduar se zotrote je pesimist e se zotrote homo sapiens sapiensin e gjykon ashpërsisht.”
“Pesimist në mënyrë të pavetëdijshme është ai që nuk do bij.”
“Si, si?”
“Ai që nuk do bij, nuk do se jeta vazhdon ose nuk kupton se kur shumë njerëz nuk duan bij, jeta merr fund. Kjo është, siç thashë, vetëvrasja demografike, kjo është pasojë e drejtpërdrejtë e një egoizmi absolut, i cili, për fat të mjerë, është shpesh i pavetëdijshëm. Prandaj unë nuk jam pesimist.”
“E... e ç’mund të bëhet?”
“Me të vërtetë unë nuk e di. Ndoshta duhet përmirësuar edukimi. Prindërit, unë propozoj, unë mendoj se shumë prindër nuk dinë se fëmijët duhen edukuar me dashuri por edhe me rreptësi e ashpërsi.Atyre t’u shpjegohet sa më parë se jeta është çështje tepër serioze e se ata nuk janë të vetëm në botë; se ka edhe njerëz të tjerë, se familja është shumë me rëndësi, se ekzistojnë njerëz të tjerë me të cilët na nevojitet të bashkëjetojmë e të bahkëpunojmë përzemërsisht. Domethënë. shoqërizimi i njeriut duhet të fillojë sa më parë, kur ai është i vogël-i vogël, duke shpresuar se kështu më shumë individë se sot kuptojnë e praktikojnë ndershmërinë, bashkëpunimin e sinqertë etj. Natyrisht, një edukim i mirë nuk mjafton, por nëse nuk fillohet me një edukim të arsyeshëm, nuk mund të bëhet fare, fare gjë.”
“Me siguri keni të drejtë... por... por si mund të shpjegohet pse Noam Chomsky pati aq sukses?”
“Ky Kokolliq nuk harron asgjë. Unë... unë besoj... mendoj se teoria e tij ishte e bukur fort për anglikanët: ajo shpjegonte pothuaj çdo gjë me gjuhën angleze e i demonstronte njeriut se mjaftonte një gjuhë për të kuptuar se ç’është e nga vjen aftësia e të folurit. Çdokush me një gjuhë mund të jetë gjuhëtar i shquar, nëse ka një çikë fantazi, nëse di shkruajë bukur e, sidomos, nëse di si mashtrohen njerëzit. Përveç kësaj, pas Luftës së Dytë Botërore gjuha e amerikanëvet ishte bërë gjuha më e rëndësishme e Botës e, menjëherë, australiani, shumë kanadezë etj. si edhe afrikani e aziatiku i ish-kolonivet e të gjithë amerikanët ishin bërë njerëz të kulturuar për nga gjuha, kurse shumë dijetarë evropianë, të cilët anglishten nuk e flisnin aq mirë mbaheshin si injorantë. E, Kokolliq i dashur, mos harro se shumë herë afirmohen me lehtësi teori që janë pa vlerë, por ca njerëz ose ca institucione me rëndësi i pëlqejnë ato, kurse teori më të arsyeshme e më serioze nuk na duken aq të mira sepse cënojnë interesat tanë. E unë jam i bindur se gati çdo ide e re që afirmohet është në fund të fundit mitologjike e do të shpjegojë më shumë se sa mund të shpjegohet vërtet.”
“E pse ca herë të gjithë duan të blejnë një libër, të gjithë interesohen për një ide, për një këngëtar, për një teori e, ca kohë më vonë harrohet çdo gjë?”
“Me të vërtetë unë nuk di të shpjegoj suksesin e madh që korrin ca njerëz. Ndoshta një sukses i atillë ka të bëjë me fuqinë e reklamës e të propagandës që na mbulojnë me fjalë të bukura e na premtojnë çdo të mirë... Ca teori, bje fjala, na pëlqejnë e na përkëdhelin sedrën: racizmi, nacionalizmi etj., e kjo shpjegohet, siç na mësoi Faniku, me karakterin tonë fëmijëror. I rrituri vërtet ka më pak nevojë për lavdërime sepse ai di se jeta është çështje serioze e se kush s’ka shumë tru nuk është njeri i lirë e do mësuesin, do psikanalistin, do politikanin e madh me hir, e, për rrjedhim, nuk ka më nevojë të mendojë me trutë e vet.... Ndoshta karakteri i dobët i shumë njerëzve ka vazhdimisht nevojë për idhuj të rinj, e këta idhuj ai i gjen kudo, e kjo është sot punë e lehtë me televizionin e me teknikën moderne.”
E Kokolliqi mbylli diskutimin: “Miku juaj i vjetër Faniku ka të drejtë: karakteri i njeriut na shpjegon shumë e shumë gjëra, e ne duhet të fuqizojmë karakterin tonë. Siç zotrote the, një edukim i rreptë me dashuri të sinqertë dhe të arsyeshme, ndoshta, mund të na ndihmojë.”
Heidelberg, 10-20 tetor 2000