Nicolae Breban
Lindur më 1 shkurt 1934, në qytetin Baia Mare, shkrimtari i mirënjohur rumun Nikolae Breban skicën e parë me titull Zonja e ëndrrës e botoi në revistën “Jeta studentore” (Viaţa studenţească), ndërsa pas katër vjetësh nxori në dritë skicën tjetër Vjedhësi në “Gazetën letrare” (Gazeta literară). Ka botuar një numur të madh romanesh, ndër të cilët: Françiska (1965, 1967, 1971), Në mungesë të pronarëve (1966, 1996), Kafshë të ligura (1968, 1969, 1992), Ëngjëlli prej allçie (1973), Lajmi i mirë (1977, 1994, botuar në frëngjisht më 1985), Don Zhuani (1981, 1996, botuar në frëngjisht më 1993), Udha në mur (1984), Pritë dhe joshje (1991), Nikoqir: tre vëllime: Djajtë e vegjël, Prokurorët, Alberta (1994), Dita dhe nata (1998), Rrëfime të dhunshme (1994). Vëllimi me soneta Elegji pariziane, nga ku kemi shkëputur poemën e mëposhtme, e ka parë dritën e botimit në Bukuresht më 1992. Vepra e Nikolae Brebanit është vlerësuar lart nga kritika vendëse dhe e huaj dhe ka merituar një numur të madh çmimesh letrare prestigjioze.
Lindur më 1 shkurt 1934, në qytetin Baia Mare, shkrimtari i mirënjohur rumun Nikolae Breban skicën e parë me titull Zonja e ëndrrës e botoi në revistën “Jeta studentore” (Viaţa studenţească), ndërsa pas katër vjetësh nxori në dritë skicën tjetër Vjedhësi në “Gazetën letrare” (Gazeta literară). Ka botuar një numur të madh romanesh, ndër të cilët: Françiska (1965, 1967, 1971), Në mungesë të pronarëve (1966, 1996), Kafshë të ligura (1968, 1969, 1992), Ëngjëlli prej allçie (1973), Lajmi i mirë (1977, 1994, botuar në frëngjisht më 1985), Don Zhuani (1981, 1996, botuar në frëngjisht më 1993), Udha në mur (1984), Pritë dhe joshje (1991), Nikoqir: tre vëllime: Djajtë e vegjël, Prokurorët, Alberta (1994), Dita dhe nata (1998), Rrëfime të dhunshme (1994). Vëllimi me soneta Elegji pariziane, nga ku kemi shkëputur poemën e mëposhtme, e ka parë dritën e botimit në Bukuresht më 1992. Vepra e Nikolae Brebanit është vlerësuar lart nga kritika vendëse dhe e huaj dhe ka merituar një numur të madh çmimesh letrare prestigjioze.
.... Oh, miq, do të desha t'ju rrëfej një ëndërr:
isha lumë, lumë i ri, lindur nga shkëmbi që quhet
naivitet e mllef dhe nga parimi subversiv që
vesh planetin, mendimi që rrjedh nën hapat e hapave
tanë, nën mineralin e çarmatosur... isha një lumë i ri,
duke luftuar i lumtur me brigjet e veta, duke u përplasur me furi e imagjinatë në brigjet metalikë të shkëmbinjve, bashkudhëtarë që përshkojnë sekonda të gjata sëbashku me valën e vet të zhdërvjelltë, aq hgënjyese qënka fqinjësia dhe lufta; kur fërkohesh vetë pas një pengese, e merr me vete për një sekondë, dy sekonda, pejsazhi i gjerë dhe i gjelbër e le veten të zvarritet nga këqyrja që e thyen në trajtë rrethi dritaren e vagonit, fqinji i huaj e i qetë pranë tavolinës sate, në klub, sëmuret për disa minuta nga ankthet e tua të ligura e të hershme, e le veten të zvarritet nga un-i yt i thellë e subversiv dhe të vështron i përçartur, i plagosur nga mospërfillja yte e dukshme!...
... Brigjet e tij, armiqtë numur një të tij e lumi i ri
struken midis trungje.midis gurëve të gjelbër e
labirinteve ranorë, duke gufmuar dhe i ndryrë pandërprerje nga caqet e veta të ngushta, duke i urryer sipas fuqisë së fantazisë dhe të trashëgimisë së tij, duke goditur me bërryla bustin e tij social
që huazon me poezi instinktive pamjen e dukshme dhe magjinë zbukuruese të vegjetales, duke u përkundur, petale vigane, midis euforive Shën Françesk dhe shpikjet e vogla të Matisit që priste me gërshërë të kaltrën e zogjtë e bardhë...
I ngacmuar e i dehur nga lufta e vet - të cilën një hy ia pat dhuruar! - i përgjuar me ironi nga bredhat e hollë që hepohen në majat e larta, lumi mezi e ndjen që po bjerret, që po rrëshqet mbi një rrafsh të pjerrët abstrakt, dikush ia hedh kushinetat nën këmbë, urrejtja ndaj brigjeve të veta i jep baraspeshë instinktiv por edhe një qëllim, një qëllim të parë e ai,
si një qënie, godet majtas, pastaj djathtas, kthehet
duke turfulluar e shkumëzuar, naiv në dinakërinë e tij e tashmë i plakur nga fitoret e para, kërcen vazhdimisht i lumtur mbi hone të vegjël dhe lëmon, në ëndrrën e velave të tij, kolona e pragje, monedha e gurë vezakë, muza të shtrira në plazhin e dridhshëm e zhgënjyes, të vëna në kllapa të argjendta prej peshqsh syçakarritur...
Këta shkëmbinj e brigje të pampakshëm nga armiq
të pavdekshëm dhe urrejtja e lumit të ri veshin simbole abstrakte, përpjekja e tij do ta shpëtojë botën, në vorbullat e tij janë përthithur kuptime të mëdha, ideale të lëmuar, të vjetër; fitorja, kur të vijë, nuk do të jetë vetëm e tij, një brez i tërë vlerash do të ushqehet nga substanca e pasionit të tij, nga e vërteta politike e përballimit të tij kristalor.
Pastaj, si të ligur nga një virus i brendshëm, brigjet e tij ulen e largohen, fitorja e lumit, kaq kohë
e shtyrë saqë dukej si utopi letrare, përmbushet me
saktësi: ai del, më në fund, duke bubuitur e i qetë midis maleve, duke i lënë armiqtë prapa, lindja e tij ka qënë fatlume, motrat e zanave, Parkat, i kanë hedhur në djep, herët, instinktin e lumnueshëm të agresionit.
2
... Dhe kështu, në ëndrrën time, o miq, rridhja
befas i lehtësuar nga armiqtë në ajrin e pavërtetë të
fitores, Ideali më avitej nga të dyja duart dhe
luante me to, i zbutur, qen i madh e i mënçur, mbrojtës e mendjeftilluar, një nag ato kafshët emblematike të pëlhurave të Velasquez-it. Dhe atëhere katastrofa: në gazmendin e tij, në hibrisin e suksesit të tij, lumi hidhet pa mend në lug e mbytet në gjelbërim; mbetur pa brigjet e veta të vjetër, pasqyra horizontale e qënies së tij bie dhe varroset ëmbël e vendosmërisht në rrafshin e qetë të fushës si një këmbëshkallë që pason vetvetiu malin, si njëpasnjëshmëri e hekurt e reliefit, ashtu si
koha e qetësuar dhe e parashikueshme pason atë moshë plot me shtysa e vetëvrasje të papara të kohës së rinisë romantike, ashtu si burri i pjekur i dorëzuar por i fuqishëm ec mbi bishtin e rrobës së rioshit gjenial e të uritur nga një nevojë abstrakte, i tmerruar nga vula e vokacionit të vet që kërcen mbi të me rreptësi si një shatërvan artezian, si një tufë zogjsh që shpërthejnë nga qëndra e gjethnajës aq të gjelbër e aq të dëndur saqë ideja e vetë së gjelbrës duket
që e trysnon si plumbi!...
Dhe atëhere, në baltën që pason fitoren, i braktisur
nga brigjet, nga armiqtë, që ngjanin sikur mishëronin vetë parimin e mosqënies – mosqënies së tij, në radhë të parë! - lumi ndjeu sëmundjen e parë të madhe,
nostalgjinë e thellë për luftën e hershme e keqardhjen që i pat humbur armiqtë. Ai, që kërcente shpërfillës mbi pragjet e gurtë dhe këqyrte pa marramendje lart,
drejt humbëtirave të përmbysura të brigjeve të veta, katedralet të cilave një erë jolëndore ua pat shkulur çatitë, po shpërbëhet në dhjetra e dgjetra krahë, shumë më tepër krahë për një trup të vetëm... Dhe mendimi i tij, me një vendosmëri gjithnjë e më të madhe kthehet prapa, në një spirale si prej zogu detar që lëkund njolla të mëdha, të hirta, mbi pendët
abstrakte, duke e rrethuar kujtimin e ish-luftës së vet të lumtur, armiqtë e tij të dikurshëm kërcejnë në kujtesën e tij të çartur e mirënjohëse, ndërsa keqardhja, keqardhja e fundit, u kushtohet atyre, një mendim keqardhës aq i vendosur saqë fqinjësohet me mirënjohjen: është mendimi i tij i parë i pjekur,
kushtuar armiqve të tij të qëndrueshëm, të mirëve armiq!
3
Çfarë është një armik i mirë?...
Një armik i mirë është, padyshim, një dhuratë e
fatit, një instrument i pushtetit, një thjerrzë përmes së cilës shohim se si vetëzbulohemi, një ngjyrosës që na
projekton në të qartë-të errtën jetësore. Një armik i mirë është një armik i durueshëm, i dashuruar njëfarësoj me ne në largësinë e vet vetmitare, i aftë të urrejë thellë e shumë, është dikush që nuk mund ta korruptojë nxitja jonë fëminore për pajtim. Një armik i mirë e këndon arien e vet gjer në fund, luftën kundër nesh dhe neve vetë na shndrron në një farë ideali pas të cilit lidhet, një ideal i përmbysur e i zi,
vërtet, po cili ka ende ideale sot, në një botë kaq
të kequshqyer...?!
Një armik i mirë është një shënjë e sigurtë e sigurisë
së jetës, një peshore që na i peshon pandërprerje
miqtë e rrallë, cilësia dhe forca e tij janë e vetmja pasqyrë morale e jona: po të duam të jemi vërtet praktikë, miq, ta thyejmë vetëm një sekondë para
vdekjes!...
4
Keqardhja e tij cfilitëse ka dy pamje: një mirënjohje
të habitshme ndaj armiqve të vet të vjetër dhe mënçurinë e vonuar lidhur me atë që do të ish dashur të bënte! Do të duhej të ngrinte brigje të brendshëm, brigje të qelqtë, lumi i ri e fodull, njeriu i ri, ikonoklast! Në vrrullin e luftës duheshin ngritur caqe të brendshëm, brigje të tejpashëm nëpër
të cilët të rridhte pa pengesë gjenialiteti i tij atëhere kur armiqtë e vjetër do të largohen me dinakëri, kur, të kapitur, do ta pranojnë në afshin e parreshtur për të qënë, duke e tërhequr në kurthin e fundit, në atë të fitores. Nëqoftëse jemi të dashuruar me vetveten, o miq, le të ndërtohemi shpejt sëbrendshmi, të vetëmbrohemi, me burrësi, nga fitorja jonë aq gjatë e ëndërruar, uniteti i qënies sonë shpirtërore le të rrjedhë midis mureve të ashpër e abstraktë atëhere kur, më në fund, realja na pranon, kur fitorja e utopisë sonë largon çdo pengesë të jashtme, atëhere kur mbetemi pandreqshëm fillikat...
Un-i im duhet t'i kundërvihet un-it tim dhe keni për të parë atëhere shfaqjen mahnitëse të një lumi
që rrjedh në ajër, të një gjarpëri të lëngët që e tkurr
pa u lodhur dritën, të një tuneli të gjallë e të tejdukshëm që fle në hapësirë, të një energjie që gjasmon qënien, të një qënieje që gjasmon lumin e mënçur e të pastër, të pakorruptueshëm nga fitorja.
Le të rrjedhim në ajër, o miq, ndërmjet brigjeve
tanë të rinj, të padukshëm e të qëndrueshëm, qënie fantastike e të vendosura që e ndërtojnë qëndresën e tyre; e çfarë është një breg, një pengesë përveçse një qëndresë; një jo që na e huazon natyra, tek e cila përplasemi, që na përball e na dhuron kësisoj kthjelltësinë e parë për vetveten dhe të parën
krenari për të qënë, të parën ekzistencë.
Le të udhëtojmë kështu midis simbolesh e kujtimesh, drejt ekzotikes së çdo profecie, të mbrojtur nga mure të shpikur, nga akuariumi, si një tren fantastik që ngarend mbi shtylla të padukshme, si një metaforë që ngërthehet pandërprerje në rripa lëkure të pazakontë, si një gjarpër që rrëshqet brenda luspave të veta prej diamanti, opali, topazi e ametisti, shpikje gjeniale të rrezeve të imta, miliona rreze, prej drite...
15 qershor '87