- Bisedë me shkrimtarin Vasil Andru -
Convorbire cu scriitorul Vasile Andru
Prozator, eseist, udhëtar i etur ndaj hapësirave mistike, themelues i një shkolle për praktikimin e Oratio Mentis dhe mendimtar befasues, Vasil Andru është lindur në Bahrinesht të Bukovinës më 22 maj 1942. Ka shkruar e botuar më shumë se 40 vëllime në prozë: romane, novela, tregime, përshtypje udhëtimi e intervista, si dhe libra kushtuar përmirësimit të fatit vetjak (letërsi sapienciale). Është fitues i Çmimit Balkanika me romanin „Zogjtë e qiellit” (2000).
Revista Haemus: I dashur zoti Vasil Andru! Jeni i njohur njëherazi si prozator, eseist, mendimtar dhe isihast. Si mbërritët tek Oratio Mentis? Na thoni diçka rreth isihazmit botëror, por edhe për atë karpatik
Vasile Andru: Kur je i thirrur për isihí, lindesh, nuk bëhesh. Mbetet vetëm që, dikur, të vetëdijësohesh për atë thirrje. Domethënë duhet të vijë trandja e ndërgjegjësimit ndaj këtij thesari mbase botëror. Trandjen, ose, më saktë: ngrohjen asketike e kam trashëguar nga familja. Prindërit na lexonin Biblën qysh kur ishim shumë të vegjël. Një ditë dëgjova fjalinë: „Tani do të shihni qiellin tek hapet”. Përjetova një tronditje të beftë; mendja ime kapi një nxjehje të epërme, njëlloj sikur ngjarja të pasonte menjëherë… Në praktikën e mirëfilltë të Lutjes së Zemrës mbërrita në vitet '80 të shekullit të kaluar, pas takimit me priftin Kalinic Karavan, njëri nga isihastët e fshehtë të Karpateve, njëri nga të paktët që kanë njohur ekstazën. Ai e pat marrë të fshehtën e Lutjes nga Gjoni i Huaj (Ioan cel Străin), Ivan Kulagin. Ky ishte filli i artë.
Lidhur me pjesën e dytë të pyetjes, do të përgjigjesha se nuk ka isihazëm botëror e as karpatas. Ka vetëm shumë pak isihastë vetmitarë. Janë tejet të rrallë. Kam marrë vesh se disa syresh ndodhen në Atos. Edhe ata kanë pak nxënës. Nuk janë zhvilluar shkolla, sepse isihazmi është vetjak dhe praktikohet në vetmi të plotë.
Revista Haemus: Keni pasur fatin e rrallë që të vizitoni hapësira që janë të shënjta për disa tradita fetare: Mali i Shenjtë Atos, Vatikani, India, Tibeti… Padyshim që shënjtëria nënkupton bashkëjetesë, ose, të paktën elemente të përbashkëta për të gjitha traditat fetare. Çfarë dallojash ju lanë mbresë? Çfarë besoni se mund të këmbejnë mesveti traditat e krishterë, judaike, islamike, hinduse?
Vasile Andru: Një fe nënkupton 25% ndriçim dhe 75% politikë. Ana ndriçimore e feve është edhe hapësira e tyre e përbashkët, trualli ku ato takohen. Lutja dhe qetësia janë emëruesit e përbashkët të feve. Ana politike përbën dallimin dhe kundërshtitë. Prandaj shfaqen raste kur një fe bëhet „kombëtare”, duke u shndërruar në një argument të fuqishëm për nacionalizmin. Por ka edhe raste kur fetë duken si disa shprehi të nacionalizmit, që caktohen nga Zoti.
Për njeriun e ndriçuar, feja është një thelb i qënies, i mirë për t'u jetuar, ashtu siç janë ajri, uji, ose klorofili. I ndriçuari qëndron mbi tribin, mban anën e njeriut. Sigurisht, kjo zgjat për sa kohë do të ketë tribe në tokë, dhe i ndriçuari përfaqëson tribin e vet, duke humbur ndonjëherë qiellin, për hir të tribit. Ndonëse e çmoj anën ndriçimtare të feve, e praktikoj në gjirin e krishterimit ku jam lindur, por kam respekt të plotë për të gjitha fetë. Njoh edhe dallojat. Për shembull: hinduizmi thjesht e kërkon Zotin, kurse krishterimi e kërkon përmes Jezus Krishtit. Është më e lehtë ta gjesh Zotin përmes Krishtit, që na sjell vegimin e mbramë të shpëtimit; është më e lehtë se sa të shkosh i vetëm drejt një Zoti krejt të panjohur… Mendoj se ajo që mund të këmbejnë mesveti traditat e mëdha fetare është heshtja. Ato mund të takohen në praktikimin e heshtjes. Pra, në truallin e ndriçimit.
Revista Haemus: Si udhëtar i përkushtuar, arritët edhe në Shqipëri. Ndonëse gjeografikisht mjaft afër Rumanisë, Shqipëria mbetet ende pak e njohur për rumunët. Rigjetët atje copëza nga vllazërimi i lashtë iliro-thrak?
Vasile Andru: Po. Në Shqipëri pata ndjesinë se po ritakoj (fare)fise të panjohur, veshur me tesha malore, të rigjetura vetiu. Kam qënë për herë të parë në shtator 2005, në Durrës, si kryetar i jurisë „Balkanika”. Dhe atëhere u miqësova befas me 20 shkrimtarë shqiptarë, të cilët ndjeja se i njoh para se t'i takoja për së gjalli, si me thënë. Ndjesia ishte e ndërsjellë. Shkruan për mua dhe për krijimtarinë time tetë revista letrare dhe të përditshme shqiptare, njëlloj sikur po kryhej një rikuperim i im inga jashtë shtetit. I gjithë shtypi citonte fjalinë time: „Kultura shqiptare është më e fortë se vetë Shqipëria”. Me gërma të mëdha! Pastaj qëndrova në Tiranë për disa ditë - një gosti shpirtërore.
Nuk di nëse gjatë ndonjë çasti ndriçimtar kam prekur në vete shtresën ilire, shtresën thrake… Nga ana kulturore unë nuk jam idhtar i protokronizmit, që bazohet vetëm në thrakizmin tonë. E di mirë që njeriu i tanishëm është shuma e historisë së vet dhe mbart të dhëna tejet të pasura, tek të cilat nuk mbërrin dot. Në dheun e qënies sonë ka shtresa thrake, indoevropiane, vetëm se ndodh tepër rrallë që ndonjë e dhënë e atjeshme shpërthen jashtë dhe ndikon mbi të tashmen. Mbase kjo ndodh në çaste mrekullie, kur takohesh me farefise të përparuara (tani shqiptare, herë tjetër bengaleze), përmes njerëzish që më vendosin para sysh pasqyrën e qënies së tyre, ose qënien e tyre – si pasqyrë mua. Është një pasqyrë e ngjizur me drithma, rezonanca, infratinguj. Kur dëboj egon, më mbush i afërmi! Kështu shpjegohet ngrohtësia e takimeve, ndërgjegjësimi i qënies së një filli historik lidhjesh, por edhe i një filli teandrik. Sepse disa prej nesh prekin të vërtetën e thellë që kemi në një „Ati ynë” në qiej. Atë i përbashkët. Prandaj tani nuk di nëse tek i afërmi im ilir dua një kushëri historiko-ereditar, apo një vëlla teandriko-shpirtëror… Sidoqoftë, serioziteti i shqiptarëve, qënia e tyre e gurtë dhe e ngrohtë prej fëmijësh të shkëmbinjve e të diellit, korrektesa dhe nderi i quajtur besa - të gjitha bashkëtingëllojnë me diçka të thellë brenda meje.
Kam takuar në Shqipëri bashkësi vllehësh, pra arumunë, me të cilët fola arumanisht. Ata kryejnë kalimin nga ilirët e gurtë tek latinët që kanë pirë qumësht ulkonje. E folmja e tyre është aq e afërt me rumanishten e sotme. Dhe gjuha është, gjithsesi, një përmasë e gjakut!
Revista Haemus: Flisni diku për tre llojet e qytetërimit, nëpër të cilët ka kaluar dhe do të kalojë njerëzimi. Jo të gjithë lexuesit kanë njohuri që lidhen me gjendjen e tanishme të qytetërimit tonë e aq më pak dinë rreth së ardhmes. Si e sheh një mistik periudhën e tranzicionit të botës ballkanase?
Vasile Andru: Shkruaja në „Terapia e Fatit” se do të dalim nga qytetërimi i fajit dhe do të drejtohemi nga qytetërimi i vegimit, qoftë edhe vetëm për një segment të kënaqshëm të racës njerëzore, ai segment që është përfshirë në vendime të mëdha. Por gjatë shekullit XXI na presin edhe ngjarje të frikshme. Shpëtimi do të mbështetet në përmirësimin vetjak. Të jesh ballkanas, ose jo në këtë kontekst ngre më pak peshë. Shembja është kolektive, kurse shpëtimi - individual. Rënia mund të jetë edhe ballkanike, por shpëtimi do të jetë vetjak. Secili duhet të preokupohet për këtë.
Revista Haemus: A gjeni ngjashmëri e pikëtakime ndërmjet periudhës komuniste dhe globalizimit? Çfarë shënje apo qënie duhet të na thellojë më ngutshëm në mendime?
Vasile Andru: Periudha komuniste ishte dukshëm patologjike. Frymëzuar nga ideali i krishterë i „bashkësisë” dhe i barazisë, komunizmi u shformua thellësisht nga seria e diktatorëve dhe e shtetit policor. Komunizmi u faneps si njëfarë „krishterimi” ku mungonte krejtësisht Zoti, pra thelbi. Zoti u kryqëzua në gjithë Trininë e Tij atëhere. Po thoja: komunizmi, ashtu siç e tregon praktika e tij, ishte patologjik dhe patogjen.
Globalizimi nuk është një sëmundje, por një terapi e zgjeruar. Është një vaksinim me whisky (me veprim përgjumës, apo marramendës?). Në vend të fashos universale, përdoret fillimisht ajo „e kaltër gjenoveze”, pra bluxhinsi. Kompjuterët dhe televizorët përhapin një gjuhë të vetme dhe bëjnë që të zhduken dialektet e gjuhët „e vogla”. Mirpo ka edhe ngjarje zbavitëse. Pica italiane, për shembull, u globalizua nga amerikanët. Dollmat janë prodhim turk, mirpo në Nju Jork ato u çuan nga rumunët dhe po prej tyre u globalizuan. Por shënja dramatike është zhdukja e gjuhëve „të vogla” dhe e të folmeve që bartin identitet. Ç'do të bëjë rumanishtja, që flitet tani nga 35-40 milionë vetë? Vallë do të jetë trualli i prehjes sime, i murgërisë sime, i dorëshkrimeve? Tashmë gjallojmë pjesërisht në gjuhën angleze. Mjaftohem duke parë anën e mirë të gjërave, për sa kohë di tepër pak rreth synimit të turbullt të natyrës lidhur me fatin e njeriut.
Revista Haemus: Gjatë një bisede televizive, regjisori i njohur ish-jugosllav Emir Kusturica tha se, së shpejti, Ballkani do të jetë një zonë e formuar nga një sërë shtetesh të dobëta, vasale, që do të hanë hamburger e do të pinë lëngje në shpërfillje të plotë ndaj çështjeve madhore të kohës. Ju duket një fatthënë e denjë për t'u marrë parasysh?
Vasile Andru: Kineast i shquar, Kusturica ka mbetur i vraguar nga dështimi sërb dhe e përdor këtë ndaj gjithë Balkania-s. Në realitet, sot, e gjithë bota, - jo vetëm ne, - po shndërrohet në tjetërgjë: ha e pi industrialisht dhe kërkon një vasalitet sa më të favorshëm. Dhe kërcënohet nga dëshpërimi, ose nga shpërfillja, pas humbjes së besimit. Ballkani nuk do të dalë nga kjo tendencë përveçse falë një ngadalësie 10-15 vjeçare, pra duke ngadalësuar përmbysjen. Perandoritë shemben me shpejtësi. Vendet e vogla çapiten më ngadalë drejt katastrofave.
Revista Haemus: Çfarë të shkuare dhe çfarë të ardhmeje iu shihni letrave në Ballkan? Euforia e çlirimit nga totalitarizmi u shoqërua nga një ortek utopish dhe dëshpërimesh që duket i pafundëm. A ka më vend shkrimtari në një shoqëri që ngrin e shformon lexuesit?
Vasile Andru: Po, ka vend. Asgjë nuk lëviz në kulturën pamore e virtuale pa shkrimtarin. Shkrimtarët do të formojnë atë kor anonimësh, por mbresëlënës, polifonik, me disa solistë. Shkrimtarët do të mbeten epigonët e mëdhenj të Shkrimeve të Shënjta. Përfshi edhe ata që humbin Vegimin për shkak të vogëlimave të ngutshme të jetës. Letrat ballkanike do të kenë po atë fat: gjysma në anglisht, gjysma në gjuhët zonale, duke u tretur në korin e anonimëve.
Revista Haemus: Era digjitale ju duket e mbarë, apo fatale për letërsinë?
Vasile Andru: E mbarë, padyshim. Numri i grafomanëve nuk shtohet fare ndonëse shpejtësia e të shkruarit rritet. Pra, përqindja e grafomanëve mbetet e njëjtë, edhe përqindja e të maturve, njëlloj si në kohën kur shkruhej në papiruse.
Revista Haemus: Një parabolë që ju ka trandur dhe që ka pasur për ju vlerën e një biblioteke…
Vasile Andru: Parabola e Fatit. E dini? Një udhëtar i lodhur u ndal buzë një honi, sepse atje e mori gjumi. E kur gati po binte në greminë, fati e shkund për supesh, e zgjon dhe i thotë: „Po të kishe rënë, do të ma kishe hedhur fajin mua, jo mangësive të tua”.
Revista Haemus: Për çfarë bëhet fjalë në librin tuaj më të freskët?
Vasile Andru: Botimi im më i freskët është „Kopshtet e fshehur” dhe flet për të përndjekurit. Ky libër mund të shihet edhe si një mënyrë mbijetese në një sistem mbytës. Për të zgjedhurit, është përvoja e takimit me Zotin.
Revista Haemus: Keni njohur njerëz plot hir, të famshëm apo anonimë. Për cilin syresh do të donit të flisnit në këto çaste?
Vasile Andru: Për Nënë Terezën. Sidomos para një shqiptari kaq të ndritshëm rumanisht e kaq të arritur shpirtërisht. Për Nënë Terezën, pra. E kam takuar në vitin 1992, në bashkësinë e saj bamirëse në Kalkuta. Jam lutur pranë saj në kishën e bashkësisë. Ishin atje edhe murgesha nga Rumania, nga Shqipëria, nga India, nga Amerika. Më pas, Nënë Tereza më tregoi bashkësinë dhe biseduam. Ecte këmbëzbathur dhe e kishte shputën e madhe, po të gjykonim nga shtati i pakët dhe i vogël. E kish shputën të madhe, sepse vetëm ashtu mund të mbante lidhur me tokën një qënie të gatshme për ngritje në ajër. Kishte një thjeshtësi të skajshme, ishte e gëzueshme dhe e vogëlth, e strukur në mitin e vet vigan. Ndjeje në prani të saj diçka mëmore dhe të mirë për shpirtin. E kam përshkruar atë takim në esenë „Një mrekulli aq njerëzore”.
Padyshim, është mrekulli të takosh njerëz që bëjnë historinë. Por më e epërme është të takosh njerëz që e përmirësojnë atë.
Revista Haemus: Mund të na rrëfeni si rrjedh një ditë e rëndomtë për ju?
Vasile Andru: Rrallë kam ditë të rëndomta. Vallë mund të kem më ditë të tilla? Më duket se kam vetëm ditë të rralla, falë ndjesisë së freskisë, risisë. Nuk mund të kesh ditë të vakëta gjatë udhëtimeve anembanë globit, në pelegrinazhe, në këtë misionariat kulturor ku shoh se jam përfshirë. E pazakonta, duhet ditur, nuk vjen vetëm nga „jashtë”. Brendësia ruan gjithçka: edhe risinë, edhe rutinën. Deri më tash, Zoti më ka ruajtur nga rutina. Dhe shpresoj që kështu të jetë deri në fund.
Ardian-Christian Kyçyku
Nënë Tereza e askujt[2]
Një tjetër hirushe
Askush nuk mund të mohojë sot se, përmes zërit dhe bëmave të Nënë Terezës së Kalkutës, ka kuvenduar me ne dhe na e ka hequr perden e të verbërve vetë Zoti. Nuk është as e para dhe as e fundmja qënie e shënjtë, e dërguar në botë, - madje në më të cfiliturën e botëve, plot me të sëmurë, të pashpresë, pa shtëpi e pa atdhe, me bonjakë, me fëmijë të braktisur, - për t'i afruar mbetjet e kësaj bote me Perandorinë e Qiejve. Kalimi i saj në shënjtërì më 5 shtator 1997, i përshfaqi njerëzimit pikërisht këtë afrim. Sa herë që largohet prej nesh një shënjtor, përmes një të fshehte që trand ndjesinë e paradoksit, Perëndia na bën më të pranishëm në botë, në zemrat tona. Në jetën e përditshme, nën peshën e fatkeqësive dhe të pakënaqësive të vërteta apo të vockla, ekzistenca e disa qënieve si Nënë Tereza duket e pabesueshme. Disa njerëz më pak të cekur nga dhuntia hyjnore, ose nga shpirti, robëruar gjer në palcë nga teoritë e konspiracionit, nuk kursejnë fletë apo njollë boje që të na e mbushin mendjen se shënjtorët e ditëve tona nuk qënkan veçse ca sajesa mediatike, yje të natyrës fetare etj. Në të vërtetë, shënjtorët vazhdimisht kanë pasur dhe do të kenë një pamje prej qëniesh të pabesueshme, prej personazhesh të larguar përkohësisht nga përrallat dhe legjendat. Duke jetuar njëherazi në qiej e në tokë, në mundime e situata të zgjedhura, në përvuejtni e drama të parrëfyera, duke thithur e shndrruar në guxim e dritë vuajtjen e të tjerëve, pa u kërkuar asnjë shpërblim, shënjtorët nuk mund të përmbyllen në strukturën e shoqërisë së sotme, ku njeriu nuk pranon të vuajë as për vetveten, pa le për të tjerët, dhe ku është vëerte i mirë dhe e do të afërmin tepër rrallë, ndoshta vetëm i detyruar nga rrethana të ndërlikuara. Por Zoti përdor edhe rrethana të tilla për ta mbajtur gjallë dashurinë ndaj të afërmit.
Në fillimshekullin e kaluar, në një qytet ballkanas të quajtur Shkup, u lind një vajzë, e cila do të bëhej derëza e gjallë, e çuditshme, nëpër të cilën vuajtje të panumurta dhe pamundësi njerëzore, - pavarësisht nga raca, mosha, feja, orientimi ideologjik etj, - do të faleshin dhe do të zëvendësoheshin me paqe nga Zoti. U lind më 27 gusht 1910 në shtëpinë e Kolë dhe Drane Bojaxhiut, pasardhës të një familjeje të vjetër shqiptare të zbritur nga Alpet e Shqipërisë, të pasur, të nderuar nga të gjithë dhe që e rritën Gonxhe në frymën e stërgjyshërve. E paracaktuar për një jetë plot flijime të heshtura, përkushtim e gëzime të pakta e të rëndomta, si shumica e grave shqiptare, Gonxhe Bojaxhiu u thirr një ditë që të braktisë gjithçka dhe ta verë zemrën dhe jetën në Jetën dhe Zemrën e Krishtit. Me jetë dhe zemër të grimcuar në miliona zemra dhe jetë të mundimshme, nuk do të kish qënë nevoja të shkruante edhe poezi. Por shkroi. Në vargjet e saj fort të thjeshta, por që rrënqethin edhe ata që s'dijnë shkrim e këndim, mund të rigjendet jo vetëm jeta e saj e ardhshme, por edhe pikat vendimtare të kësaj jete: thirrja hyjnore, premtimi i vogëlushes, flijimi, dhuntia e fituar, ndarja e kësaj dhuntie, fërgëllimat e një fluture me krahë të hekurt midis mureve prej letre të përflakur nga zjarret e zinj të një bote që kërkon të bëhet e pavdekshme pa dashuri dhe pa ndihmën qiellore.
Gonxhe Bojaxhiu u lind princeshë dhe u bë, me vullnetin e vet të plotë, hirushe. Punët e saj nuk do të kufizohen në pastrimin e shpirtrave, në mbartjen e barrëve shpeshherë të llahtarshme të të panjohurve, nuk do të ngujohen as në një ëndërr femërore vetjake, por do të shtrihen drejt zonash ku edhe vdekja ka frikë të shkelë. Midis leprozëve, jetimëve, të gjymtëve, të paralizuarve, refugjatëve, të përndjekurve, të varfërve të këputur të rruzullit tokësor, mes dëshpërimit të nënave që nuk mund t'i rritin foshnjat e palindura apo të lindura, midis burgaxhinjve të drobitur dhe njerëzve që shpëtimin e shohin tek vetëvrasja, midis gjithçkaje që na ngjall llahtarë e ndoht, atje ku nuk do të hyjë as vdekja, do të futet Nënë Tereza. Cili nuk do të tërmetej qoftë edhe kalimthi nga copëza të kësaj jete të bekuar sa puthja që Shën Antoni i dha leprozit para se të ngjitej në qiej? Kush mund të përdorte paskëtaj logjikën dhe parimet e mbarëpranuara njëzëri për të gjykuar bëmat e një femre që e ka dëbuar dhimbjen dhe terrin nga guvat e mëkatit tonë të përbashkët?
Një tjetër lloj martirizimi
Mund të pohojmë se shënjtorët e ditëve tona nuk janë më aq të sprovuar nga vdekja, si binjakët e tyre shpirtërorë. Martirizimi ka ndryshuar, ka tjetër natyrë. Ata nuk vriten më me gurë, nuk ua presin kokën, nuk ua hedhin egërsirave, nuk i djegin të gjallë, nuk i flakin në liqenj të ngrirë, nuk i çarvalitin me plumba, nuk i varin apo i çnderojnë nëpër sheshe. Eshtrat nuk ua coptojnë më me rrota, sytë nuk ua qitin, gjuhët apo gjymtyrët nuk ua sharrojnë më. Bijtë e përbetuar të monoteizmit vuajnë tani në një tjetër mënyrë, më bashkëkohore, të themi, por kjo vuajtje zgjat në kohë dhe në dendësi po aq sa gjatë fillesave të krishterimit. Atëhere ata vuanin tmerrësisht, në orët apo në ditët apo në muajt e martirizimit, që t'u jepnin të ftuarve, të shurdhër e të verbër, nga një dëshmi tronditëse të pranisë së Zotit. Tani ata E ndihmojnë drejtpërdrejt Zotin, duke mbajtur, shpeshherë gjatë tërë jetës prej besimtari, barrën e të tjerëve. Ky është martirizimi i atyre si Nënë Tereza, një vrasje e ngadaltë, e shkallëzuar, e shoqëruar nga të gjitha ngasjet dhe fatkeqësitë e të tjerëve, që nga ftesa për tëe besuar në Zot e deri tek thirrja e dytë, ajo pa kthim, në Qiej. Disa, si Padre Pio, mbajnë plagët e gjalla që rrjedhin gjak parreshtur. Të tjerët, si Paisi i Atosit, Arsenie Boca, Cleopa Ilie, Vladimir Gjika e shumë të tjerë, kush më dukshëm e kush krejt i panjohur, mbyllur në shkëmb a në qeli, ndryshojnë historinë e njerëzimit, kumtojnë nga një pamje të mirëkuptimit, të fuqisë çdjallëzuese dhe shpëtimtare të Së Vërtetës, duke predikuar se tek Zoti mund të mbërrish nëpërmjet njerëzve dhe me ndihmën e tyre. Të tjerë shënjtorë, nga tradita të tjera njëZotëshe, flijohen përditë, në hije, ose në gjirin e disa bashkësish të vogla, duke pasur të njëjtin mision, duke kryer të njëjtin vetëflijim, duke na afruar tek e njëjta Perandorì. Meqënëse i keqkuptuari patetizëm mbetet një përmasë e rëndësishme e vegimit hyjnor, nuk mund të flasësh për shënjtorët me fjalë të stërzgjedhura, apo me fjali të koklavitura, por të braktisura nga fryma e shënjtë. Vetë mënyra se si drita e shënjtorëve, prania, ndihmat dhe fjalët e tyre të pathëna mbërrijnë në jetët dhe në mendimet tona, është një e fshehtë, nuk i nënshtrohet mendësisë që na stërvit përditë për të mos e pranuar apo për ta shkatërruar mrekullinë. Isha 17 vjeç kur një i verbër po fliste për Nënë Terezën në vagonin e vobegtë të një treni të Shqipërisë komuniste. E pat humbur dritën e syve qysh në fëmini, tek luante me një bombë të ngjyrosur bukur, duke pandehur se ishte top, dhe qe rritur e mjekuar në Itali nga vetë Nënë Tereza. Dinte Biblën dhe Kuran'in përmendësh, fliste më i shkujdesur nga sa do të donim ne, duke përsëritur se shihte një tjetër botë dhe, nëse do të binte në ndonjë mjedis çnjerëzor si puna e burgut, mund t'i mbyllte sytë në mënyrë të atillë që skëterra përkatëse të mos ekzistonte më. Shqipëria ishte në vazhdimësi i pari vend ateist në botë. Diktatori pat vdekur pothuajse verban dhe, me sa duket, nuk e pat njohur atë lloj mbylljeje të epërme sysh, që ta kish bërë vdekjen të rreme. I verbëri i trenit na rrëfeu për të madhen nënë shqiptare Tereza, laureate e Çmimit Nobel për paqe, duke theksuar se ajo e pat puthur në ballë, në sytë e shuar, e pat ushqyer, e pat mbuluar kur binte të flinte, e pat larë. Kush tjetër mund të qe kujdesur për të në fëmini, përderisa bota dhe njerëzit nuk mund të shiheshin? Dhe pikërisht kësaj nëne, prej afro gjysmë shekulli nuk i lejohej të hynte në atdheun, në gjuhën, në gjakun nga i cili qe lindur. Nuk para e gjenim dot se ç'pamje kish Tereza jonë. Qysh në vogëli dinim vetëm se ndodhej përtej mizave të ekranit, sepse, para se të dilte Gjon Pali II, ose Nënë Tereza, lajmet e RAI 1 ndërpriteshin. Por s'ka rëndësi që nuk e shihni, n qetësonte i verbëri. Përfytyroni sikur jeni unë…
Një tjetër lloj mrekullish
Ardhja e saj në Shqipëri u pa si mrekulli. E veshur në të bardha e në të kaltër qielli, e kërrusur, me sandale misionareje, me një buzëqeshje të butë e disi të përhumbur, por me atë përhumbje që nuk mund ta shpërfillin as të vdekurit, u prit nga e veja e diktatorit dhe nga politikanë të tjerë të çastit. Ishte një skenë antologjike, që zbërthehej lehtë. Vejusha e zezë, e cila, bashkë me të vdekurin zulmëmadh, patën mbajtën ndrydhur në shpërgënj të zinj, për dyzet vjet rresht, aq e aq shpirtra dhe koka nënash, motrash, bashëshortesh – përballë një pëllumbi të bardhë, grirë nga rrudhat, kthyer përkohësisht nga mërgimi i përjetshëm i shqiptarëve, duke falur në emër të grave të coptuara nga diktatura dhe nga fati, si me frymën a asaj nënës tjetër shqiptare, e cila, në përputhje me Kanunin e Lekë Dukagjinit, pat mjekuar vrasësin e birit të vet, i pat dhënë besë, bukë e ujë; të grave shtatzana, që u hodhën vetë në humnerë për të mos u përdhunuar nga të huajt, në emër të nënave ende të palindura. Rikthimi i Terezës sonë nuk bëri bujë të madhe në shtyp. Shumë shpejt, shënjtorja çeli tempullin e Motrave të Mëshirës në një ish-kishëz katolike, - që pat shërbyer vite me radhë si shtëpi fëmijësh, sallë teatri e koncertesh për partinë dhe ditët e lumtura që ishin kthyer në vrer të pamatë, - dhe filloi të ndihmonte, të bekonte dhe të lehtësonte shpirtra. Nuk qenë të pakët ata që besonin se as ajo vetë nuk e kishte fort të lehtë, pas aq vuajtjesh. Dëshpërimi ynë kish kapur caqe të papërfytyrueshme dhe, pothuajse pavullnetshëm, prisnim që, sa hap e mbyll sytë, vetëtimthi, të na vinte një mrekulli vigane, pa e kuptuar dhe pa ndjerë se Tereza jonë pat nisur ta sillte mrekullinë për ne dhe për të gjithë ata të dënuar qysh në prehërin e nënës. Dhe e ruajti, e begatoi më tej, madje e shumëfishoi me ledhatimin e të tjerëve si ne, derisa ta sjellë të plotë dhe pacënuar në vendin e zanafillës. Pjesa tjetër e ngjarjeve, përfshi ikjen e saj nga kjo botë, u zhvillua me po atë natyrshmëri, të cilën ajo vetë e pat kristalizuar në vargjet: zëri i shpirtit nuk tingëllon fort, por jehona e tij nuk shuhet asnjëherë. Atë jehonë janë dyndur të prishin ata që betohen se duan më fort Nënë Terezën, se sa nënat që i kanë pjellë. Fanitur nga të gjitha gjuhët, doket e mendësitë, ata duan të blejnë atë që nuk shitet, duke u rropatur të shesin ato që s'i ble më askush.
[1] Kjo bisedë është botuar e plotë në rumanisht në vëllimin „Buzëqesh, pra ekzistoj…” (Zâmbesc, deci exist…), Editura Accent Print, Suceava 2008.
[2] Shkruar në rumanisht për lexuesin e huaj, kjo ese i paraprin vëllimit Gonxhe Bojaxhiu, Paqja nis me një buzëqeshje (Pacea începe cu un zâmbet), Poema, Lutje, Aforizma, që pritet të dalë nga shtypi në Bukuresht nga Shtëpia Botuese Librarium Haemus.