Dhjetë nga vitet e Ballkanit
Ata që e kanë braktisur këtë botë për së gjalli, me vetëdije e përkushtim, - duke u bërë më të gjallë se gjithë të vdekurit e të gjallët e pagojë të saj, - thonë se Varfëri nuk është varfëria, por mungesa e trajtës së shpirit. Kur boja ende nuk i afrohej rëndësisë së gjakut, në Ballkan u derdh shumë gjak pikërisht për hir të trajtës së shpirtit. Gjatë fazës së parë, gjaku zbuloi trajtat përkatëse dhe vazhdoi të derdhej për t’i ruajtur ato të pandryshueshme.
Dhjetë vitet e parë të mijëvjetshit III, (i ngritur në qiell si mijëvjetësh i paqes së përbotshme, i fshatit global, i gjuhëve dhe i vetëdijeve të bashkuara etj), u dhanë më shumë të drejtë anktheve e maktheve. Sepse gjatë këtyre dhjetë vjetëve pyetja që u shtrua më shpesh në Ballkan ishte: Jemi në kaos, në jetë, apo në vdekje? Nuk qe hera e parë kur një Ballkan sundon mbi e në vite që duken të pafundëm, siç nuk ishte hera e parë as kur brenda një viti njeriu mund të përftonte dhjetë a më shumë fytyra të Ballkanit. Gjithsesi, kur ishim në vdekje, revista Haemus u bë për ne jetë fjale e fjalë jete; kur ishte jetë, Haemus-i mbeti mbi-jetë, ose folé mbijetese; kur u dynd kaosi, mbeti më e dukshmja pasuri e patundshme.
Në njëfarë mënyre, historia e shkurtër e revistës sonë mund të këqyret edhe si një dramë e disave që nuk qëndruan dot në atdhe dhe e atyre që nuk ikën dot nga atdheu. U shtjellua si një dramë që prekte heraherës edhe trojet e tragjedisë së heshtur, edhe të komedisë së pavetëdijshme të të paftuarve dhe të cilën hapësira e mërgatës e përktheu dalngadalë në një përmasë të re vështrimi. Jo pak vetë e shihnin ndërkaq kulturën si kopje të skllavëruar të gjeografisë, madje si një ngrehinë me kufij, zyra, roje, shefa, zëdhënësa, ministri, diplomatë, qenër kufiri etj.
Haemus-i qëndroi jashtë përfytyrimeve të këtij lloji, por jashtë rri zakonisht edhe ajri, sidomos jashtë kufijve. Mjegulla që mbushi mushkëritë dhe trutë e Ballkanit gjatë këtyre dhjetë viteve lypi jo rrallë hartimin e një programi kulturor, falë të cilit, në përputhje me një filozofi të mangët, popujt e vegjël në numur duhet të zmadhojnë kulturat e tyre, se vetëm kështu do të mund të përfillen (jo të milen pa mëshirë, të shpalcërohen) nga kulturat e mëdha të popujve të mëdhenj. Ky ishte, në fakt, një tjetër mjet i kulturave që po ligen dhe s’kanë me çfarë të mbahen gjallë për të zhvatur frymën e „të vegjëlve”. Ishte një tregti e tipit: më jep shpirt – të jap lekë dhe ca emër.
Haemus-i u mundua që me secilin prej numurave të vet të ngjizte më të natyrshmin ndër programet kulturore, duke mbarështuar një ide të hershme dhe shpesh të nëpërkëmbur: Më mjafton që jam. Përpiqem të jem, me qëllim që ndihmesa e dhënë me gjithë shpirt për kulturën e, rrjedhimisht, jetëgjatësia e kulturës së secilit të dalin në pah vetiu, natyrshëm, në një varësi sa më të pranueshme nga shtypi dhe buja. Për këtë dhe vetëm për këtë arsye, as përmbajtja e as emrat që do të mbrujtnin qoftë edhe një numur më pas, nuk diheshin. Revista rrinte si një magnet i hapur për të gjitha lëndët e mundshme dhe, në një çast të caktuar, lëndët më të përkora hidhnin rrënjë. Kjo u duk edhe nga prania e ndonjë materiali që nuk e kishte vendin mes të tjerëve, por në kulturën e mirëfilltë, sikurse edhe në shoqëri, gabimet punojnë për harmoninë e ardhme. Disa ndoshta ishin „gjoba” që gjithkush ia shlyen kalimtares; disa janë mjete mistike, që shmangin vetëkënaqësinë.
Gjatë këtyre 10 vjetëve, në Bukuresht, - qëndër e bekuar dhe gjithaq e shpërfillur për historinë shqiptare moderne, - bujtën një shpurë diplomatësh që natyrshëm duhej të përfaqësonin Shqipërinë. E përfaqësuan katërcepërisht Shqipërinë e përkohshme, edhe atë me pesë cepa, edhe atë pa cepa, edhe atë që s’kish ajër nga bymimi i fjalëve boshe, edhe atë që mblidhte ajër në një të ardhme që nuk gjendet nëpër direktiva, dhe secili u turr të bënte nga një revolucion në gjirin e bashkësisë së shqiptarëve të këtushëm. U duk sheshit se nuk e kontrollonin dot realitetin dhe se, dashur-padashur, e përbuznin këtë bashkësi, përderisa e shihnin si një turmë gjithnjë e më të rrëgjuar pleqsh e plakash, rioshësh në plakje e sipër dhe fëmijësh gjithnjë e më pa gjuhë amtare a atnore, duke u rropatur t’i bashkonin, t’i pajtonin, t’i vinin në rresht, t’i tubonin për festa e përshpirtje, gjatë përurimit të ndonjë libri, librushke, revistke, koke prej allçie, apo kur dheun-njerkë e ëmbëlsonte me parfum të shtrenjtë këmba dhe recitimet e ndonjë zyrtari të lartë nga dheu-mëmë. Mbase kësisoj mëmëdheu nisi të merrte me shpejtësi zakonet e njerkëdheut, dhe anasjelltas. Pastaj ata hëngrën ca darka, rrufitën ca pije të zgjedhura, vunë ca vula, hapën ca thashetheme, shkruan ca anonime, fjetën në ca hotele a vila me katër a pesë yje me ose pa cepa, dhe u kthyen në harrimdhé.
Ish-bashkësia e shqiptarëve të Bukureshtit, e leqendisur nga dasitë dhe vogëlimat e brendshme, tanimë dyfish e turbulluar nga kjo përçarje që s’kish asgjë të ngjashme me zitë e moçme historike, - sepse buronte, për të mos thënë villej nga kryeneçësia e nëpunësve dhe nga lakmia e tyre për të hyrë, apo thjesht për të mos dalë nga historia, - u pakësua ndjeshëm jo vetëm në numur. I kish pasur të gjitha mundësitë që të forcohej, t’u përcillte pasardhësve, njëheresh me gjuhën dhe doket, edhe atë tharm të të qënit shqiptar mes një pylli që, me shumllojshmërinë e vet, më fort zgjeronte shkretëtirën, se sa shquhej nga sendet e tjera, me përjashtim të diçkaje: idealit. Për fat të keq, as ideali kulturor nuk doli mjaftueshëm jetëgjatë, sepse pakkush e shihte rritjen dhe pasurimin e kulturës kombëtare si zvogëlim të famës vetjake. Prandaj në gjirin e saj ngjarjet rodhën në përputhje me vargjet: kush jam unë – kush je ti / unë jam unë – ti s’je ti / o ji unë, o mos ji.
Haemus-i qëndroi ngaqë nuk u përzje me asnjërën palë dhe, tërthorazi, përmes nivelit të tij, ndihmoi në shtrëngimin e radhëve të palëve, ndonëse, sikurse u vu re, mjerisht ky shtrëngim prirej jo nga dëshira e mirë, por nga smira. Mbase prandaj Haemus-i u bë palë më vete dhe u mbështet sadopak nga miq, bashkëpuntorë e dashamirë, të cilët, meqënëse nuk deshën t’i përmendte kush, dëshmojnë se e falën ndihmesën e tyre me gjithë shpirt.
Sherre të pafundme pushtuan shtypin dhe eterin kur mund të thuhet se qe derdhur tashmë po aq bojë sa edhe gjak. Ishte e vështirë të merrej vesh nëse kreshnikët e mendimit e të artit po grinden vërtet për të sqaruar ndonjë çështje me rëndësi jetike, apo nga tmerri se mos po i harron lexuesi, ky anonim i paanshëm që peshon me të njëjtën heshtje edhe bëmat e gjakut, edhe bëmat e bojës. Çmime, përurime, promovime, tubime, trymbetime dhe medalje u ndanë si me qënë plaçkë lufte mes tipash që flinin si dështakë të dëshmuar, si cicëronjës të realizmit socialist, ose si të dyja bashkë dhe gdhiheshin mjeshtra të mëdhenj të fjalës e të punës, mjeshtra të mesëm, gjení të mëdhenj, të mesëm e të mirënjohur, kalorës të dritës e të muzgut të purpurt (se e kuqja qe munxosur), njerëz të shekullit, të bregdetit, të liqenit, të shkrepave, të lagjes, të pallatit e të katit (jo atij përdhes) – por disa mijëra faqe në shqip e rumanisht, hartuar mes kaosit e gumëzhimës që mpinte tru e qorrollepste vetëdije, u lanë mënjanë dhe shpesh u përfolën ashtu siç ndodh ndaj gurit të qoshes. Ai gur që nuk vret kënd e nuk plagos, jo nga mirësia e tepërt, por sepse s’ka nga të bjerë!
Dhjetë vjetët që sapo ikën, të kujtojnë një stacion të papastër trenash, ku duhet të mos ia ndash sytë nënës të sëmurë, që pret t’i marrësh një biletë shpëtimtare, ose t’i gjesh një kthinë heshtjeje, dhe ku shtylysh paranojakësh ulërijnë, shfryjnë, mavijosin gjokset me grushtin e vetëmburrjes apo me biglën e demokracisë, ngatërrojnë teshat e trupit me lëkurët e faqeve, valixhet me damixhanët, mbajnë shënime, mbushin e zbrazin sirtarë, u venë zjarrin letrave të të tjerëve, stivosin letrat e sirtarëve të vet dhe i kthejnë në dosje, mirpo letra nuk blihet më me kile nga qëndrat e grumbullimit dhe ata detyrohen t’i botojnë si libra etj – aq sa jo vetëm nuk e sheh më nënën e ngratë, nuk i merr dot një biletë, nuk i gjen dot një vend ku qoftë edhe të japë shpirt në paqe, por e ke gjithnjë e më të pamundur të pranosh se edhe ata që gëlojnë në stacion i ka lindur nëna nga barku, jo paranoja nga çarku. Me atë rast, duke u shqyer për pastërtinë dhe lartinë e heronjve të vdekur, bijtë e paranojës u zhytën edhe më thellë në hije, ose ua ligështuan shpirtrat atyre që vërtet donin të ruanin trajtën e Shpirtit.
Por mbase këto të gjitha do të kishin rrjedhur ndryshe sikur ballkanasi, - që e di me saktësi se ç’do të bëjë pas treqind vjetësh, por nuk di se ç’do të hajë nesër, - nuk do t’i kish ngritur bukës së gojës një kult që njësohet me ideologjinë. E kur buka e gojës zuri vendin e ideologjive, pasi të gjitha ideologjitë robtuan e rrënuan brezni të tëra dhe ua bënë idealet pluhur e hi, ose miell të rremë, për hir të bukës së gojës, duhej mbushur ajo që mbeti pas trajtës së shpirtit. Vendet ballkanike zunë të integrohen, të anëtarësohen, të grinden e të pajtohen, sa për sy e faqe, ose sa për të mos vonuar ndonjë anëtarësim, dhe të gjithë ngulmojnë, me gojë, me shkrim e me këngë se progresi po ec me hapa të shpejta në këtë hapësirë ku hapi zakonisht është hedhur me maturi edhe ngaqë s’para kish vend, edhe ngaqë prej tij mbetej majë shtyllës kurrizore, ose binte vetë koka. Çmimin e përparimit nuk e ze njeri në gojë, se mos e marrë mësysh, por edhe për të paktën dy arsye të tjera: se nuk i vjen të besojë që vuajtja (e keqkuptuar) mund të shpërblehet me një vuajtje më të madhe; dhe dy: se nuk e dëgjon kush. Kurse ata që e dëgjojnë, nuk i dëgjon njeri.
Pat pasur të drejtë Nikollaj Erdmani në vitet '20 të shekullit të shkuar, me frazën: „Ato që njeh sot një i gjallë, mund t’i shprehë vetëm si i vdekur”. E në Ballkan, ku për gati një shekull ishte aq e rëndomtë pabesia dhe aq e pazakontë vdekja rastësore, tani kur mjetet e rehatisë janë qindfishuar dhe cilësia e jetës ka rënë aq sa s’e beson as lënda, Revista Haemus ndjehet e lindur në vdekjen që flet.
Ata që e kanë braktisur këtë botë për së gjalli, me vetëdije e përkushtim, - duke u bërë më të gjallë se gjithë të vdekurit e të gjallët e pagojë të saj, - thonë se Varfëri nuk është varfëria, por mungesa e trajtës së shpirit. Kur boja ende nuk i afrohej rëndësisë së gjakut, në Ballkan u derdh shumë gjak pikërisht për hir të trajtës së shpirtit. Gjatë fazës së parë, gjaku zbuloi trajtat përkatëse dhe vazhdoi të derdhej për t’i ruajtur ato të pandryshueshme.
Dhjetë vitet e parë të mijëvjetshit III, (i ngritur në qiell si mijëvjetësh i paqes së përbotshme, i fshatit global, i gjuhëve dhe i vetëdijeve të bashkuara etj), u dhanë më shumë të drejtë anktheve e maktheve. Sepse gjatë këtyre dhjetë vjetëve pyetja që u shtrua më shpesh në Ballkan ishte: Jemi në kaos, në jetë, apo në vdekje? Nuk qe hera e parë kur një Ballkan sundon mbi e në vite që duken të pafundëm, siç nuk ishte hera e parë as kur brenda një viti njeriu mund të përftonte dhjetë a më shumë fytyra të Ballkanit. Gjithsesi, kur ishim në vdekje, revista Haemus u bë për ne jetë fjale e fjalë jete; kur ishte jetë, Haemus-i mbeti mbi-jetë, ose folé mbijetese; kur u dynd kaosi, mbeti më e dukshmja pasuri e patundshme.
Në njëfarë mënyre, historia e shkurtër e revistës sonë mund të këqyret edhe si një dramë e disave që nuk qëndruan dot në atdhe dhe e atyre që nuk ikën dot nga atdheu. U shtjellua si një dramë që prekte heraherës edhe trojet e tragjedisë së heshtur, edhe të komedisë së pavetëdijshme të të paftuarve dhe të cilën hapësira e mërgatës e përktheu dalngadalë në një përmasë të re vështrimi. Jo pak vetë e shihnin ndërkaq kulturën si kopje të skllavëruar të gjeografisë, madje si një ngrehinë me kufij, zyra, roje, shefa, zëdhënësa, ministri, diplomatë, qenër kufiri etj.
Haemus-i qëndroi jashtë përfytyrimeve të këtij lloji, por jashtë rri zakonisht edhe ajri, sidomos jashtë kufijve. Mjegulla që mbushi mushkëritë dhe trutë e Ballkanit gjatë këtyre dhjetë viteve lypi jo rrallë hartimin e një programi kulturor, falë të cilit, në përputhje me një filozofi të mangët, popujt e vegjël në numur duhet të zmadhojnë kulturat e tyre, se vetëm kështu do të mund të përfillen (jo të milen pa mëshirë, të shpalcërohen) nga kulturat e mëdha të popujve të mëdhenj. Ky ishte, në fakt, një tjetër mjet i kulturave që po ligen dhe s’kanë me çfarë të mbahen gjallë për të zhvatur frymën e „të vegjëlve”. Ishte një tregti e tipit: më jep shpirt – të jap lekë dhe ca emër.
Haemus-i u mundua që me secilin prej numurave të vet të ngjizte më të natyrshmin ndër programet kulturore, duke mbarështuar një ide të hershme dhe shpesh të nëpërkëmbur: Më mjafton që jam. Përpiqem të jem, me qëllim që ndihmesa e dhënë me gjithë shpirt për kulturën e, rrjedhimisht, jetëgjatësia e kulturës së secilit të dalin në pah vetiu, natyrshëm, në një varësi sa më të pranueshme nga shtypi dhe buja. Për këtë dhe vetëm për këtë arsye, as përmbajtja e as emrat që do të mbrujtnin qoftë edhe një numur më pas, nuk diheshin. Revista rrinte si një magnet i hapur për të gjitha lëndët e mundshme dhe, në një çast të caktuar, lëndët më të përkora hidhnin rrënjë. Kjo u duk edhe nga prania e ndonjë materiali që nuk e kishte vendin mes të tjerëve, por në kulturën e mirëfilltë, sikurse edhe në shoqëri, gabimet punojnë për harmoninë e ardhme. Disa ndoshta ishin „gjoba” që gjithkush ia shlyen kalimtares; disa janë mjete mistike, që shmangin vetëkënaqësinë.
Gjatë këtyre 10 vjetëve, në Bukuresht, - qëndër e bekuar dhe gjithaq e shpërfillur për historinë shqiptare moderne, - bujtën një shpurë diplomatësh që natyrshëm duhej të përfaqësonin Shqipërinë. E përfaqësuan katërcepërisht Shqipërinë e përkohshme, edhe atë me pesë cepa, edhe atë pa cepa, edhe atë që s’kish ajër nga bymimi i fjalëve boshe, edhe atë që mblidhte ajër në një të ardhme që nuk gjendet nëpër direktiva, dhe secili u turr të bënte nga një revolucion në gjirin e bashkësisë së shqiptarëve të këtushëm. U duk sheshit se nuk e kontrollonin dot realitetin dhe se, dashur-padashur, e përbuznin këtë bashkësi, përderisa e shihnin si një turmë gjithnjë e më të rrëgjuar pleqsh e plakash, rioshësh në plakje e sipër dhe fëmijësh gjithnjë e më pa gjuhë amtare a atnore, duke u rropatur t’i bashkonin, t’i pajtonin, t’i vinin në rresht, t’i tubonin për festa e përshpirtje, gjatë përurimit të ndonjë libri, librushke, revistke, koke prej allçie, apo kur dheun-njerkë e ëmbëlsonte me parfum të shtrenjtë këmba dhe recitimet e ndonjë zyrtari të lartë nga dheu-mëmë. Mbase kësisoj mëmëdheu nisi të merrte me shpejtësi zakonet e njerkëdheut, dhe anasjelltas. Pastaj ata hëngrën ca darka, rrufitën ca pije të zgjedhura, vunë ca vula, hapën ca thashetheme, shkruan ca anonime, fjetën në ca hotele a vila me katër a pesë yje me ose pa cepa, dhe u kthyen në harrimdhé.
Ish-bashkësia e shqiptarëve të Bukureshtit, e leqendisur nga dasitë dhe vogëlimat e brendshme, tanimë dyfish e turbulluar nga kjo përçarje që s’kish asgjë të ngjashme me zitë e moçme historike, - sepse buronte, për të mos thënë villej nga kryeneçësia e nëpunësve dhe nga lakmia e tyre për të hyrë, apo thjesht për të mos dalë nga historia, - u pakësua ndjeshëm jo vetëm në numur. I kish pasur të gjitha mundësitë që të forcohej, t’u përcillte pasardhësve, njëheresh me gjuhën dhe doket, edhe atë tharm të të qënit shqiptar mes një pylli që, me shumllojshmërinë e vet, më fort zgjeronte shkretëtirën, se sa shquhej nga sendet e tjera, me përjashtim të diçkaje: idealit. Për fat të keq, as ideali kulturor nuk doli mjaftueshëm jetëgjatë, sepse pakkush e shihte rritjen dhe pasurimin e kulturës kombëtare si zvogëlim të famës vetjake. Prandaj në gjirin e saj ngjarjet rodhën në përputhje me vargjet: kush jam unë – kush je ti / unë jam unë – ti s’je ti / o ji unë, o mos ji.
Haemus-i qëndroi ngaqë nuk u përzje me asnjërën palë dhe, tërthorazi, përmes nivelit të tij, ndihmoi në shtrëngimin e radhëve të palëve, ndonëse, sikurse u vu re, mjerisht ky shtrëngim prirej jo nga dëshira e mirë, por nga smira. Mbase prandaj Haemus-i u bë palë më vete dhe u mbështet sadopak nga miq, bashkëpuntorë e dashamirë, të cilët, meqënëse nuk deshën t’i përmendte kush, dëshmojnë se e falën ndihmesën e tyre me gjithë shpirt.
Sherre të pafundme pushtuan shtypin dhe eterin kur mund të thuhet se qe derdhur tashmë po aq bojë sa edhe gjak. Ishte e vështirë të merrej vesh nëse kreshnikët e mendimit e të artit po grinden vërtet për të sqaruar ndonjë çështje me rëndësi jetike, apo nga tmerri se mos po i harron lexuesi, ky anonim i paanshëm që peshon me të njëjtën heshtje edhe bëmat e gjakut, edhe bëmat e bojës. Çmime, përurime, promovime, tubime, trymbetime dhe medalje u ndanë si me qënë plaçkë lufte mes tipash që flinin si dështakë të dëshmuar, si cicëronjës të realizmit socialist, ose si të dyja bashkë dhe gdhiheshin mjeshtra të mëdhenj të fjalës e të punës, mjeshtra të mesëm, gjení të mëdhenj, të mesëm e të mirënjohur, kalorës të dritës e të muzgut të purpurt (se e kuqja qe munxosur), njerëz të shekullit, të bregdetit, të liqenit, të shkrepave, të lagjes, të pallatit e të katit (jo atij përdhes) – por disa mijëra faqe në shqip e rumanisht, hartuar mes kaosit e gumëzhimës që mpinte tru e qorrollepste vetëdije, u lanë mënjanë dhe shpesh u përfolën ashtu siç ndodh ndaj gurit të qoshes. Ai gur që nuk vret kënd e nuk plagos, jo nga mirësia e tepërt, por sepse s’ka nga të bjerë!
Dhjetë vjetët që sapo ikën, të kujtojnë një stacion të papastër trenash, ku duhet të mos ia ndash sytë nënës të sëmurë, që pret t’i marrësh një biletë shpëtimtare, ose t’i gjesh një kthinë heshtjeje, dhe ku shtylysh paranojakësh ulërijnë, shfryjnë, mavijosin gjokset me grushtin e vetëmburrjes apo me biglën e demokracisë, ngatërrojnë teshat e trupit me lëkurët e faqeve, valixhet me damixhanët, mbajnë shënime, mbushin e zbrazin sirtarë, u venë zjarrin letrave të të tjerëve, stivosin letrat e sirtarëve të vet dhe i kthejnë në dosje, mirpo letra nuk blihet më me kile nga qëndrat e grumbullimit dhe ata detyrohen t’i botojnë si libra etj – aq sa jo vetëm nuk e sheh më nënën e ngratë, nuk i merr dot një biletë, nuk i gjen dot një vend ku qoftë edhe të japë shpirt në paqe, por e ke gjithnjë e më të pamundur të pranosh se edhe ata që gëlojnë në stacion i ka lindur nëna nga barku, jo paranoja nga çarku. Me atë rast, duke u shqyer për pastërtinë dhe lartinë e heronjve të vdekur, bijtë e paranojës u zhytën edhe më thellë në hije, ose ua ligështuan shpirtrat atyre që vërtet donin të ruanin trajtën e Shpirtit.
Por mbase këto të gjitha do të kishin rrjedhur ndryshe sikur ballkanasi, - që e di me saktësi se ç’do të bëjë pas treqind vjetësh, por nuk di se ç’do të hajë nesër, - nuk do t’i kish ngritur bukës së gojës një kult që njësohet me ideologjinë. E kur buka e gojës zuri vendin e ideologjive, pasi të gjitha ideologjitë robtuan e rrënuan brezni të tëra dhe ua bënë idealet pluhur e hi, ose miell të rremë, për hir të bukës së gojës, duhej mbushur ajo që mbeti pas trajtës së shpirtit. Vendet ballkanike zunë të integrohen, të anëtarësohen, të grinden e të pajtohen, sa për sy e faqe, ose sa për të mos vonuar ndonjë anëtarësim, dhe të gjithë ngulmojnë, me gojë, me shkrim e me këngë se progresi po ec me hapa të shpejta në këtë hapësirë ku hapi zakonisht është hedhur me maturi edhe ngaqë s’para kish vend, edhe ngaqë prej tij mbetej majë shtyllës kurrizore, ose binte vetë koka. Çmimin e përparimit nuk e ze njeri në gojë, se mos e marrë mësysh, por edhe për të paktën dy arsye të tjera: se nuk i vjen të besojë që vuajtja (e keqkuptuar) mund të shpërblehet me një vuajtje më të madhe; dhe dy: se nuk e dëgjon kush. Kurse ata që e dëgjojnë, nuk i dëgjon njeri.
Pat pasur të drejtë Nikollaj Erdmani në vitet '20 të shekullit të shkuar, me frazën: „Ato që njeh sot një i gjallë, mund t’i shprehë vetëm si i vdekur”. E në Ballkan, ku për gati një shekull ishte aq e rëndomtë pabesia dhe aq e pazakontë vdekja rastësore, tani kur mjetet e rehatisë janë qindfishuar dhe cilësia e jetës ka rënë aq sa s’e beson as lënda, Revista Haemus ndjehet e lindur në vdekjen që flet.
A.-Ch. Kyçyku
Zece din anii Balcanilor
Cei care au părăsit această lume de vii, în deplină cunoştinţă de cauză şi devotament – devenind mai vii dec-t toţi morţii şi vii muţi ai ei – spun că Sărăcie nu e sărăcia, ci lipsa de formă a sufletului. Când cerneala încă nu se apropia ca importanţă de sânge, în Balcani s-a vărsat mult sânge tocmai în numele formei sufletului. În primă fază, sângele a descoperit formele respective şi a continuat să curgă pentru a le păstra neschimbate.
Primii zece ani ai mileniului III (ridicat în slăvi ca fiind unul al păcii universale, al satului global, al limbilor şi conştiinţelor unite etc) i-au dat mai multă dreptate angoaselor şi conmarurilor. Căci de-a lungul acestor ani întrebarea care s-a pus cel mai des a fost: Suntem în haos, în viaţă sau în moarte? N-a fost întâia oară nici când un chip al Balcanilor domneşte asupra unor perioade ce par nesfârşite şi nici când într-un singur an asediază mentalitatea zece sau mai multe chipuri ai Balcanilor. Totuşi, când împrejur era moarte, Haemus a fost pentru noi viaţă a cuvântului şi cuvânt al vieţii; când era viaţă, Haemus a rămas supra-viaţă sau cuib al supravieţuirii culturale; când a năvălit haosul, Haemus a rămas cea mai vizibilă bogăţie intangibilă pentru noi.
Într-un anume fel, scurta istorie a revistei noastre poate fi văzută şi ca drama unora ce n-au mai putut rămâne în patrie şi a unora ce n-au mai putut pleca din patrie. Ea a decurs ca o dramă ce atingea uneori şi tărâmurile tragediei tăcute, şi spaţiile spontanei comedii a nechemaţilor şi pe care exilul a tradus-o treptat într-o nouă dimensiune a privirii. Nu puţini oameni vedeau deja cultura ca pe o copie subjugată a geografiei sau chiar ca o clădire cu graniţe, birouri, paznici, şefi, purtători de cuvânt, miniştri, diplomaţi, câini de pază etc.
Haemus a stat în afara unor astfel de viziuni, dar afară stă şi aerul, mai ales în afara graniţelor. Negura ce a umplut plămânii şi creierii din Balcani în acest răstimp a cerut deseori alcătuirea unui program cultural, graţie căruia, conform unei filozofii şubrede, popoarele mici ar trebui să-şi mărească culturile, căci doar astfel vor putea fi luate în seamă (nu mulse, devitalizate) de către culturile şi poapoarele mari. Era, de fapt, un alt instrument al culturilor slăbănogite şi care n-au cu ce să se mai menţină în viaţă, de a răpi suflarea celor „mici”. Era o negociere de tip: dă-mi suflet – îţi dau bănuţi şi ceva faimă.
Haemus s-a străduit să plămădească cu fiecare număr al său pe cel mai firesc dintre programele culturale posibile, întărind o veche şi neglijată idee: Mi-e suficient să fiu. Încerc să fiu, ca astfel contribuţia depusă din tot sufletul şi, implicit, longevitatea culturii fiecăruia să iasă la iveală în mod firesc, într-o dependenţă cât mai acceptabilă de mass-media. Din această cauză, nici cuprinsul şi nici numele ce aveau să construiască fie şi un număr viitor al revistei, nu se ştiau. Revista stătea aidoma unui magnet deschis pentru toate materiile potenţiale şi, la un moment chiar dat, cele mai neprihănite materii, se lipeau de ea, dobândind rădăcini. Aceasta s-a văzut şi prin prezenţa vreunui material ce nu-şi avea locul printre celelalte, dar în actele de cultură autentică, precum şi în societate, lipsurile lucrează pentru armonia viitoare. Unele erau poate „amenzi” pe care oricine i le plăteşte vremelniciei; altele sunt mijloace mistice care alungă mulţumirea de sine.
De-a lungul acestor 10 ani, la Bucureşti – centru binecuvântat şi tot atât de neglijat al istoriei albaneze moderne – a poposit o legiune de trimişi şi diplomaţi care trebuia să reprezinte Albania. Şi au reprezentat-o de la un colţ la altul, şi pe cea cu cinci colţuri, şi pe cea fără-de-colţuri sau colţi, şi pe cea care n-avea aer din cauza umflării vorbelor goale, şi pe cea care aduna aer dintr-un viitor ce nu se găseşte prin directive, şi fiecare a pornit să facă o revoluţie în sânul albanezilor de aici. S-a văzut clar că cei trimişi nu puteau controla realitatea şi că, vrând-nevrând, dispreţuiau comunitatea albaneză, de vreme ce o priveau ca pe o turmă din ce în ce mai sclerozată de bătrâni şi băbuţe, de tineri pe cale (scurtă) de îmbătrânire şi de copilaşi cu din ce în ce mai puţină limbă maternă sau paternă. Trimişii s-au zbătut să-i unească, să-i împace, să-i adune prin serbări, privegheri, la lansarea vreunei cărţulii, revistuţe, cap de ghips sau când pământul vitreg era îndulcit de tălpile şi recitările vreunei înalte oficialităţi venite din pământul matern. Poate astfel cele două pământuri şi-au făcut schimb de obiceiuri. Apoi trimişii au luat nişte mese, au sorbit din nişte băuturi alese, au pus nişte ştampile, au răspândit nişte bârfe, au scris nişte anonime, au dormit în nişte hoteluri sau vile de patru sau cinci stele cu sau fără colţuri, şi s-au întors în pământul-uitare.
Fosta glorioasă colonie albaneză din Bucureşti, decimată de certuri şi mărunţişuri interne, dublu tulburată de această nouă dezbinare ce n-avea nimic în comun cu vechile dezbinări istorice – căci izvora, ca să nu zici se vărsa, din pragmatismul feroce al oficialităţilor şi din lăcomia lor de a intra sau de a nu ieşi din istorie – s-a micşorat simţitor nu doar numeric. Comunitatea avusese toate posibilităţile să se întărească, să le transmită urmaşilor, odată cu limba şi datinile, şi darul de a fi albanez în mijlocul unei păduri de (id)entităţi care, cu multivalenţele ei mai mult lărgea deşertul, decât se deosebea de celelalte obiecte. Îi lipsea doar idealul. Din nefericire, nici idealul cultural nu s-a vădit a fi suficient de longeviv, căci puţini vedeau creşterea şi îmbogăţirea culturii naţionale ca pe o restrângere a gloriei personale. De aceea, în sânul ei secătuit, lucrurile au decurs după versurile Cine-s eu – cine eşti tu / Eu sunt eu – tu nu eşti tu / Or fi eu, or nu mai fii…
Revista Haemus i-a rezistat fiindcă nu s-a amestecat cu niciuna din părţi şi, indirect, prin nivelul ei, a contribuit la strângerea rândurilor între părţi, deşi, precum s-a observat, acea strângere nu era călăuzită de gândul bun, ci de invidie. Poate de aceea Haemus a devenit parte de sine stătătoare şi a fost sprijinită de câţiva prieteni şi colaboratori care, deoarece n-au vrut să-i pomenească cineva, dau dovada că au ajutat fără vreun scop.
Certuri fără sfârşit au subjugat între timp media şi eterul, când se poate afirma că în Balcani se vărsase tot atâta cerneală, cât şi sânge. Erau greu să înţelegi dacă uriaşii gândirii se sfâşie pentru a lămuri vreo chestiune de importanţă vitală sau de spaima că îi uită cititorul, acest anonim nepărtinitor ce cântăreşte cu aceeaşi tăcere şi faptele sângelui, şi faptele cernelii. Premii, promovări, întruniri, trâmbiţări şi decoraţii au fort împărţite ca şi cum ar fi zestre de război între tipi ce dormeau nenumiţi sau ciripitori ai realismului socialit şi se trezeau mari, medii şi alţi maeştri ai cuvântului, ai muncii, genii mari, medii şi binecunoscuţi, călăreţi ai luminii şi ai amurgului purpuriu (căci roşul era deocamdată afurisit), oameni ai secolului, ai malurilor, ai lacului, ai stâncilor, ai cartierului, ai blocului, ai etajului – dar câteva mii de pagini în albaneză şi română, alcătuite în centrul haosului şi zgomotului infernal ce amorţea creieri şi orbea conştiinţe au fost aruncate deoparte şi deseori bârfite la fel cum se întâmplă şi împotriva pietrei de colţ. Acea piatră nu omoară şi nu răneşte pe nimeni, nu din bunătate exagerată, ci pentru că n-are de unde să cadă!
Cei zece ani care abia s-au dus, îţi amintesc de o gară murdară unde trebuie să n-o scapi din ochi pe mama bolnavă care aşteaptă să-i iei un bilet salvator, şi unde tot soiul de paranoici urlă, suflă, îşi învineţesc piepturile cu pumnii laudei de sine sau cu praştia democraţiei, încurcă hainele trupului şi pieile obrajilor, încurcă geamantanele cu damigenele, ţin notiţe, umplu şi golesc sertare, dau foc hârtiilor altora, stivuiesc hârtiile proprii şi le transformă în dosare, dar hârtiile nu se mai cumpără la kilogram la centrele specializate şi ei sunt obligaţi să le publice în formă de cărţi – încât tu nu doar că n-o mai vezi pe sărmana mamă bolnavă şi nu-i poţi asigura un loc liniştit unde măcar să-şi dea sufletul în pace, ci ţi-e din ce în ce mai imposibil să accepţi că şi pe cei ce au devastat gara i-a născut mama din burtă şi nu paranoia din gură. Cu acea ocazie, mâncându-se de dragul eroilor decedaţi, fiii paranoiei au scufundat mai adânc în umbră sau au îmbolnăvit sufletele celor ce într-adevăr vroiau să păstreze formele sufletului.
Dar toatea acestea s-ar fi scurs altfel dacă balcanicul – care ştie cu exactitate ce va face după trei sute de ani, dar nu ştie ce va mânca mâine – nu i-ar fi ridicat pâinii din gură un cult ce se identifică cu ideologia. Şi când pâinea gurii a înlocuit ideologiile (după ce toate ideologiile au înrobit şi ruinat generaţii, prefăcându-le idealuirile în praf şi pulbere sau în făină mincinoasă) de dragul pâinii, trebuia umplută ceea ce rămăsese după forma sufletului. Ţările balcanice începură să se integreze, să devină membre, să se certe şi să se împace pentru a păstra aparenţele sau doar pentru a nu întârzia vreo aderare, şi cu toţii insistă, cu cerneala, cu gura şi cu cântecele că progresul merge cu paşi repezi în acest spaţiu în care, de obicei, pasul a fost cumpătat şi pentru că prea era loc, şi pentru că de pas depindea rezistenţa capului pe vârful oaselor. Preţul progresului nu-l pomeneşte nimeni, că poate îl deoache, dar şi din cel puţin alte două motive: nu-i vine să creadă că suferinţa (greşit înţeleasă) poate fi răsplătită cu o suferinţă mai mare; şi: nu-l ascultă nimeni. Iar pe cei ce ascultă nu-i ascultă nimeni.
Avusese dreptate Nikolai Erdman în anii '20 ai veacului trecut cu fraza „Ce cunoaşte azi un viu, nu le poate exprima decât ca un mort”. Şi în Balcani, unde timp de un veac era atât de obişnuită trădarea şi atât de neobişnuită moartea accidentală, acum, când instrumentele confortului s-au însutit şi calitatea vieţii a decăzut de nu acceptă nici materia, Revista Haemus se simte născută în moartea care vorbeşte.
A.-Ch. Kuciuk