Revista Haemus
Nr. 4-1-2 (33-34-35) / 2008-2009
Format PDF në/la: www.haemus.ro

TË FTUAR / INVITAŢI (II)

......>>>

I-ai mai îmbrăcat vârstei un an, iubito
Vai, vârsta îngheaţă şi primăvara
Dar în faţa mea te-ai dezbrăcat de jenă
Trupul încălzindu-mi.
Nu ştiu ce ai luat de la soare, nici nu vreau să ştiu
El poate caută să afle de la tine ce a luat
Ştiu că sufletul tău e soarele meu
Ştiu că sufletul soarelui eşti tot tu!

Ispăşirea păcatului
(Shlyerja e mëkatit)

Iartă-mi, iubito, păcatul nespus
Rostirea mă va face şi mai păcătos
Pentru Tine voi fi ce am fost
Veşnic al Tău, al păcatului – o clipă.

Lasă-mă, iubito, în propria pedeapsă
Azi am devenit un groaznic călău
Şi preot m-am făcut, el s-a spovedit
Înainte să-i tai capul din rădăcini.

Poate, iubito, aşa e mai bine
Spovedit cu mult mai nainte
Ca moartea să vină, îi voi spune poveşti
Ce-o vor face, poate, să moară de râs!


Bedri Hoxha

Foiţă de seară
(Cipë mbrëmjeje)

O lumânare am aprins astă-seară
Pentru Domnul meu ce e departe
Pentru o iubită făcută ţândări
Precum ghiocelul pe marginea unui câmp.

În foiţa serii, frumuseţea
O, inima mea ce te citeşye
Aprinde un cântec precum urtuna
Ca să-mi amintesc de toţi prietenii.

Port dorul frânt pe umeri
Ţigara mi-aprind necontenit
Tu aştepţi ca nu cumva de departe
Vin să te trezesc, imporându-te

Poezia

E conţinutul durerii
Şi frumuseţile
Purtând cuvintele alese
Foi ale unei cărţi scrise
Între aşteptări şi freamăte.
Mereu la ea vreau să mă jertfesc
Ca în sufletul iubitei
Care mă surprinde zilnic cu privirile
Ce arată ochii unui înger.

Arqile V. Gjata

Sicriul bunicului
(Arkivoli i gjyshit)

Poet şi prozator albanez născut la Vlora în anul 1942, autor al volumelor: Aristide Kolia – un arvanit renumit, Când se nelinişteşte viaţa, Cunună de culori, Oraşul care caută muzică. Din anul 1995, trăieşte împreună cu familia la Atena.

Când m-am născut
(Kur u linda)

În noaptea în care m-am născut
Noaptea ştrangulase Luna
Când m-am născut se făcea omor în Europa
Când m-am născut oamenii stăteau să se dezmeticească
Când m-am născut soldaţii se speriau
În somn
Când m-am născut copilaşi deformaţi
Nici nu plângeau nici nu râdeau
De atunci m-am deprins cu obiceiul acesta.

Flămândul
(I urituri)

Pe o bucată de soare răsărit
dimineaţa
dmul flămând ocupă un loc straniu
umplut cu speranţă
Viaţa-i se derulează în faţă
ca o respiraţie-şi întinde mâna
aşteptând să găsească lumina
tăcerii...
Cu ochii pe jumătate închişi priveşte
umbrele trecătorilor
Aşezat pe culorile zilei
atinge scântei de clipe.
Sub el – plăci de piatră
îngheţate
ce încă n-au murit...

Poeţii
(Poetët)

Pornit-au odată cu vântul
Poeţi înţelepţi şi ne-normali
piaptănă muzele, îşi topesc slănina
fac dragoste ca maimuţele...

În aerul plin de smog
cu zâmbetel lungi
cât noaptea
păsări îngheţate pregătesc cina
pentru poeţi şi scriitori
plini de regrete.
Cu sufletul blând
Murmură despre cei ce vor rămâne

Mirarea
(Çudia)

Am fost uimit
de cum dorm animalele
şi insectele.
Dimineaţa, seara
în zile de sărbătoare dezbrăcate
se trezesc din somn
pline de culori.
Când cineva le îmbracă
plâng aidoma pruncilor
se urăţesc până la moarte.

Sicriul bunicului
(Arkivoli i gjyshit)

Sicriul stătea atârnat în prăvălie
Pe străduţa aglomerată
un trecător
căuta un pat
pentru casa lui cu ochii bulbucaţi.

Trecătorul a măsurat cu aţa
privirii sicriul în culoarea nucii
cu numele omului din prăvălie
inscripţionat pe el.

El nu ştia povestea sicriului
în acea zi cu burniţă
Bunicul îşi păstra sicriul
pentru serbarea zilei sale de
moarte.

Tăcerea
(Heshtja)

Tăcerea cu ale ei păsări
îmi asediază casa
voi, păsări ale tăcerii
găsiţi ocazia
şi ucideţi-mi sufletul înflăcărat
ca să pot trăi şi eu.

Greutatea timpului
(Rëndesa e kohës)

Oraşul înconjurat de pietre
străduţele separate de pietre
casele construite cu pietre

Străvechi obicei al vremii pietrei…
Nu se topeşte piatra.
Piatra…
Greutatea timpului.


Anesti Qirinxhi

Via col vento

Il pianto dell’emigrato
Per cipressi e tombe
lacrimo’ un Poeta,
Sui viottoli che lo portavan
via, dalla terra sua, discreta .

Oggi, piu’ lontan di Te’ ,
benedetto Poeta ,
Molte lacrime, com’ un fiume, ve’rso
in miseria,senza me’ta.

La nostalgia, quanto m’ ha strinto,
oggi, questa notte quieta,
Che gli uomini lacriman’ a stento,
non come donne, in nera seta.
Lacriman’ per le tombe che lor’
lasciarono cosi’ lontano,
Per fratell’ e sorella e per la Patria,
ma, ahime’, invano.

Per la lontana Patria, con amore,
ma si’ povera,
Che, come un’ bel’ e mite fiore,
mai si lagna e spera
Con l’aiuto dei figli suoi,
colmi d’ardore,
Di veder’ infine, la tanto amata
Primavera.

* * * * *

Arditi giovani miei,
svegliarsi, gia’, e’ l’ora
E li’, da dove riposate,
alzatevi! Le teste ai rossi tagliate
oppure le falciate.
Salonicco, Maggio 2006

Via col vento

Portami via con te’, lassu’, lontano,
vento furioso,
piu’ d’ ogni tuo fratello, in un mondo,
nel piu’ favoloso,
dove io costruiro’, come per magia,
il mio castello.
Portami un po’ del tuo legger respiro,
che affannoso, troppo, e’ il mio
questa sera
e non ha forza d’inviare, ne’l desio,
ne’ il pensier mio
alla mia, tutta in fiore, si’ bramata,
primavera.


Non so’ perche, ma portami con te’
focoso vento,
vorrei assai, io, volar’ insieme a te’ ,
nel firmamento,
ove nel ciel, stanotte, le sue belle stelle
brillano col vento,
per, poi, li, trovar il mio grande amor,
ormai gia’ spento.
Ma’ il core mio, che rinascera’, gia’ sente,
un di’, piu’ ardente,
per, poi, com’ un lampo, ritornar quaggiu’,
con te’ , per sempre.
Salonicco, Aprile 2002


Dea dell’isolotto

Una collinette vedo, che biancheggia,
Sull’azzurra del mar’ pianura.

E’ , forse, questo l’isolotto quieto,
Dov’ ella incontrai sulla radura ?

Gli occhi azzurri, piu del’ mar’ avea
E piu’ bianca dell’ isola la sua tela.

Piu limpido del ciel lo sguardo suo era
E il cuor mio tocco la dolce freccia sua.

Se Afrodite, dea greca, ella non era,
Dal contegno, di Lei ell’ era piu altera

E, come una dea, se n’ ando d’un tratto,
Col passo, d’una piuma piu leggera.

E, a me’ , a lungo, mi si trattenne il fiato,
Anche se’, per un’ attimo, ne fui io beato,

Vedendola in bianco, quell’ immacolata,
Su quell’ isolotto, come un’emersa fata.
Heraclio (Creta). Giugno 2000


Bedri Myftari

Poetul
(Poeti)

Tu, pasăre ce drumul ţi-ai pierdut
În această noapte răscolită de viscol
Vino şi te-ncolăceşte-n inima mea:
Mâine în zori
Steaua speranţei îţi va lumina drumul
Micuţă-nfometată cu aripi îngheţate
Intră-n inima mea
Frumoasa Şeherazade-ţi va povesti
Basmele celor O mie şi Una de Nopţi
Îţi va pune pe masă mâncăruri alese
Precum şahilor din Teheran.
Tu, fragedă fetiţă
Fără o rochie nouă
Peste trupuşorul frumos
Vino şi povesteşte-i inimii mele
Ea va chema alchimiştii
Ca piatra lui Sisif
S-o prefacă în rubin.
Ia inima mea
Fă din ea o ghirlandă, un lanţ
Vinde-o
Şi cumpără-ţi o rochie albă de mireasă.
Oameni buni
Luaţi inima mea
Şi închideţi laboratoarele nucleare
Cernobîl-urile
Să nu mai fie
Hiroshima, Nagasaki
Doar păziţi comorile
Inimii mele:
Dragostea de locul naşterii
Ciamăria
Bărbăţia tatălui
Duioşia mamei
Zâmbetul neprihănit
Al Enkeleidei, Albanei, Etlevei
Frumosul portret al primei ihbite
Cu rochie neagră şi guler alb.


Çelik Petriti
(Për faj të të pafajëve)

Din vina celor nevinovaţi
m-am enervat
m-am certat
m-am bătut
cu colegele de serviciu
Şi cu inimă-şi-suflet rănit
am plecat
am alergat
m-am pierdut
în cea mai nenumită CAFENEA
de la capătul străzii.
Când am ieşit, simţindu-mă
mai treaz
când strada era pustie
nu mă mai cutremura
nicio femeie
Dar, pe neaşteptate, îmi taie calea
mă recunosc
mă opresc
două prietene vechi
Nu puteai ghici care
era mai neargă de supărare
decât cealaltă.
- Amic şi coleg şi bărbat
să nu mai fie vreodată pomenit!
Ne-au distrus zilele, toate!
Mai mult decât strigătul
le citesc în ochi plictisul.
Mi-am uitat supărarea
Spre CAFENEA cale-ntoarsă
prietenele mele cinstindu-le
Doar când am ieşit din nou afară
Eu – calm, ele – calmate
m-am simţit
împlinit.

DUO (II)

.......>>>

Germani / Gjermanë

Friedrich Hölderlin
(1770-1843)

Falje

Krijesë e shenjtë! Shpesh kam turbulluar
Të çmuarën, hyjnoren tënde qetësi
E nga unë mësuar ke dhimbjet e jetës
Më të thella e më të fshehta.

O, harro e fal! Si ajo reja atje
Para faqes së hënës së heshtur unë kaloj, teksa ti
Sërish çlodhesh e ndritshme në bukurinë tënde
Ti, dritë e dhembshur!


Theodor Storn
(1817-1888)

Ngushëllim

Le të ndodhë çfarë të dojë
Sa jeton mbetet veç ditë

Anembanë mbi kët tokë
Në të paça, jam në shpi

Shoh fytyrën tënde – paqe
Nuk shoh hijet që po dynden.


Gottfried Ben
(1886-1956)

Kërcënim

Por ta dish:
Rrofshin ditët e shtazës. Jam një orë kuantike.
Në mbrëmje qepalla më përgjumet si pylli e qielli.

Dashuria ime njeh pak fjalë
Sa mirë është pranë gjakut tënd.


Greci / Grekë

Sofokliu
(496-406)

Këngë dashurie

Dashuri ngadhnjimtare
Mbi të mundurit e tu përmbysesh
Dashuri, ti, që natën
Vjen e fle
Pranë faqes së brishtë të vajzave
Ti – mërgimtare – mbi shtrirjen e deteve
Dhe në strofullat e bishave
Asnjëri ndër zota nuk të shpëton
Për shkakun tënd gjer edhe të Drejtët
Zvarrisur janë drejt gjakut e rrënimit
Nga urrejtja çelin hasmëri mes atyre
të një fisi e gjaku
Mes teje nagdhnjen
Malli shkëndijues i së fejuarës
Dhe i shtratit
E ky mall, me ligjet e mëdhenj të zotave
Binjakësohet
Se hijeshia qiellore na prin
Si t’i pëlqejë.


Manolis Agnostaqis


Manolis Anagnostaqis u lind në Selanik më 1925. Studioi për mjekësi dhe u specializua për radiografi në Vienë (1955-1956). E ushtroi profesionin e tij në Selanik dhe më 1978 u transferua në Athinë. Për veprimtarinë e tij politike në lëvizjen studentore u burgos gjatë viteve 1948-1951, ndërsa më 1949 u dënua me vdekje nga një gjyq ushtarak. U shfaq në letërsi në revistën Letra të Pireut (1942) dhe te revista studentore Nisja (1944). Në këtë të fundit ishte edhe kryredaktor për disa muaj. Botoi poezi dhe shënime kritike në shumë revista por kishte dhe veprimtari të dëndur në gazetën Agimi me tekste letrare dhe politike. Botoi revistën Kritika (Selanik 1959-1961), ishte anëtar i grupit botues të Tetëmbëdhjetë Teksteve (1970), të Teksteve të Rinj dhe të revistës Vazhdimi (1973). Ka botuar shumë vëllime poetikë dhe studime e kritika letrare. Është vlerësuar me çmim vjetor për poezinë dhe me çmim kariere nga Parlamenti i Greqisë. Poezitë e tij janë përkthyer në Anglisht, Frëngjisht, Gjermanisht, Italisht. Vdiq më 22 qershor 2005. Anagnostaqis është një nga poetët e brezit të artë të poezisë së re greke. Siç duket edhe te poezia e tij me titull “Apologji”, ai pesëmbëdhjetë vitet e fundit nuk shkruajti. Në njërën nga intervistat e tij shprehet se edhe heshtja e poetit është poezi.


Shahu

Eja të luajmë.
Do të të të fal mbretëreshën
(Ishte dikur e dashura ime.
Tani nuk kam më të dashur).
Do të të fal të dyja kalatë
tani nuk i qëlloj më miqtë e mi
(Kanë vdekur prej kohësh para meje)
dhe ky mbreti këtu nuk ishte kurrë mbreti im
dhe gjithë këta ushtarë përse t’i dua?
(Çajnë përpara, të verbër, pa asnjë ëndërr)
Të gjitha, edhe kuajt, do të t’i jap,
vetëm këtë të çmendurin do ta mbaj
se di të shkojë vetëm te një ngjyrë
galopon nga njëri skaj në tjetrin
tallet me tërë armatimin tënd
duke hyrë papritur nëpër vijën e sulmit
i pështjellon formacionet e tua të mbrojtura mirë.

Kështu kjo ndeshje nuk mund të ketë fund.


Epilog 1

Mjaft më me vetmashtrime,
shumë shumë t’i perceptosh
si dy projektorë të trubullt në mjegull,
si një mesazh për miqtë që mungojnë
me fjalën e vetme: rroj.
“Përse”, siç e tha dikur shumë mirë miku im Tito,
“Asnjë varg tani nuk i nxit më masat,
asnjë varg sot nuk përmbys regjime”.
Qofsh dhe i gjymtuar
trego që ke duar. Gjyko, le të gjykohesh.


Epilog 2

Këto vargje mund të jenë të fundit
të fundit nga të fundit që mund të shkruhen
sepse poetët e së ardhmes nuk rrojnë më
ata që mund të flisnin vdiqën të gjithë të rinj
këngët e tyre të trishtuara u bënë zogj
në një tjetër qiell ku ndrin një diell tjetër
u bënë lumenj të egër dhe vrapojnë drejt detit
dhe ujrat e tyre nuk mund t’i veçojmë dot
në ato këngë të trishtuara mbiu një shelg
të rilindim në lëngun e tij më të rinj nga ç’ishim.


(Ç)Nderimi

Vdiqe, u bëre dhe ti: i miri.
I shkëlqyeri, familjari, patrioti.
Tridhjetë e gjashtë kurora të shoqëruan,
tre fjalime zëvendëspresidentësh,
shtatë vota për shërbimet e larta të tua.

Ah ore Laurent, unë që e dija ç’i poshtër ishe,
ç’para pa vlerë, një jetë të tërë brënda gënjeshtrës
Prehu në paqe, nuk do vi të ta prish qetësinë.
(Unë, një jetë të tërë mes heshtjes do ta riblej
shumë shtrënjtë dhe jo duke shitur lëkurën).
Prehu në paqe. Siç ishe në jetë: i miri,
I shkëlqyeri, familjari, patrioti.

Nuk do të jesh as i pari as i fundit.


Janis Ricos

Gjemba

Një pejsazh plot erë e gjemba
Gjemba të tharë, të fortë, ngjyrë gështenjë, të verdhë
E madhja vetmi, tokë e përtharë
Gjemba të ngulur në erë. Një grua e re
Kalonte në mesditë. Dy gjemba të drejtë, të gjithëfuqishëm
Në gjoksin e saj
Ajo synonte erën, era ulërinte
Dy gjemba të kuq. Era hekërrehej kundër saj.
Muzgu u mbush me plagë të kuqe.
Toka u njom. Bota –
Një lumturi e kuqe shkëlqeu gjer në agim.


Italieni / Italianë

Salvatore Quasimodo

Salvatore Quasimodo (Salvatore Kuazimodo), poeti i vlerësuar në Stokholm nga institucioni Nobel (1959), u lind në një familje modeste puntorësh hekurudhe, më 20 gusht 1901, në Siqili, në qytetin Sirakuzë, dhe vdiq në Napoli më 1968. Kuazimodo u largua nga ishulli i vendlindjes dhe fare shpejt e gjejmë në qarqet e shkrimtarëve të bashkuar rreth revistës së Firences “Solaria”, tok me një sërë kolegësh të fillimeve krijuese: Vittorini, romancier i shkëlqyer, Pratolini, autori i “Kronikës së ca të dashuruarve të mjerë”, Bo, kritiku që i kushtoi një studim të gjerë përmbledhjes poetike “Giorno dopo giorno” (Ditë pas dite). Më 1930 i botohet vëllimi i parë me poezi “Acque e terre” (Ujra dhe toka), të cilit i bëhet vlerësimi i epërm “Çmimi Viareggio”; poeti i ri vinte në një klimë të porsapërgatitur nga përvojat e frytshme të disa pararendësish të shquar dhe nuk kish për të hasur më në armiqësinë e acaruar që pat shkaktuar dikur fama e Ungaretti-t. “La vita non è un sogno” (Jeta nuk është një ëndërr), na thotë ai në titullin e njërit prej vëllimeve të tij të pasluftës, replikë ndaj personazhit të pjesës së famshme të Calderoni-t, i cili shprehet: “Que toda la vida es sueño” (Sepse krejt jeta është një ëndërr), motiv ky që më pas u bë njëri nga më të parapëlqyerit e romanticizmit. Ndër veprat e Salvatore Quasimodo-s, përmendim: “Dhe befas është mbrëmje” (1920 - 1942), “Ditë pas dite” (1947), “Jeta nuk është një ëndërr” (1946-1948), “E gjelbra e rreme dhe e gjelbra e vërtetë” (1949-1953), “Toka e pashembullt” (1954-1958).

Të mos e kujtojmë vdekjen

Pranvera ngre pemë e lumenj;
zërin e saj s’po e dëgjoj dot më,
i përhumbur jam tek ti, e dashur.

Le të mos e kujtojmë vdekjen,
të lidhur në mish,
mërmërima e ditës së fundit vazhdimisht
më të rinj na zgjon.

Askush nuk na e dëgjon
frymëmarrjen e lehtë të gjakut!

Si një degëz
në ijen tënde
dora ime lulëzon.

Nga bimë, nga gurë, nga ujra
lindin gjallesa
në rrahjen e butë të Ajrit.


Dhe setra jote është e bardhë

Koka të varet dhe më vështron;
Dhe setren e ke të bardhë,
Dhe një gji lulëzon në dantellën
E rënë mbi supin e majtë.

Më mposht drita; vibron
Lehtë, duke t’i çikur krahët lakuriq.

Të rishoh. Fjalë
Kishe prerë të shpejta,
Që ta ledhatonin në zemër
Barrën e jetës
Që dihet nga cirku.

Thellohet udha
Ku era zbriste
Në ca net marsi
Dhe na zgjonte të panjohur
Si të parën herë.


Trevë

Natë, hije të kthjellta,
Djep ajri,
Më prek era kur bredh mes teje,
Me të është dhe deti, parfum i butë i vendit
Ku brigjeve këndon fisi im
Me varka, me anije,
Me foshnjat e zgjuar në të gdhirë.

Male të rreptë, pllaja të gjelbëruara
Që presin kopetë dhe hergjelitë e pamata,
Është tek unë sëmundja juaj që më bren.


Dino Buxati
(1906-1972)


Dino Buzzati është lindur më 16 tetor 1906 në San Pellegrino, pranë Belluno-s, nga një familje borgjeze. Frekuentoi liceun klasik Parini të Milanos dhe u diplomua në Jurisprudencë. Më 1928 hyn si kronist në “Corriere della Sera”, gazetë të cilën nuk do ta braktisë kurrë deri në fund të jetës. Më 1933 boton librin e tij të parë “Barnaba i maleve”. Dy vjet më vonë botohet “Sekreti i Pyllit të Vjetër”, një fabul alegorike që kalon pothuajse pa rënë në sy. Më1939 gazeta e nis në Etiopi si të dërguarin e saj special. Një vit më vonë Buzzati boton atë që më vonë do të konsiderohet kryevepra e tij rrëfimore: “Shkretëtira e Tartarëve”. Më 1942 boton “Shtatë lajmëtarët”, Më 1945 boton përrallën për fëmijë “Sulmi i famshëm i arinjve në Siçili”. Më 1958 fiton Çmimin “Strega” me librin “Gjashtëdhjetë tregime”. Më 1960 boton “Portreti i madh”, eksperiment romani fantastiko-shkencor, jo fort i arritur nga pikëpamja letrare. Më 1963 boton “Një dashuri”, libër që mendohet të ketë tipare autobiografike. Më 1965 botohet “Kapiteni Pic e poezi të tjera”, eksperienca e tij e parë poetike. Buzzati ishte edhe piktor. Ai mori pjesë në shumë ekspozita e madje deklaronte se piktura është zanati i tij i vërtetë. Pohonte: “Tek e fundit, të shkruaj e të pikturoj, për mua është e njëjta gjë”. Dino Buzzati vdiq më 28 janar të vitit 1972.

Enigmë qeni

Kur më nxjerrin të shëtis, përballë shumëkatëshit të madh me shtatore, qelqe, maja e kupola, në shëtitoren aty pranë, shoh ndonjëherë një lloj makine shumë të bukur, të zezë, gjithë zbukurime, të ndalojë pikërisht para portës së madhe. Gjithnjë e rrethojnë turma njerëzish. Kur s’e pret, dalin nga porta katër burra që ngrënë në supa një arkë të gjatë, ku nuk shkruhet gjë sipër. Eshtë një arkë shumë e bukur, e stolisur për bukuri. Njerëzit e vështrojnë, në kohën kur katër burrat e vendosin me kujdes në makinën mrekullisht të stolisur. Çfarë ka brenda? Kureshtja e njerëzve, madhështia e mrekullueshme, serioziteti i veprimeve të bëjnë të mendosh se ajo arkë ka brenda diçka jashtëzakonisht me vlerë, ushqime të shijshme e të rralla, patjetër gjëra për të ngrënë, përndryshe nuk ka si të shpjegohen gjithë ato veprime aq të kujdesshme. Më pas, ndërsa arka e çuditshme vendoset në makinë, patjetër kam vënë re se disa nga pjesëmarrësit, veçanërisht gratë, shpërthejnë në të qara. Edhe kjo gjë të bën të besosh që është fjala për ushqime të rralla e të shijshme. Kur shikojnë që i çojnë diku larg, ata më grykësit mërziten aq shumë, sa nuk munden t'i mbajnë më lotët. Këto janë përfundimet ku mund të të çonte një gjykim i shëndoshë. Mirëpo njerëzit nga natyra janë tipa shumë të çuditshëm. A mund ta gjesh se ç’gjëra futin e mbyllin në ato arka të mrekullueshme, dhe më pas i lënë t’ua rrëmbejnë tak-fak, mu para hunde, pa bërë asnjë sherr?. Si viça qajnë, por s'dinë të luajnë as gishtin për të mos i lënë të nisen. Sa të çuditshëm qënkan njerëzit!


Shtëpia ideale

Nëse do të isha shumë i pasur, do të ngrija një shtëpi të re të këtillë: paradhomën të vogël fare, korridorin të ngushtë, dhomën e ndenjes pa pretendime, atë të gjumit pa luks, mobilje të thjeshta, pa zbukurime, disa piktura, pa qilima, perde nuk dua, llampa që ndriçojnë zbehtë e që nuk shqetësojnë, gjendje e përgjithshme joçlodhëse. Sa për banjën, ah, banjën do ta bëja rreth dyzet metra katrorë me pllaka mermeri, majolike, çezme të vetëtitura me shumë presion, ndriçues madhështorë, pasqyra në pafundësi, tapete të butë prej sfungjeri me ngjyra çlodhëse, lloj lloj parfumesh të rralla e të shtrenjta, letra higjenike të buta si pshehrëtima, shishka e spërkatës të çdo lloji, gramafonë stereofonikë e me disqe të zgjedhur, me një fjalë, luks i papërmbajtur, hapësirë me tepricë, dëshirë për të bërë ecejake i lakuriqtë, mbase dhe të bredhësh. Pse arkitektët mendjendritur nuk ndërtojnë banesa të tilla? Vetëm kështu mund të durohet më lehtë mjerimi, të dhjesësh si zotëri.


Një bulëz uji

Një bulëz uji ngjit shkallët. E dëgjon? Shtrirë në shtrat në errësirë, ndiej ecjen e saj misterioze. Si mundet? Kërcen? Tik, tik, dëgjohet me hope. Pastaj pika ndalon dhe ndoshta gjatë pjesës tjetër të natës nuk do të bëhet më e gjallë. Megjithatë ngjitet. Shkallare shkallare vjen lart, ndryshe nga bulëzat e tjera që bien pingul në përputhje me ligjin e rëndesës dhe në fund bëjnë një tingull të vogël, aq të njohur për të gjithë. Kurse kjo jo: ngadalë ngadalë ngjitet përgjatë mbajtëses në formën e shkronjës E të shkallëve të banesës stërmadhe.
Nuk ishim ne, të rriturit, të kulturuarit, të ndjeshmit, që e vumë re. Por një vajzë shërbyese e sipërisë së parë, një vogëlushe e gjorë, krijesë e pashkolluar. E vuri re një mbrëmje, vonë, kur të gjithë kishin shkuar për të fletur. Pas pak nuk mund ta mbante më veten dhe vrapoi të zgjuante zonjën. "Zonjë" pëshpëriti "zonjë!" "Ç'është?" "Është një pikë uji, zonjë, një bulëz që ngjitet nëpër shkallë!" "Çfarë?" pyeti ajo e çakërdisur. "Një bulëz që ngjit shkallët!" përsëriti shërbëtorja dhë filloi të qante. "Ik, ik" mallkon zonja, je e mangët? Kthehu në shtrat, marsh! Je dehur, ky është fakt, s'ke turp, qysh në mëngjes mungon verë nga shishet! Ndyrësirë e keqe, në se mendon..."
Por vajza qe larguar, kruspulluar ndën mbulesa. "Kushedi ç'tjetër gjë mund t'i vijë në mendje kësaj të lojture", mendoi më pas në heshtje zonja që kishte humbur gjumin. Dhe duke dëgjuar pa dashje natën që sundonte çdo gjë, edhe ajo dëgjoi zhurmën e çuditshme. Një bulëz ngjitej nëpër shkallë, s'kishte dyshim.
Xheloze nga natyra, për një çast zonja mendoi të dalë për të parë. Por ç'mund të gjente nën dritën e mekur të llampave, varur në parmakë? Si të dallonte një pikë uji në errësirë, në të ftohtë, përgjatë shkallareve pa dritë?
Ditë më pas, nga familje në familje, lajmi u përhap dhe tani të gjithë në banesën e madhe e dinë, edhe pse nuk duan të flasin, si për diçka idiote, që të bën të turpërohesh. Tani përgjojnë shumë veshë në errësirë, kur bie nata për të tiranizuar qënien njerëzore. Dikush mendon për diçka, dikush diçka tjetër.
Disa net bulëza hesht. Herë tjetër, mezi lëviz për orë të tëra lart, lart, sa mund të mendosh se nuk do të ndalet më. Zemrat rrahin deri kur hapi i butë duket se takon pragun. Aspak keq, nuk u ndal. Ja tek largohet, tik, tik, rifillon në sipërinë tjetër.
E di me siguri se banorët e gjysmëkatit mendojnë se tani janë të sigurtë. Pika - besojnë ata - ka kaluar tashmë para portës së tyre dhe nuk do të ketë më rast t'i shqetësojë; të tjerë, përshembull unë që banoj në sipërinë e gjashtë, kam shkak për t'u shqetësuar, jo më ata. Po kush mund t'i sigurojë se bulëza nuk do të rifillojë ecjen nga pika ku kishte mbërritur erën e fundit, ose nuk do të rifillojë nga e para duke rinisur udhëtimin nga shkallaret e para, gjithnjë të qullura, të errëta dhe pëplot me hedhurina të braktisura? Jo, as ata s'mund të jenë të sigurtë.
Në mëngjes, duke dalë nga shtëpia, shikon me kujdes shkallët nëse ka ngelur ndonjë gjurmë. Asgjë, siç ishte parashikuar, as shenja më e vogël. Në mëngjes, cili është ai që e merr seriozisht këtë djall historie? Në pik të diellit mëngjesor njeriu është i fortë, ndihet luan, edhe pse pak orë më parë kishte frikë.
Apo ata të gjysmëkatit kanë të drejtë? Ne të tjerët, që më parë nuk ndjenim gjë dhe duke përjashtuar ca netë, edhe ne dëgjuam diç. Bulëza është ende larg, është e vërtetë. Te ne vjen vetëm një tingëllim i lehtë ritmik, zë i trishtuar përtej mureve. Megjithatë është shenjë që ajo po ngjitet dhe afrohet gjithnjë e më shumë.
Edhe fjetja në një dhomë në brendësi, larg shkallëve, nuk bën punë. Më mirë ta dëgjosh zhurmën, sesa t'i kalosh natët me dyshimin nëse ekziston apo jo. Kush banon në ato dhoma nuk mund të rezistojë, rrëshqet në heshtje në korridor dhe qëndron në të ftohtë në paradhomë, pas portës, duke mbajtur frymë, për ta dëgjuar. Nëse e dëgjon, s'guxon më të largohet, bëhet skllav i frikësimeve të padeshifrueshme.
Është më keq nëse gjithshka është në qetësi, në këto raste ka shfajësime të tilla si: sa po më vinte gjumë, mos filloi pikërisht atëherë zhurma?
Ç'jetë e çuditshme, kjo. Dhe s'mund të bëje deklamime, as të tentoje ta mbuloje, apo t'i jepje shpjegime që të qetësonte shpirtrat. Por as të bindje të tjerët, në shtëpitë ngjitur, të cilët nuk dinin gjë, s'mundeshe. Por ç'të ishte ajo bulëz: -pyesnin me dëshpërim -një mi ndoshta? Një bretkocë dalë nga kantinat?
Jo s'ishte e vërtetë.
Atëherë - insistonin - mos ishte ndoshta një alegori? Mund, të themi kështu, të simbolizojë vdekjen? apo ndonjë rrezik? ose vitet që kalojnë? Asgjë nga këto, zotërinj: është vetëm një bulëz, vetëm se vjen duke ngjitur shkallët. Apo thjesht tenton të shpjegojë ëndërrat dhe fantazitë? Tokat e bekuara e të largëta ku farkëtohet lumturia? Diçka poetike, ndoshta? Jo, absolutisht jo.
Ose vëndet më të largëta, në kufinj të botës në të cilat kurrë s'do të shkojmë? Po jo, ju them, nuk është një shaka, s'ka kuptime të dyfishta, bëhet fjalë vetëm për një bulëz uji, që siç është bërë e ditur, natën shkon lart nëpër shkallë. Tik, tak, misteriozisht, nga shkalla në shkallë. Dhe për këtë ndihet frikë.


Umberto Saba
(1883-1957)

Grua

Kur ishe
E re, shtyheshe
Si një . gjer edhe këmba
Armë ishte për ty, o, e egër.

Ish vështirë të të kapje. Ende
Je e re, ende
E bukur. Shenjat
E viteve, e dhimbjes lidhin
Shpirtrat tanë, i bëjnë një. Dhe nën
Baluket e zeza që mbështjell
Në gishtin tim, nuk trembem nga vogëloshi
I bardhi i mprehti vesh djallëzor.


Macedoneni / Maqedonas[1]

Vllada Urosheviq

Rembo; Ikja

Evropa është ajo nënë e moçme nga e cila ai ik.
Të gjitha mjetet janë të mira: treni, anija, më këmbë.
Ëndrra për Afrikën: djepi ku është përkundur,
sepse shërbëtoret zezake, nga frika se mos gabojnë,
e flladitin me freskore. Por e vërteta fsheh
tjetër pamje: kasolle e papastër, e nxehtë, e vobegtë,
miza - si në këngën e hershme - në përvëlim skëterre.
Në fotografitë që i bën vetë shihet
këmbëzbathur, moskokëçarës, që s'ka më fuqi të udhëtojë
por për të cilin nuk ka largësi që mund t'i bëhet pengesë.
Mbledh të holla: çdo monedhë ari fituar me punë
e qep në rrip, kur shërbëtorët nuk mund ta shohin.
Nuk është fjala vetëm që të jetë i pasur:
i paemër është qëllimi për të cilin tani po vuan.
Përfundon i palëvizur: tumor në gju, spital, këmbë të prerë.
Por para vdekjes mendjen prapë tek anijet e udhëtimet e mban.

Luan Starova

Luan Starova (1941). Romancier, poet dhe eseist shqiptar nga Maqedonia. Është autori i librave: "Zogu mitik", "Ura e dashurisë", "Librat e etërve", "Kohë dhish", "Muzeu ateist", "Tokë djerrë", "Udha e ngjalave" (romane), "Marrëdhënie", "Vazhdimësi" (ese), "Këngë nga Kartagjena" (poezi).

Lartuar në Babilon

K. K. vinte tek im atë o tepër herët, o tepër vonë. Gjithmonë vinte me libër të ri, me një vepër, me çantë e sikur prej tij, nga trupi, ngado buronin libra, shkrime. Në duar përherë mbante librin e parë që donte t'ia tregonte tim eti.
Përhumbur në mendime, nuk vinte re kërkënd gjer hynte në bibliotekën e tim eti.
Sa kohë punoi në Fakultet, bashkë me të gjithë studentët e vet, gjurmonte libra, shkrime të braktisura në shtëpitë e tyre. Kur kalonte pranë Fakultetit, studentët besnikë vazhdonin t'i sillnin shkrime të vjetra, të zverdhura, gjithsesi të hedhura nga prindërit e tyre. Deri sa doli në pension, i qëlloi të punonte në një Institut Folklori. I dhanë një dhomëz pune, mes dy muresh për faqe të zezë, e ndërtuar posaçërisht për këtë qëllim, e varur mbi të tjerat, si dhomëz Babiloni. Kur ndonjë mik i hynte në dhomë, pa ditur si të kalonte nëpër të, nga të gjitha anët rrëzoheshin libra dhe dorëshkrime. Kur i thanë njëherë se librat do ta detyronin të dilte nga dhomëza, ai u përgjigj me krenari se ky ishte ideali dhe ëndrra e jetës së tij.
Libri i ri ishte rast për K.K. që t'ia ndërpriste punën tim eti, por ky nuk zemërohej, sepse im atë, me ta ndërprerë leximin, me vështirësi mbërrinte në mendimin e vjetër që pasonte leximin.
Më shpesh K.K. si me pëshpëritje i tregonte dhe e paralajmëronte se nga vinte rreziku. Dashuria e pashoqe në qytet për librat, pat krijuar midis tyre një mirëbesim tejet të madh.
Deri natën vonë, në kërkim të strategjisë së përditshme për ekzistencën e familjes, zbulonin se nga frynte era.
K.K. zakonisht natën dëgjonte dhe komentonte radiostacionet e huaja, ndërsa im atë zanafillën. Kështu çdo natë deri në të gdhirë përftohej e vërteta nga dy anët në të cilat mbërrinin në mënyrë të pavarur.
Kësisoj librat i shpejtonin goditjet e paparashikueshme për fatin e Ballkanit dhe ata vinin oreçast, vigjëlonin ngado, që t'i prisnin të përgatitur. Po, librat i udhëhiqnin në jetë, ndërsa ata vetë mund të udhëhiqnin, që të mos përfundonin si Don Kishotë të pakuptueshëm ballkanas, si Buvar e Pekushe.

Kur do ta mësoj semiotikën?
Kur do të bëhem ndërtekstore?
Kur do të mund ta zbatoj pasmodernizmin
në tregimet maqedonase
po në ato botërore
kur do të jem krahasimtare
si garsoniera ime me tënden
si shtrati im me tëndin...
Zonja jote, o mik, nuk do të të presë
e sheh se nga princeshat mbetet vetëm legjenda.
Fëmijët e tu, o poet, janë gjithmonë të uritur
edhe pse t'u dha një çmim letrar.

Do të të dua mërgimtar përderisa e di gjuhën time.
Mërgimtar do të të dua përderisa e di gjuhën tënde.
Kur të gjethojë teoria e letërsisë
Kur të nënvizohet metodologjia
Do të ndjejmë dashuri në vetë letërsinë
Do të flemë ëmbëlsisht në gjuhësi
Jeta jonë është in medias res - poezia.
Në pajtim me letërsinë, po, por kjo nuk ishte e rëndësishme.
Veçse sipas ligjeve për shkencën për letërsinë
me ty kurrë, kurrë nuk do të jem e pavdekshme.


Maghiari / Hungarezë

Iuhász Gyula
(1883-1937)

As që mbaj mend si qe flokartë
Por sa flokartë është fusha e di.
Kur vera nën kallin të pasur përkulet
Në arin e verës e ndjej dhe e mbart.

As që e di sa i kaltër është vështrimi i saj
Por vjeshtës, kur qiejt kthjellen
Dhe kënga e shtatorit, qetë, mugëtimi
Ngjyrën e atyre syve më ngjallin.

As që di më: kish zë mëndafshi, por
Kur livadhi psherëtin, i ndruajtur
zëri i nxehtë i Anës drithëron
nga një prill, i largët si një qiell.

Duke marrë kokat në shuplaka heshtur
Ata vështrohen
Sikur të mos jenë parë një mijë vjet
Dhe duke u tundur hijshëm, me ledhe
Si një lëvizje e bukur
Flaka e shtrenjtë e kurmeve të tyre
Gojët njësojnë për puthje
Dhe çelësin e jetës që nga një mallkim
Pat humbur e kërkojnë
Ende presin, ende kërkojnë
Largohen, shohin lart
Me yllin e tretur e të thellë të syrit
Drej majës së mjegullt
Drejt ekstazës që vjen
Dhe malli lehtë, si një kryq i shtyp
Teksa goja dhe syri dhe shpirti
U dridhen lehtë.


Polonezi / Polakë

Konstanty Ildefons Galczynski
(1905-1953)

Kolokium lirik

- Thuamë si më dashuron
- Them.
- Si?
- Të dua në diell. Dhe në tymin e kandilit.
Të dua me kapelëza e bereta
Të dua në rrugë, në erë e në koncerte
Mes tulipanësh e mështeknash, në breg e kodër
Dhe kur fle. Dhe kur je e zhytur në punë.
Dhe kur qëron vezën, bukur
Gjer edhe kur të bje lugëza nga dora
Dhe në taksi e në veturë. Kudo, natyrisht
Dhe ku fillon udha. Dhe ku mmbaron
Dhe kur kalon gjoksin mes flokut të verdhë
Dhe kur ke frikë. Dhe kur tundesh në lisharës.
Me galloshe. Zbathur. Në mal. Në det.
Sot e dje. Dhe nesër. Dhe në terr. Dhe në diell.
Dhe në pranverë kur flatrojnë dallëndyshet.
- Po në verë si më do?
- Si një verë e plotë.
- Po në vjeshtë, kur retë mufaten?
- Gjer edhe atëhere kur, harrimtare, humb çadrën.
- Po në dimër, kur dritarja vishet n’argjend?
- Në dimër të dua si një zjarr që lodron.
Afër zemrës sate jame. Më gjethon.
Jashtë është dëborë. Në dëborë – një sorrë.

Përtej qiellit


Përtej qiellit mundet
Ngjyra e ditës shija e Jetës
Nga Shputa e Tokës
Si uji i Burimit
Gjethja e së Gjelbrës
Në Perëndimin Vjeshtor
Zemra e Drurëve
Të mos e dimë.
Mundet përtej qiellit
Qepalla e Botës tek Këndon
Buzëqeshja e Fëmijës
Tingullin e së Folmes
Loti Dashuria Sytë Mendimi
Në qetësi të mos dimë.
Vonë atje kujtimi
E gjithë ç’ishte do të jetë
E gjithë asaj që morëm nga.


Ruşi lipoveni / Rusë Lipovenë

Mihail Kuzmin
(l. 1949)

Ne qeshim
kur do të donim të qanim

Pijmë nga pusi që
është tharë kaherë

Themi se dashurojmë
kur jemi tashmë të vetmuar

Dhe Zotin e varrosim
në libra të palexuar

Hej, trimosha,
Ai që është më i madhi ndër ju
E ngjan nga pak
Me Leninin
Nga pak
Me miun:
Të nuhatë ajrin e të na thotë nga
Bje era fitore…


Nichita Danilov
(l. 1952)

Emanuel Kant

Virgjëresha e zezë rri tek pianoja. Kafkën e ka
të rruar gjer në gjak. Nuk këndon. Dikush ia ka lëmuar
lehtë dhëmbët. Tani shqit qepallat
dhe admiron veten në një pasqyrëzë vezake. Ia bën
vetes me sy.
Mbas shpinës së saj unë këndoj me trumpetë. Dikush
ma ka rruar kafkën gjer në gjak. Qepallat më kanë shkarë
mbi sytë e vakët. Tani ngjaj
pak me Emanuel Kantin.

Përshpirtje

- Nënë
pse këndohet
në kishë?
- Pëshpirtim.
- Nënë
pse mbajmë qirinj
në duar?
- Jemi të dërrmuar nga dhimbja.
Nënë, po pse
unë dhe ti
jemi veshur në të zeza?
- Ne jemi gjallë.


Sârbi / Sërbë

Vasco Popa

Trashëgimia e lëçitësit të yjeve

Pas tij mbetën fjalë
më të hijshme se bota
Askush s’guxon të verë sy mbi to.Presin në kthesë të kohës
më të mëdha se njerëzit
Cili mund t’i thotë?

Prehen në tokën memece
më të rënda se eshtrat e jetës.
Vdekja nuk ia doli
t’i marrë si pajë.

Askush s’mundet t’i ngrejë
askush s’mundet t’i shembë

Yjet rënimtarë fshehin kryet
në hijen e fjalëve të tij.

Rezonancë

Dhoma e zbrazët nis e hungëron.
Kthehem brenda lëkurës sime.
Tavani nis të kujisë.
I hedh edhe atij një kockë.
Cepat nisin të grahin
U hedh edhe atyre një kockë.
Dyshemeja nis të hungërojë
I hedh edhe asaj një kockë.
Një mur nis të lehë
I hedh edhe atij një kockë.
I dyti, i treti, i katërti mur
Nis(in) të lehin
Secilit i hedh nga një kockë.
Dhoma e zbrazët nis të ulërijë
I zbrazët unë vetë
pa asnjë kockë
shumohem në një jehonë
ulërime
dhe tiongëlloj, tingëlloj
tingëlloj.

Diell i verbër

Dy rreze uloke
mbajnë diellin e verbër,
Mëngjesi doli për punë
nga ana tjetër e qiellit
Nuk rri në pragun e vet.
Pasditja ra
Zbavitet me rrufetë
S’është kurrë në shtëpi

Mbrëmja doli në botë
me shtratin në shpinë
Lyp në një yll

Vetëm nata doli
me krahët hapur
në pritje të diellit verban.

Fjalori Khazar
- fragmente -

Pasqyra e ngutur dhe pasqyra e ngadaltë

Një pranverë, princesha Ateh tha: „Jam mësuar me mendimet e mia sikurse me teshat e mia. Kanë gjithë të njëjtën masë dhe i shoh anembanë, gjer edhe në udhëkryqe. E keqja është se, për shkak të tyre, nuk i shoh më udhëkryqet”.
Një herë, që ta zbavitnin sadopak, shërbëtorët i sollën dy pasqyra. Këto nuk shquheshin me asgjë nga pasqyrat e tjera khazare. Të dyja qenë gdhendur prej kripe, vetëm se njëra qe e ngutur, kurse tjetra e ngadaltë. Nëse e para kapte para kohe atë që do të pasqyrohej, e dyta, e ngadalta, pakësonte ngutin e tjetrës, duke i kthyer huanë e duke mbetur pas pikërisht aq sa ngutej tjetra. Kur ia vunë përpara, princesha ishte ende në shtrat, me gërmat e pafshira nga qepallat. U pa në pasqyrën që e tregonte me qepallat mbyllur dhe vdiq në vend. U shua mes dy pulitjesh, më saktë, në çastin kur lexonte sëpari gërmat vrastare mbi qepalla. Pat pulitur sytë përpara dhe pas çastit që ish kapur nga dy pasqyrat. U shua e rrëmbyer njëherazi nga gërmat e së shkuarës dhe të së ardhmes.

(…)

Gjahtarët e ëndrrave – sekt priftërinjsh khazarë që kanë si mbrojtëse princeshën Ateh. Dinin të lëçitnin ëndrrat e të tjerëve, të banonin në to si në shtëpitë e tyre dhe të gjuanin brenda tyre njerëz, sende apo kafshë. Në një shënim të ruajtur nga një gjahtar i përndershëm ëndrrash thuhet: „Në ëndërr ndihemi si peshku në ujë. Nganjëherë dalim sipër ëndrrës, u hedhim nga një vështrim atyre që rrijnë në breg, që të zhytemi sërish të ngjethur e të etur, sepse ne jemi mirë vetëm në thellësi. Gjatë daljeve tona të shkurtra në sipërfaqe na ka tërhequr vëmendjen një krijesë e çuditshme dhe e ngathët, që zvarris trupin e saj në thatësirë, një trup të braktisur nga epshi në të cilin ne jetojmë si në trupat tanë. Se këtu epshi dhe trupi janë të pandarë. Kjo krijesë mbi thatësirë jemi po ne, por jemi ata që do të jemi pas një milion vjetësh, mirpo matanë këtyre viteve, mes nedh dhe kësaj krijese të gjorë ndehet një mundim, ai që ndan trupin nga kënaqësia…”
Njëri nga lëçitësit më të famshëm të ëndrrave quhet Mokadasa el Safer(. Ai ia doli mbanë të rrëmonte në thellësi të fshehtave, të zbuste peshqit e ëndrrave të të tjerëve, të hapte çdo derë në ëndrrat e tyre, të zhytej në ëndrra si askush tjetër veç Zotit, sepse në fund të çdo ëndrre gjendet Zoti. Pastaj i ndodhi që nuk mund të lë.ciste më ëndrrat. Për shumë kohë pandehu se pat arritur kulmet dhe nuk të përparonte më në atë zeje mistike. Atij që mbërrin në fund të rrugës nuk i tregohet udha. Mirpo ata që ishin pranë tij nuk mendonin ashtu. Prandaj do t’i rrëfehen princeshës Ateh, e cila do t’ua paraqitë si më poshtë rastin e Mokadasa el Saferit:
Një herë në muaj, gjatë festës së kripës, ithtarët e kaganit khazar luftojnë për jetë a vdekje në rrehinat e tre kryeqeyteteve tona, kundër nesh, ithtarë dhe mbrojtës të mi. Kur bje mbrëmja, në orën kur të vdekurit e tyre varrosen në varrezën hebraike, arabe a greke, kurse ne i varrosim tanët në varrezën khazare, kagani hapte me kujdes derën prej bakri të shtratit të vet, ndriçuar nga një qiri, drita e të cilit drithëronte nga mjegulla dhe pulitja e epshit të tij. Gjatë atyre çasteve unë nuk shihja drejt tij, sepse ngjante me çdo dashnor të kësaj bote, me fytyrën plot lumturi. E kalonim natën bashkë, ndërsa në të gdhirë, kur bëhej gati të ikte, ia shihja fytyrën në vezullimin e bakërt, duke zbuluar në lodhjen e tij se ç’kishte ndërmend, nga vinte e cili ishte.
Kështu edhe gjahtari juaj i ëndrrave. Padyshim që ka prekur një majë të lartë të mjeshtërisë së tij, se do të jetë lutur edhe në tempuj ëndrrash të të tjerëve dhe do ta kenë vrarë kushedi sa herë mendimet e ëndërrtarëve. Çfarë s’do të ketë bërë ai që të ketë lejë në lëndën e epërme – lënda e ëndrrës që kish nisur t’i nënshtrohej. E nëse nuk ka gabuar duke u ngritur deri te Zoti që i dha lejë të shohë në fund të ëndrrës së lëcitur, atëhere do të ketë gabuar në kthim, tek zbriste në botë nga lartësitë ku qe ngritur. Gabim, të cilin e pagoi. Kini kujdes në kthim!
– përfundoi princesha Ateh. Zbritja e gabuar mund ta kotësojë ngjitjen ngadhnjimtare të malit.

Charles Simič

Charles Simic u lind në Beograd më 1938. Në vitin 1954, vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç transferohet në Amerikë, ku sot është një nga poetët më të njohur. Ironik dhe shakaxhi, Simic është një mjeshtër i lirikës së shkurtër. Sëmundja e tij është pagjumësia, atdheu i tij është ai territor i paqartë mes gjumit dhe zgjimit, ankthit dhe përqendrimit. Nga ky peisazh haluçinacionesh Simic na dërgon poezitë e tij, të formuara prej kuadrosh skenike, ku hollësitë më familjare zbulohen papritur si jashtëtokësore dhe të tmerrshme. Është autor i librave të shumtë poetikë. Simic jep leksione për Letërsinë Angleze në Universitetin New Hampshire. Në vitin 1990 ka fituar çmimin Pulitzer.

Ndonjëherë hapoj natën vonë
dhe ndalem para një kasaphane të mbyllur.
Në dyqan vetëm është ndezur një dritë
si drita në tunel ku rrëmih i dënuari i përjetshëm.

Një kominoshe varet nga çengeli:
gjaku e njollos me formën e hartës
së kontinenteve të mëdhenj prej gjaku,
të lumenjve prej gjaku dhe oqeaneve prej gjaku.

Ka thika që farfurijnë si altarë
në një kishë të errët
ku çojnë sakatët dhe të çmendurit
për t’i shëruar.

Ka një trung ku thyhen kocka
një trung që shkëlqen – një lumë i tharë
që arrin te shtrati i tij
ku ushqehem,
ku në thellësinë e natës dëgjoj një klithmë.

Fëmija-mrekulli

Kam lindur gërmuq
mbi një fushë shahu.

Më pëlqente fjala shah-mat.

Kushërinjtë e mi shprehnin shqetësim.

Kishim një shtëpi të vogël
pranë një varreze romake.
Gjuetia dhe karrot
ia dridhnin xhamat.

Një profesor pensionist astronomie
më mësoi të ndeshem.

Duhej të ishte viti 44.

Pothuaj e gjithë smaltoja kishte ikur
nga gurët e zinj.

Mungonte Mbreti i bardhë
dhe duhej zëvendësuar.

Më thonë, po nuk i besoj,
atë verë kisha parë
njerëz të varur në shtylla telefonike.

Kujtoj shpesh time më
kur m’i lidhte sytë.

Kishte një mënyrë të dhunshme
të ma fuste kokën nën pallto.

Edhe në shah, më thoshte profesori,
mjeshtrit luajnë symbyllur,
më të mëdhenjtë ndeshen njëkohësisht
në disa fusha.


Shumë zero

Mësuesja ngrihet e heshtur para një klase
me fëmijë të zbehtë që s’pipëtijnë.
Dërrasa pas shpatullave të saj është e zezë
sa një qiell shumë vite drite larg tokës.

Është heshtja, ajo që do mësuesja,
shija e infinitit që e argëton.
Yjet si kafshimet e dhëmbëve të fëmijëve
mbi lapsa.
Dëgjojeni, thotë e lumtur ajo.

Gjuha nënë

Është ajo që kasapi
mbështjell me një gazetë
dhe e hedh në peshoren e ndryshkur
para se ti ta çosh në shtëpi

ku një mace e zezë do të kërcejë
poshtë sobës së ftohur
duke lëpirë mustaqet
kur dëgjon emrin e saj.

Kalonte një femër me hap në dritë pezulluar
Dhe ishte qetësi para shiut
Kur reja stërkiti gjethnajën e gështenjës
Nuk mundi t’i fikte pishtarët e lulëzuar.

Pastaj era preku kodrat e ëmbla
Të kofshëve të saj, duke i valvitur fustanin
Nuk mundi t’i dëbonte bletët
Zgjua pranë mjaltit të shtyllës plot lule.

Kalonte një femër mes majit. Shalli i saj i tejdukshëm
Nën fllad mbeti i pafundëm dh’i kaltër
Poeti, endacak përmbi tokë
Gropos ballin në prehërin e butë.


Ivan Miroslav Ambrus

Në copëza të sakta kohe
ai pështyn një ftohmë shumëngjyrëshe
si një brumë e arritur
dhimbshurisht i gëzueshëm
Înduiosator de vesel
i joshur nga zelli i milingonave
hynte në zonën e ndaluar
duke dëbuar parashikimet e motit
Vjedhurazi kapte
mekanizmin e qerress
dhe ritregtonte vlerën
e poezive vetëvrasëse
vjedhurazi
kafshonte copa jete.


Këto fjalë

këto fjalë
janë veç atomet e rjjetit krostalor
janë veç rropullitë
e metalit shkëlqimtar
që vendosi
fatin e aq perandorive.


Eja të duhemi

Eja të duhemi
Eja të duhemi e të vdisemi
eja t’i përjetësojmë këto çaste
që mbajnë fytyrën e ëngjëllit Gabriel
Eja të vendosim që kjo poezi
është e mirë për t’u ngrënë
e mirë për falje
për të parë nën fustan
eja të arratisemi
nga kjo botë e ngushtë
Eja të duhemi eja të vdisemi


Ondrej Ştefanko
(1949-2008)
I papërulur as në fjalë[2]

Kthimi në prejardhje

Nuk do të kacavaresh më pas mureve
si lagështia
e as si një gozhdë
që i shpon...

Do të mbetesh si njëherë e një kohë
i rëndomtë, e papërzjerë, pa ngjyrë.

Nuk do të kacavaresh më pas mureve
e as do t’i shposh.


Në një kafe

Deri në skajet e syve u varëm:
qielli kaltërosh prore qe shtruar atje.

Qepallat e rëna të natës nga shtrojat na flakën:
dhe shpina e qytetit duroi dhimbshurinë tonë.

Mirpo fjala e tejdukshme na
pat përcjellë deri në shpinën e të folmes
folmes së thellë
ku do të mbytem.
Kallamin e theksit duhet të gjej.

Poeti memec

Ia patën ngujuar fjalët
pagoja gjer në sy i qe zhvendosur.
Këqyrte e nuk shihte asgjë
shikonte e s’nxirrte një fjalë.
Vetëm frymëmarrja e tij e rënduar dëshmonte trajtën e kripur
të luftës së tij.
Mirpo kripa me akull janë hasmët.
Prandaj lotët e tij nuk qenë mufatur
prandaj qenë ngurtësuar.
Teksa lufta e tij qe pa gjak e pa fjalë.
Dhe ciflat e kripura të kësaj lufte memece binin mbi dëborë
duke thelluar presat e ngjashme me plagët e brendshme të fjalëve të tij
që askund e kurrë nuk u kthyen
tek ai.
Ato mbetën atje në jetë të jetëve të kripura
dhe përvëluese.
Si klithma.
Si jeta.


Turco-Tătari / Turko-Tartarë

Orhan Veli
(1914-1950)

Ditët e bukura më morën më qafë
Në ditë të bukura
Ika nga zyra
në ditët e bukura
mësova të pi duhan
në ditët e bukura
më eci në dashuri
në ditët e bukura
harrova të ble bukë e kripë për në shtëpi
Dhë sëmundja ime: që të thurr vargje
keqësohej në ditët e bukura

Më morën më qafë ditët e bukura!

Vjetërsira ble
I ble dhe bëj yje
Muzika është ushqimi i shpirtit
Ja, më ka bërë magji

Vjersha shkruaj
Duke shkruar vargje, vjetërsira ble
Ble vjetërsira dhe muzika ble

Ah, sikur të isha peshk në shishen e rakisë.

Viti 1919
Një insekt në Erzurum
Nën dheun e zi
Ndjeu se që huajt ia kishin shkelur dheun
Një barrë e fëlliqur në mëmëdhe
Në male, në gurë
Hidhërim i pamatë.

Larg, tepër larg
Këputur prej barit të gjelbër, lulja e zemrës.
S’ke ç’pret prej yllit, prej erës
Kur natën të lirë s’e ke.
Errësira tjetër shije s’ka,
Kaloi pjesa e parë e vjeshtës
Dhe tjetra ka për të kaluar.

Aziz Nesin

Ja ku u martuam

- Aq u ngazëlleva që ma pranove propozimin sa... Ke për të parë, duart e mia do të bëjnë të pamundurën që të të kënaqin. As mos e ver në dyshim! Në udhëtime kemi për ta kaluar muajin e mjaltit! Jo një, po tre muaj. Nga viset që do të vizitojmë, miqve do t’u dërgojmë kartoline. Çdo gjë do të rrjedhë ashtu siç dëshiron ti. Vetëm hap gojën. Në fillim do t’i biem kryqetërthor Evropës: Romë, Venecje, Milano, Nisë, Paris, Berlin...
Por dëgjo, e dashur, diç dua të të them. A nuk të duket se tre muaj endjesh
janë ca si shumë? Ti e di se, me ato të holla, mund të zinim një shtëpi me qira. Hë, si thua?
-...
- Domethënë qënke në një mendje me mua... Ç’na duhet të dalim jashtë vendit?... Muajin e mjaltit mund ta kalojmë këtu... Se ku ta gjejmë valutën? Më parë do të lundrojmë në Detin e Zi, pastaj në Mesdhe... Apo s’është bukur të bredhësh me vapor?
-...
- Ti je ëngjëll, e shtrenjta ime. Madje, e dija që do të ma pranoje këtë propozim. Tani a të të them edhe nja dy fjalë? Në atë periudhë nuk udhëtohet lehtë. Le anijet që do të jenë dëng me njerëz, por edhe deti do të tërbohet nga dallgët. E mira e të mirave: hajde këtu në Bursë të rrimë ndonjë javë. S’e kam drejt? Këtej edhe bukur është, edhe lirë na del...Ah, ti e ke zemrën flori e shkuar floririt!
- ...
- E dashur, ç’thua sikur të rehatohemi ca net nëpër hotele?...Atje do të të blej edhe një varëse të shtrenjtë. Nuk t’u dukka me vend mendimi im? Vërtet? Epo, ti e ke në dorë. Zaten ti je vajza më e mençur në botë...
- ...
- Prit, se m’u kujtua edhe diçka tjetër. Meqë hoqe dorë nga varësja, me ato të holla do ta bëjmë dasmën tonë. Ah sa mirë do t’ia kalojmë!
- ...
- Pra, të pëlqeu mendimi im... Ti je femra më e zgjuar që njeh globi. A të të çuçuris në veshin e bukur edhe dyzë fjalë? Me të hollat që kam, do të të blej fustanin më të hijshëm të nusërisë. Një herë martohet njeriu. Apo, më mirë, në vend të fustanit të blejmë dy-tri gjëra për shtëpinë e ardhshme?
- ...
- Plot me tru e paske kokën. Mirë thua: të heqim dorë fare nga shpenzimet e dasmës... Marrim një apartament me qirá dhe një fustan të thjeshtë për ty.
- ...
- Dëgjomë edhe një minutë... Tani apartamentet janë tejet të shtrenjtë... Kështu pra, le ta ngremë folenë në ndonjë banesë përdhese në periferi. Po, po, edhe vetëm një dhomë sikur të jetë... Se, tani për tani, s’jemi kallaballëk. Si?... Dashke të bëjmë celebrimin? Natyrisht, shpirt i vogël. Atë ditë do të ftojmë edhe miq e shokë. Pa dale, dale pak... Ç’na hyn në qese celebrimi? E ç’është ai, në fund të fundit: një copë letër. As që duhet të çajmë kokë për të. Me ato të holla që kërkon avokati, unë ta sjell fustanin në dorë. E ç’fustan se! Pa le që do të ta qep tek një mjeshtër i klasit të parë! Sa më shpejt!...
- ...
- E dashur, siç e sheh, vera po afron. Tani s’mbahen dot veshjet e trasha. Pa hidh një sy në këto beze... Sa të bukura! Ngjyra-ngjyra... Lule-lule... Ja, nga kjo do të marrim plot katër metra... Behar është... Dielli të përvëlon si saç... Fustani duhet pa mëngë, pa jakë... Sa më i shkurtër... Një metër beze del e tepron...
- ...
- Ah, ti qënke vajza më e virtytshme që ka bota...Një mendje paskemi. E kur dy zemra rrahin njësh, edhe rruga shesh me lule t’u shtroka! Shtëpi nuk marrim, se s’kemi me se. Apo s’e kam mirë? Edhe bezja nuk është e domosdoshme. Barku sikur po të ankohet. Prit se do të të ble një sandviç. Edhe një çamçakiz që të eglendisesh. Tani eja të të puth.
Pllaq, plluq, fap, fup. Oooh!
... Ja, edhe kjo mbaroi, e dashur: u martuam! S’qënka ndonjë punë kushedi se sa e rëndë. Ah, thashë unë: ti qënke vajza më e mirë në botë... Ndryshe, si do të martoheshe me mua? Nuk më beson? Për kokën tënde, u martuam!

Lule të kaltra

Në të gjërat pllaja sa lule të kaltra!
Po të kaltra - lule sytë e zemrës sime
Lumi në agim zgjidh kordele t’arta
Endemi përdore unë dhe zemra ime.

Vitet do të shkojnë, në flatrim si retë
Lule do të mbledhin njerëzit si tani
Veç ne do mungojmë, por në botë lulesh
Mbase krejt të kaltër do jem’ un’ e ti.

Një djalosh do çojë vajzën në rruginë
Bash për lumturinë zogu do këndojë
Me të shenjtat lule, ëmbël kaltëryer
Sytë e vajzës djali do t’i krahasojë.

(va urma / vijon)

Shënim: Me përjashtim të autorëve Blaga Dimitrova, Manolis Agnostaqis, Dino Buxati e Charles Simič, që janë zgjedhur e shqipëruar nga Hiqmet Meçaj, të gjithë autorët dhe testet e tjera janë zgjedhur e përkthyer nga Kopi dhe Ardian Kyçyku.

[1] I shqipëroi nga origjinali maqedonisht: Kopi Kyçyku.
[2] Titulli i vëllimit të mbramë që autori botoi në gjallje të tij.

Fjalori / Dicţionarul HÆMUS


Po t’i flisja gjuhët e njerëzve e të ëngjëjve, por po të mos kisha dashurinë, do të isha thjesht si bronzi që kumbon e si cimbali që tingëllon.
Edhe sikur ta kisha dhuntinë e profecisë e t’i dija të gjitha misteret e të gjitha dituritë; edhe po ta kisha fenë e plotë, me të cilën të mund t’ua ndërroja vendin maleve, po të më mungonte dashuria, s’do të isha asgjë!
Edhe po ta ndaja për lëmoshë krejt pasurinë time, edhe po ta jepja trupin tim të digjej, nëqoftëse do të më mungonte dashuria, asgjë nuk do të kishte vlerë!
Dashuria është zemërgjerë, është e dhimbshme, dashuria nuk ka smirë, nuk mbahet me të madh, nuk krekoset, nuk është e panjerëzishme, nuk kërkon interesin e vet, nuk hidhërohet, nuk e mban mend të keqen, nuk i kënaqet padrejtësisë, por i gëzohet së vërtetës.
Arsyeton gjithçka, beson gjithçka, shpreson gjithçka, duron gjithçka.
Dashuria nuk mbaron kurrë. Profecitë mbarojnë, gjuhët shuhen, njohuritë marrin fund.
Sepse njohja jonë është e kufizuar dhe e kufizuar është profecia jonë.
Por, kur të arrijë përsosmëria, çka është e kufizuar do të marrë fund.
Kur isha fëmijë, flisja si fëmijë, mendoja si fëmijë, arsyetoja si fëmijë. Kur u bëra njeri i pjekur, flaka tej çka i përket fëmijërisë.
Vërtet, tani shikojmë si në pasqyrë e në mënyrë të errët, por atëherë do të shohim faqe‑faqas! Tani njohuria ime është e kufizuar, atëherë do të njoh plotësisht, siç jam i njohur.
Tani, veç, mbeten feja, shpresa e dashuria ‑ këto të tria ‑ porse më e madhja ndër to është dashuria.
Shën Pavli, Korintasve, 13


Urrejtja


_____________________________________

_____________________________________

_____________________________________




Verba volant, scripta manent


Vai ţie, tânguire, care nu poţi sau nu vrei să te transformi în rugăciune!

Mjerë ti, vajtim, që nuk mundesh, ose nuk don të shndërrohesh në lutje!

Mons.Vladimir Gjika

PERLA

Poete dhe prozatore e shquar, gazetare e kulturës dhe përkthyese lindur në vitin 1947, autore e vëllimeve Gjendje hyjnore, Udhëtim në natyrë, Tokë nën dëborë, Një gur i bardhë mbi një gur të zi, Lulja që ec, Engjëlli i zbritur në rrugë, Ngadhnjimi i dantellës, Islenda e dytë (poezi); Unë, mjeshtëria e xhelatit dhe mbretëresha e pikëlluar, Shtëpia Verdi, Filipi dhe Margarita, Letër Lavuazierit, Alisa në Botën e Krimit, Antoni dhe Kavabata (prozë). Ka botuar pesë vëllime bisedash me shkrimtarë rumunë e të huaj, laureate e Medaljes së Akademisë Femina për poezi në vitin 1999, e Çmimit APLER për gazetari kulturore (2006).
Dialectică Luni, 21 septembrie, la ora nouă dimineaţa rătăceam prin Pogradec, şi deodată un înger mi s-a lipit de gură. Cu o smucitură de cuvînt, am scăpat uşor de trupul lui fierbinte şi mătăsos. L-am aruncat cît colo într-un smîrc întunecat, vechi de mii de ani şi mai bine.. S-a zbătut sărăcuţul o vreme, îl vedeam cum zgîrîe cu aripile, carnea smîrcului , apoi, a apărut un copil călare pe o bicicletă de aur Un timp, copilul l-a ademenit cu bicicleta lui de aur , dar îngerul nu i-a răspuns.. Copilul a rezemat bicicleta de un nor roşu, după care s-a dezbrăcat de hăinuţa lui roşie ca sîngele şi l-a acoperit pe înger cu ea. Îngerii trebuie înveliţi cu grijă cînd mor, mi-a spus, încălecînd bicicleta de aur şi dispărînd într-o clipă.. Dimineţile, în oraşul Pogradec, poţi găsi peste tot cuvinte strivite, biciclete de aur şi vulturi care sorb cu lăcomie picături de sînge, din hăinuţa copilului care-a plecat în fugă, pe bicicleta lui de aur, urmărit îndeaproape de un nor roşu...
Dialektikë Të hënën, më 21 shtator, ora nëntë, endesha nëpër Pogradec Kur befas një ëngjëll m’u ngjit në gojë. Me një shkulje fjale shpëtova lehtë nga kurmi i tij i nxehtë dhe i mëndafshtë E hodha mbi një pellg të errët një mijë e ca vjet i moçëm U rropat i gjori njëfarë kohe e shihja si gërvisht me flatra mishin e pellgut-sy pastaj u fanit një fëmijë hipur mbi një biçikletë prej ari Për një grimë, fëmija e joshi me biçikletën e tij të artë, por ëngjëlli nuk iu gjegj. Fëmija mbështeti biçikletën mbi një re të kuqe pastaj zhveshi këmishën e kuqe si gjaku dhe e mbështolli ëngjëllin me të. Ëngjëjt duhen mbështjellë me kujdes kur vdesin, më tha tek ia hipte biçikletës dhe davaritej në çast. Mëngjeseve, në qytetin Pogradec, mund të gjesh anembanë fjalë të shtypura, biçikleta prej ari dhe shqiponja që pijnë me et pika gjaku nga veshja e fëmijës që iku me ngut, majë biçikletës s'artë, ndjekur nga afër prej një reje të kuqe...

PËRSIATJE / CUGETARE

Dhjetë nga vitet e Ballkanit

Ata që e kanë braktisur këtë botë për së gjalli, me vetëdije e përkushtim, - duke u bërë më të gjallë se gjithë të vdekurit e të gjallët e pagojë të saj, - thonë se Varfëri nuk është varfëria, por mungesa e trajtës së shpirit. Kur boja ende nuk i afrohej rëndësisë së gjakut, në Ballkan u derdh shumë gjak pikërisht për hir të trajtës së shpirtit. Gjatë fazës së parë, gjaku zbuloi trajtat përkatëse dhe vazhdoi të derdhej për t’i ruajtur ato të pandryshueshme.
Dhjetë vitet e parë të mijëvjetshit III, (i ngritur në qiell si mijëvjetësh i paqes së përbotshme, i fshatit global, i gjuhëve dhe i vetëdijeve të bashkuara etj), u dhanë më shumë të drejtë anktheve e maktheve. Sepse gjatë këtyre dhjetë vjetëve pyetja që u shtrua më shpesh në Ballkan ishte: Jemi në kaos, në jetë, apo në vdekje? Nuk qe hera e parë kur një Ballkan sundon mbi e në vite që duken të pafundëm, siç nuk ishte hera e parë as kur brenda një viti njeriu mund të përftonte dhjetë a më shumë fytyra të Ballkanit. Gjithsesi, kur ishim në vdekje, revista Haemus u bë për ne jetë fjale e fjalë jete; kur ishte jetë, Haemus-i mbeti mbi-jetë, ose folé mbijetese; kur u dynd kaosi, mbeti më e dukshmja pasuri e patundshme.
Në njëfarë mënyre, historia e shkurtër e revistës sonë mund të këqyret edhe si një dramë e disave që nuk qëndruan dot në atdhe dhe e atyre që nuk ikën dot nga atdheu. U shtjellua si një dramë që prekte heraherës edhe trojet e tragjedisë së heshtur, edhe të komedisë së pavetëdijshme të të paftuarve dhe të cilën hapësira e mërgatës e përktheu dalngadalë në një përmasë të re vështrimi. Jo pak vetë e shihnin ndërkaq kulturën si kopje të skllavëruar të gjeografisë, madje si një ngrehinë me kufij, zyra, roje, shefa, zëdhënësa, ministri, diplomatë, qenër kufiri etj.
Haemus-i qëndroi jashtë përfytyrimeve të këtij lloji, por jashtë rri zakonisht edhe ajri, sidomos jashtë kufijve. Mjegulla që mbushi mushkëritë dhe trutë e Ballkanit gjatë këtyre dhjetë viteve lypi jo rrallë hartimin e një programi kulturor, falë të cilit, në përputhje me një filozofi të mangët, popujt e vegjël në numur duhet të zmadhojnë kulturat e tyre, se vetëm kështu do të mund të përfillen (jo të milen pa mëshirë, të shpalcërohen) nga kulturat e mëdha të popujve të mëdhenj. Ky ishte, në fakt, një tjetër mjet i kulturave që po ligen dhe s’kanë me çfarë të mbahen gjallë për të zhvatur frymën e „të vegjëlve”. Ishte një tregti e tipit: më jep shpirt – të jap lekë dhe ca emër.
Haemus-i u mundua që me secilin prej numurave të vet të ngjizte më të natyrshmin ndër programet kulturore, duke mbarështuar një ide të hershme dhe shpesh të nëpërkëmbur: Më mjafton që jam. Përpiqem të jem, me qëllim që ndihmesa e dhënë me gjithë shpirt për kulturën e, rrjedhimisht, jetëgjatësia e kulturës së secilit të dalin në pah vetiu, natyrshëm, në një varësi sa më të pranueshme nga shtypi dhe buja. Për këtë dhe vetëm për këtë arsye, as përmbajtja e as emrat që do të mbrujtnin qoftë edhe një numur më pas, nuk diheshin. Revista rrinte si një magnet i hapur për të gjitha lëndët e mundshme dhe, në një çast të caktuar, lëndët më të përkora hidhnin rrënjë. Kjo u duk edhe nga prania e ndonjë materiali që nuk e kishte vendin mes të tjerëve, por në kulturën e mirëfilltë, sikurse edhe në shoqëri, gabimet punojnë për harmoninë e ardhme. Disa ndoshta ishin „gjoba” që gjithkush ia shlyen kalimtares; disa janë mjete mistike, që shmangin vetëkënaqësinë.
Gjatë këtyre 10 vjetëve, në Bukuresht, - qëndër e bekuar dhe gjithaq e shpërfillur për historinë shqiptare moderne, - bujtën një shpurë diplomatësh që natyrshëm duhej të përfaqësonin Shqipërinë. E përfaqësuan katërcepërisht Shqipërinë e përkohshme, edhe atë me pesë cepa, edhe atë pa cepa, edhe atë që s’kish ajër nga bymimi i fjalëve boshe, edhe atë që mblidhte ajër në një të ardhme që nuk gjendet nëpër direktiva, dhe secili u turr të bënte nga një revolucion në gjirin e bashkësisë së shqiptarëve të këtushëm. U duk sheshit se nuk e kontrollonin dot realitetin dhe se, dashur-padashur, e përbuznin këtë bashkësi, përderisa e shihnin si një turmë gjithnjë e më të rrëgjuar pleqsh e plakash, rioshësh në plakje e sipër dhe fëmijësh gjithnjë e më pa gjuhë amtare a atnore, duke u rropatur t’i bashkonin, t’i pajtonin, t’i vinin në rresht, t’i tubonin për festa e përshpirtje, gjatë përurimit të ndonjë libri, librushke, revistke, koke prej allçie, apo kur dheun-njerkë e ëmbëlsonte me parfum të shtrenjtë këmba dhe recitimet e ndonjë zyrtari të lartë nga dheu-mëmë. Mbase kësisoj mëmëdheu nisi të merrte me shpejtësi zakonet e njerkëdheut, dhe anasjelltas. Pastaj ata hëngrën ca darka, rrufitën ca pije të zgjedhura, vunë ca vula, hapën ca thashetheme, shkruan ca anonime, fjetën në ca hotele a vila me katër a pesë yje me ose pa cepa, dhe u kthyen në harrimdhé.
Ish-bashkësia e shqiptarëve të Bukureshtit, e leqendisur nga dasitë dhe vogëlimat e brendshme, tanimë dyfish e turbulluar nga kjo përçarje që s’kish asgjë të ngjashme me zitë e moçme historike, - sepse buronte, për të mos thënë villej nga kryeneçësia e nëpunësve dhe nga lakmia e tyre për të hyrë, apo thjesht për të mos dalë nga historia, - u pakësua ndjeshëm jo vetëm në numur. I kish pasur të gjitha mundësitë që të forcohej, t’u përcillte pasardhësve, njëheresh me gjuhën dhe doket, edhe atë tharm të të qënit shqiptar mes një pylli që, me shumllojshmërinë e vet, më fort zgjeronte shkretëtirën, se sa shquhej nga sendet e tjera, me përjashtim të diçkaje: idealit. Për fat të keq, as ideali kulturor nuk doli mjaftueshëm jetëgjatë, sepse pakkush e shihte rritjen dhe pasurimin e kulturës kombëtare si zvogëlim të famës vetjake. Prandaj në gjirin e saj ngjarjet rodhën në përputhje me vargjet: kush jam unë – kush je ti / unë jam unë – ti s’je ti / o ji unë, o mos ji.
Haemus-i qëndroi ngaqë nuk u përzje me asnjërën palë dhe, tërthorazi, përmes nivelit të tij, ndihmoi në shtrëngimin e radhëve të palëve, ndonëse, sikurse u vu re, mjerisht ky shtrëngim prirej jo nga dëshira e mirë, por nga smira. Mbase prandaj Haemus-i u bë palë më vete dhe u mbështet sadopak nga miq, bashkëpuntorë e dashamirë, të cilët, meqënëse nuk deshën t’i përmendte kush, dëshmojnë se e falën ndihmesën e tyre me gjithë shpirt.
Sherre të pafundme pushtuan shtypin dhe eterin kur mund të thuhet se qe derdhur tashmë po aq bojë sa edhe gjak. Ishte e vështirë të merrej vesh nëse kreshnikët e mendimit e të artit po grinden vërtet për të sqaruar ndonjë çështje me rëndësi jetike, apo nga tmerri se mos po i harron lexuesi, ky anonim i paanshëm që peshon me të njëjtën heshtje edhe bëmat e gjakut, edhe bëmat e bojës. Çmime, përurime, promovime, tubime, trymbetime dhe medalje u ndanë si me qënë plaçkë lufte mes tipash që flinin si dështakë të dëshmuar, si cicëronjës të realizmit socialist, ose si të dyja bashkë dhe gdhiheshin mjeshtra të mëdhenj të fjalës e të punës, mjeshtra të mesëm, gjení të mëdhenj, të mesëm e të mirënjohur, kalorës të dritës e të muzgut të purpurt (se e kuqja qe munxosur), njerëz të shekullit, të bregdetit, të liqenit, të shkrepave, të lagjes, të pallatit e të katit (jo atij përdhes) – por disa mijëra faqe në shqip e rumanisht, hartuar mes kaosit e gumëzhimës që mpinte tru e qorrollepste vetëdije, u lanë mënjanë dhe shpesh u përfolën ashtu siç ndodh ndaj gurit të qoshes. Ai gur që nuk vret kënd e nuk plagos, jo nga mirësia e tepërt, por sepse s’ka nga të bjerë!
Dhjetë vjetët që sapo ikën, të kujtojnë një stacion të papastër trenash, ku duhet të mos ia ndash sytë nënës të sëmurë, që pret t’i marrësh një biletë shpëtimtare, ose t’i gjesh një kthinë heshtjeje, dhe ku shtylysh paranojakësh ulërijnë, shfryjnë, mavijosin gjokset me grushtin e vetëmburrjes apo me biglën e demokracisë, ngatërrojnë teshat e trupit me lëkurët e faqeve, valixhet me damixhanët, mbajnë shënime, mbushin e zbrazin sirtarë, u venë zjarrin letrave të të tjerëve, stivosin letrat e sirtarëve të vet dhe i kthejnë në dosje, mirpo letra nuk blihet më me kile nga qëndrat e grumbullimit dhe ata detyrohen t’i botojnë si libra etj – aq sa jo vetëm nuk e sheh më nënën e ngratë, nuk i merr dot një biletë, nuk i gjen dot një vend ku qoftë edhe të japë shpirt në paqe, por e ke gjithnjë e më të pamundur të pranosh se edhe ata që gëlojnë në stacion i ka lindur nëna nga barku, jo paranoja nga çarku. Me atë rast, duke u shqyer për pastërtinë dhe lartinë e heronjve të vdekur, bijtë e paranojës u zhytën edhe më thellë në hije, ose ua ligështuan shpirtrat atyre që vërtet donin të ruanin trajtën e Shpirtit.
Por mbase këto të gjitha do të kishin rrjedhur ndryshe sikur ballkanasi, - që e di me saktësi se ç’do të bëjë pas treqind vjetësh, por nuk di se ç’do të hajë nesër, - nuk do t’i kish ngritur bukës së gojës një kult që njësohet me ideologjinë. E kur buka e gojës zuri vendin e ideologjive, pasi të gjitha ideologjitë robtuan e rrënuan brezni të tëra dhe ua bënë idealet pluhur e hi, ose miell të rremë, për hir të bukës së gojës, duhej mbushur ajo që mbeti pas trajtës së shpirtit. Vendet ballkanike zunë të integrohen, të anëtarësohen, të grinden e të pajtohen, sa për sy e faqe, ose sa për të mos vonuar ndonjë anëtarësim, dhe të gjithë ngulmojnë, me gojë, me shkrim e me këngë se progresi po ec me hapa të shpejta në këtë hapësirë ku hapi zakonisht është hedhur me maturi edhe ngaqë s’para kish vend, edhe ngaqë prej tij mbetej majë shtyllës kurrizore, ose binte vetë koka. Çmimin e përparimit nuk e ze njeri në gojë, se mos e marrë mësysh, por edhe për të paktën dy arsye të tjera: se nuk i vjen të besojë që vuajtja (e keqkuptuar) mund të shpërblehet me një vuajtje më të madhe; dhe dy: se nuk e dëgjon kush. Kurse ata që e dëgjojnë, nuk i dëgjon njeri.
Pat pasur të drejtë Nikollaj Erdmani në vitet '20 të shekullit të shkuar, me frazën: „Ato që njeh sot një i gjallë, mund t’i shprehë vetëm si i vdekur”. E në Ballkan, ku për gati një shekull ishte aq e rëndomtë pabesia dhe aq e pazakontë vdekja rastësore, tani kur mjetet e rehatisë janë qindfishuar dhe cilësia e jetës ka rënë aq sa s’e beson as lënda, Revista Haemus ndjehet e lindur në vdekjen që flet.
A.-Ch. Kyçyku


Zece din anii Balcanilor

Cei care au părăsit această lume de vii, în deplină cunoştinţă de cauză şi devotament – devenind mai vii dec-t toţi morţii şi vii muţi ai ei – spun că Sărăcie nu e sărăcia, ci lipsa de formă a sufletului. Când cerneala încă nu se apropia ca importanţă de sânge, în Balcani s-a vărsat mult sânge tocmai în numele formei sufletului. În primă fază, sângele a descoperit formele respective şi a continuat să curgă pentru a le păstra neschimbate.
Primii zece ani ai mileniului III (ridicat în slăvi ca fiind unul al păcii universale, al satului global, al limbilor şi conştiinţelor unite etc) i-au dat mai multă dreptate angoaselor şi conmarurilor. Căci de-a lungul acestor ani întrebarea care s-a pus cel mai des a fost: Suntem în haos, în viaţă sau în moarte? N-a fost întâia oară nici când un chip al Balcanilor domneşte asupra unor perioade ce par nesfârşite şi nici când într-un singur an asediază mentalitatea zece sau mai multe chipuri ai Balcanilor. Totuşi, când împrejur era moarte, Haemus a fost pentru noi viaţă a cuvântului şi cuvânt al vieţii; când era viaţă, Haemus a rămas supra-viaţă sau cuib al supravieţuirii culturale; când a năvălit haosul, Haemus a rămas cea mai vizibilă bogăţie intangibilă pentru noi.
Într-un anume fel, scurta istorie a revistei noastre poate fi văzută şi ca drama unora ce n-au mai putut rămâne în patrie şi a unora ce n-au mai putut pleca din patrie. Ea a decurs ca o dramă ce atingea uneori şi tărâmurile tragediei tăcute, şi spaţiile spontanei comedii a nechemaţilor şi pe care exilul a tradus-o treptat într-o nouă dimensiune a privirii. Nu puţini oameni vedeau deja cultura ca pe o copie subjugată a geografiei sau chiar ca o clădire cu graniţe, birouri, paznici, şefi, purtători de cuvânt, miniştri, diplomaţi, câini de pază etc.
Haemus a stat în afara unor astfel de viziuni, dar afară stă şi aerul, mai ales în afara graniţelor. Negura ce a umplut plămânii şi creierii din Balcani în acest răstimp a cerut deseori alcătuirea unui program cultural, graţie căruia, conform unei filozofii şubrede, popoarele mici ar trebui să-şi mărească culturile, căci doar astfel vor putea fi luate în seamă (nu mulse, devitalizate) de către culturile şi poapoarele mari. Era, de fapt, un alt instrument al culturilor slăbănogite şi care n-au cu ce să se mai menţină în viaţă, de a răpi suflarea celor „mici”. Era o negociere de tip: dă-mi suflet – îţi dau bănuţi şi ceva faimă.
Haemus s-a străduit să plămădească cu fiecare număr al său pe cel mai firesc dintre programele culturale posibile, întărind o veche şi neglijată idee: Mi-e suficient să fiu. Încerc să fiu, ca astfel contribuţia depusă din tot sufletul şi, implicit, longevitatea culturii fiecăruia să iasă la iveală în mod firesc, într-o dependenţă cât mai acceptabilă de mass-media. Din această cauză, nici cuprinsul şi nici numele ce aveau să construiască fie şi un număr viitor al revistei, nu se ştiau. Revista stătea aidoma unui magnet deschis pentru toate materiile potenţiale şi, la un moment chiar dat, cele mai neprihănite materii, se lipeau de ea, dobândind rădăcini. Aceasta s-a văzut şi prin prezenţa vreunui material ce nu-şi avea locul printre celelalte, dar în actele de cultură autentică, precum şi în societate, lipsurile lucrează pentru armonia viitoare. Unele erau poate „amenzi” pe care oricine i le plăteşte vremelniciei; altele sunt mijloace mistice care alungă mulţumirea de sine.
De-a lungul acestor 10 ani, la Bucureşti – centru binecuvântat şi tot atât de neglijat al istoriei albaneze moderne – a poposit o legiune de trimişi şi diplomaţi care trebuia să reprezinte Albania. Şi au reprezentat-o de la un colţ la altul, şi pe cea cu cinci colţuri, şi pe cea fără-de-colţuri sau colţi, şi pe cea care n-avea aer din cauza umflării vorbelor goale, şi pe cea care aduna aer dintr-un viitor ce nu se găseşte prin directive, şi fiecare a pornit să facă o revoluţie în sânul albanezilor de aici. S-a văzut clar că cei trimişi nu puteau controla realitatea şi că, vrând-nevrând, dispreţuiau comunitatea albaneză, de vreme ce o priveau ca pe o turmă din ce în ce mai sclerozată de bătrâni şi băbuţe, de tineri pe cale (scurtă) de îmbătrânire şi de copilaşi cu din ce în ce mai puţină limbă maternă sau paternă. Trimişii s-au zbătut să-i unească, să-i împace, să-i adune prin serbări, privegheri, la lansarea vreunei cărţulii, revistuţe, cap de ghips sau când pământul vitreg era îndulcit de tălpile şi recitările vreunei înalte oficialităţi venite din pământul matern. Poate astfel cele două pământuri şi-au făcut schimb de obiceiuri. Apoi trimişii au luat nişte mese, au sorbit din nişte băuturi alese, au pus nişte ştampile, au răspândit nişte bârfe, au scris nişte anonime, au dormit în nişte hoteluri sau vile de patru sau cinci stele cu sau fără colţuri, şi s-au întors în pământul-uitare.
Fosta glorioasă colonie albaneză din Bucureşti, decimată de certuri şi mărunţişuri interne, dublu tulburată de această nouă dezbinare ce n-avea nimic în comun cu vechile dezbinări istorice – căci izvora, ca să nu zici se vărsa, din pragmatismul feroce al oficialităţilor şi din lăcomia lor de a intra sau de a nu ieşi din istorie – s-a micşorat simţitor nu doar numeric. Comunitatea avusese toate posibilităţile să se întărească, să le transmită urmaşilor, odată cu limba şi datinile, şi darul de a fi albanez în mijlocul unei păduri de (id)entităţi care, cu multivalenţele ei mai mult lărgea deşertul, decât se deosebea de celelalte obiecte. Îi lipsea doar idealul. Din nefericire, nici idealul cultural nu s-a vădit a fi suficient de longeviv, căci puţini vedeau creşterea şi îmbogăţirea culturii naţionale ca pe o restrângere a gloriei personale. De aceea, în sânul ei secătuit, lucrurile au decurs după versurile Cine-s eu – cine eşti tu / Eu sunt eu – tu nu eşti tu / Or fi eu, or nu mai fii…
Revista Haemus i-a rezistat fiindcă nu s-a amestecat cu niciuna din părţi şi, indirect, prin nivelul ei, a contribuit la strângerea rândurilor între părţi, deşi, precum s-a observat, acea strângere nu era călăuzită de gândul bun, ci de invidie. Poate de aceea Haemus a devenit parte de sine stătătoare şi a fost sprijinită de câţiva prieteni şi colaboratori care, deoarece n-au vrut să-i pomenească cineva, dau dovada că au ajutat fără vreun scop.
Certuri fără sfârşit au subjugat între timp media şi eterul, când se poate afirma că în Balcani se vărsase tot atâta cerneală, cât şi sânge. Erau greu să înţelegi dacă uriaşii gândirii se sfâşie pentru a lămuri vreo chestiune de importanţă vitală sau de spaima că îi uită cititorul, acest anonim nepărtinitor ce cântăreşte cu aceeaşi tăcere şi faptele sângelui, şi faptele cernelii. Premii, promovări, întruniri, trâmbiţări şi decoraţii au fort împărţite ca şi cum ar fi zestre de război între tipi ce dormeau nenumiţi sau ciripitori ai realismului socialit şi se trezeau mari, medii şi alţi maeştri ai cuvântului, ai muncii, genii mari, medii şi binecunoscuţi, călăreţi ai luminii şi ai amurgului purpuriu (căci roşul era deocamdată afurisit), oameni ai secolului, ai malurilor, ai lacului, ai stâncilor, ai cartierului, ai blocului, ai etajului – dar câteva mii de pagini în albaneză şi română, alcătuite în centrul haosului şi zgomotului infernal ce amorţea creieri şi orbea conştiinţe au fost aruncate deoparte şi deseori bârfite la fel cum se întâmplă şi împotriva pietrei de colţ. Acea piatră nu omoară şi nu răneşte pe nimeni, nu din bunătate exagerată, ci pentru că n-are de unde să cadă!
Cei zece ani care abia s-au dus, îţi amintesc de o gară murdară unde trebuie să n-o scapi din ochi pe mama bolnavă care aşteaptă să-i iei un bilet salvator, şi unde tot soiul de paranoici urlă, suflă, îşi învineţesc piepturile cu pumnii laudei de sine sau cu praştia democraţiei, încurcă hainele trupului şi pieile obrajilor, încurcă geamantanele cu damigenele, ţin notiţe, umplu şi golesc sertare, dau foc hârtiilor altora, stivuiesc hârtiile proprii şi le transformă în dosare, dar hârtiile nu se mai cumpără la kilogram la centrele specializate şi ei sunt obligaţi să le publice în formă de cărţi – încât tu nu doar că n-o mai vezi pe sărmana mamă bolnavă şi nu-i poţi asigura un loc liniştit unde măcar să-şi dea sufletul în pace, ci ţi-e din ce în ce mai imposibil să accepţi că şi pe cei ce au devastat gara i-a născut mama din burtă şi nu paranoia din gură. Cu acea ocazie, mâncându-se de dragul eroilor decedaţi, fiii paranoiei au scufundat mai adânc în umbră sau au îmbolnăvit sufletele celor ce într-adevăr vroiau să păstreze formele sufletului.
Dar toatea acestea s-ar fi scurs altfel dacă balcanicul – care ştie cu exactitate ce va face după trei sute de ani, dar nu ştie ce va mânca mâine – nu i-ar fi ridicat pâinii din gură un cult ce se identifică cu ideologia. Şi când pâinea gurii a înlocuit ideologiile (după ce toate ideologiile au înrobit şi ruinat generaţii, prefăcându-le idealuirile în praf şi pulbere sau în făină mincinoasă) de dragul pâinii, trebuia umplută ceea ce rămăsese după forma sufletului. Ţările balcanice începură să se integreze, să devină membre, să se certe şi să se împace pentru a păstra aparenţele sau doar pentru a nu întârzia vreo aderare, şi cu toţii insistă, cu cerneala, cu gura şi cu cântecele că progresul merge cu paşi repezi în acest spaţiu în care, de obicei, pasul a fost cumpătat şi pentru că prea era loc, şi pentru că de pas depindea rezistenţa capului pe vârful oaselor. Preţul progresului nu-l pomeneşte nimeni, că poate îl deoache, dar şi din cel puţin alte două motive: nu-i vine să creadă că suferinţa (greşit înţeleasă) poate fi răsplătită cu o suferinţă mai mare; şi: nu-l ascultă nimeni. Iar pe cei ce ascultă nu-i ascultă nimeni.
Avusese dreptate Nikolai Erdman în anii '20 ai veacului trecut cu fraza „Ce cunoaşte azi un viu, nu le poate exprima decât ca un mort”. Şi în Balcani, unde timp de un veac era atât de obişnuită trădarea şi atât de neobişnuită moartea accidentală, acum, când instrumentele confortului s-au însutit şi calitatea vieţii a decăzut de nu acceptă nici materia, Revista Haemus se simte născută în moartea care vorbeşte.

A.-Ch. Kuciuk

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU


Dëshpërimi ishte i madh. Më egërshan se që dukej në shikim të parë. Rasti i shkrimtarit nobelist, sikur ia gërvishti dhe lëndoi një plagë të thellë që, kurrsesi të zinte cipë shërimi. Kishte kohë që ishte ndalë në nyjën që iu shfaq më e madhe se Nyja e Gordonit. (Shtesë: pse, si e qysh ka ardhur dere të ky krahasim nuk e dinte dhe, për momentin përtonte të rrëmonte nëpër fjalorë të fjalëve dhe të shprehjeve të huaja, i bindur që të tjerët, lexuesit e dinë mirë ketë, prandaj e la për njëherë tjetër!). Problemi që e mundonte ishte me i madh se çdo nyje dhe, si shumë vështirë, të lirohej prej tij. Ndryshe, e dëshironte një gjë të tillë. Një shërim sa më të shpejtë. Sa më efikas. Kishte krupë, mos durim kishte, ndaj vjedhësve. Ndaj hajdutëve, të çdo lloji e soji. Qoftë edhe të imtë të jenë. Në veçanti kishte inat ndaj atyre që qojnë dorë në shkrimet e të tjerëve. Ndaj huazuesve. Përshkruesve të tekstit të tjetrit. Imituesve. Me një fjalë, ndaj plagjiatorëve. Kleptomanëve. Të gjithë, pa përjashtim, e dinë domethënien e këtyre dy fjalëve të huaja. Uri a etje e sëmur për vjedhje nevojë e pa nevojë!
(Huazim: “Si sorra sot / Gjenden njerz plot; shkronjëtorë plot kam parë / Vjershëtorë të dëgjuar / Po veprat që kanë shkruar / Nga të tjer’ i kanë marrë / Me vjen të shaj këto shkrime / Po nuk është puna ime”).
Kur të kihet parasysh se këto vargje shkëputën nga poema “Sorra që niset me pendët e palloit”, të fabulistit me famë botërore, që ka jetuar dhe shkruar, midis vjetëve 1621 dhe 1695, do të thotë, para afro pesë qind vjetësh, nga dita e sodit, kjo vetvetiu do të thotë se, shëmtia e plagjiaturës është jetëgjatë, siç është gënjeshtra (rrena), tradhtia, pabesia, lija, spiunllëku, inati, zilia, sifilizi, mortaja, hijanetllëku...
Lum fabulisti i njohur, kur poemën e mbyll me vargun – “Po nuk është puna ime”.
Ndaj atyre që “Po veprat që kanë shkruar / nga të tjer’ i kanë marrë”, shkruesi ynë kishte inat dhe hidhërim të pashërueshëm!.
Tamam kur ishte në zgripin e zhgënjimit dhe të fatalitetit, tamam kur bëhej gati të braktiste tavolinën e punës dhe kurrë mos t’i avitej më, me qëllim të shkruante as proze, të shkurtër, se më të gjatë, hiç se hiç, në faqet e një gazete shqipe të ditës, sikur ishte mbështjellë medikamenti që, në atë çast jetik, në atë dekik të ligë, do ta shpëtojë nga vdekja e pamëshirshme si autor, më mirë të thuhet si shkrues.
Gazetë jona nuk ishte “autore” e atij teksti shpëtimtar. Jo, atë e kishte marrë dhe e kishte riprodhuar nga një gazetë e madhe. Nga ato titujt e të cilave fillojnë me një shkronjë të madhe Th. Në atë copë tekst, bëhej fjalë për një shkrimtar të madh spanjoll. Ishte edhe laureat i çmimit më të lartë botëror (Nobël) për letërsi, për vitin 1989. Një tjetër, tash shkrimtare, po ashtu spanjolle, sivëllain e saj, e akuzonte për plagjiaturë. Nga filan romani im, thoshte ajo, nobelisti në fjalë, kishte huazuar pjesë të tëra tekstesh të saj. Madje, me ambiente të njëjta, me ngjarje të njëjta, me emra të njëjtë personazhesh etj. etj. Krejt kjo ngjante disa vjet pas vdekjes se nobelistit në fjalë , të cilit, ky skandal i madh, ia kishte zbritur, kushedi sa për qind, respektin dhe autoritetin që kishte pasur dikur.
Sa lexoi për skandalin më të ri të kësaj dukurie, kur kësaj radhe, ishte i nivelit më të lartë dhe e përmasave botërore, në vështrim iu shfaq një fushë, një mal i madh, plagjiatorësh, hajdutësh e shkretanësh të tjerë të imtë, asi që nuk dinë ta shkruajnë as emrin e vetë si duhet e me korrektësi. As emrin e vetë nuk kanë fuqi ta qesin në letër pa konsultuar shkrimin e tjetrit. Në mesin e tyre dalloheshin gjithfarë fytyrash bajate. Më të imëtit, por njësoj të dëmshëm, për të mos thënë të rrezikshëm, kur përditë shkruajnë. Në shtypin e shkruar dhe atë elektronik. Por, nuk është fjala për ta. Më të rrezikshmit, më të pandershmit dhe, më çoroditësit, dhe të paskrupull janë ata shkrimtarë dhe poetë, që ngritën e zhvillohen si të tillë, gjithmonë në saje të vjedhjes, të marrjes hua nga të tjerët. Këta janë më të shëmtuarit. Fjalë nuk ka. Ata nuk ka ujë, në dete as oqeane, që t’i lajë, që t’i pastrojë mëkati e marreje.
Në çastin më kritik, në kthesën më të keqe, në bërrylin më të mbrehtë dhe më delikat të dëshpërimit, kur ishte në një gjendje të tillë shpirtërore, shqetësimi dhe trazimi, deri në maksimum, në çastin kur, jo vetëm shkrimin në prodhim (ndërtim), por tërë atë që kishte rreth vetës, desh i asgjësoi dhe t’i bëjë hi e pluhur. Duke filluar nga ato më të trashat: kompjuter, monitor, tryezë të punës e deri të, të imtat, stilolapsat, shumë fletët e radhorëve të shpërndarë gjithandej, me copa shënimesh, qoftë edhe si ide të mjegulluara, për ndonjë krijim të arsyeshëm, nëse jeta shfaqet dorëlirë, e i jep ymër...
Deri sot kurrë nuk kishte futur dorën në xhep të tjetrit. Nuk kishte vjedhur qoftë një qindarkë, një varg poezie, një rresht proze. Edhe nëse, ndonjëherë, në të rrallë, kishte ndodhur huazimi, në çast magjepsjeje a mrekullimi, nga një thënie, mendim, përshkrim apo varg i bukurisë mahnitëse, të një tjetri, shpejtë e ngutas, si të binte me bythë në prush, përnjëherë e fuste nën thonjëza, dhe, po ashtu shpejt e për ngut, shënonte burimin nga e kishte marrë një xhevahir tillë!
Në anën tjetër, në malin a llumin e dendur të hajdutëve, kishte edhe të atillë që lirisht mund të emëroheshin dhe të kualifikoheshin, të renditeshin midis njerëzve të sëmurë nga sëmundje e ligë dhe e njohur si kleptomani. Ndër shumë krijues, këtë fjalë lezetshëm do e zinte mes thonjëzash (“krijues”, pra!), kishte edhe të atillë që ishin të paskrupull, të pamoralshëm. Përvetësimet, vjedhjet, nga etja e pangopur kleptomanie, i quanin punë të tyre, të arritura të veta. Krenoheshin, deri në krekosje, me to. Ata mjeranë, me përjashtime të vogla, shpesh e në shumë raste, merrnin edhe shpërblime nëpër konkurse të ndryshme letrare. Mirënjohje shoqërore e letrare, deri të ato më të lartat!
Ajme!
Hajdutët e tjerë e kanë njëfarë boje, por, këta që janë vjedhës të krijimtarisë së tjetrit, të pjellës dhe frytit shpirtëror të tjetrit, nuk marrin asnjë ngjyrë. Janë matrapazë faqezi dhe të pa cipë fare, të pa moral. Janë prostituta. Bythëqirës janë! Lule dritë (sado që dritë e errët është!), të futët dora në xhep të huaj dhe nga andej kthehet me ndonjë lek të imët, krahas asaj që të hapet romani, libri shkencor a vëllimi me poezi i tjetrit, e të përshkruhet. Të kopjohet. Me një fjalë, të vidhet.
Asgjë më të mirë nuk janë as epigonet. Ata që, duke mos pasur besim në fuqitë e veta, krijuese dhe kreative, përgjithësisht, hyjnë nën hijen e pemës se tjetrit. Mbledhin fruta të pjekura, të gatshme ose të ngjashme. E kështu me radhe, deri në pambarim, në të pasosur.
Demoralizimi e katandisi të tërin, kur i shkrepi në mendje se edhe autorësia e vetë Uliem Shekspiri. Iu kontestua ajo, duke thënë se Hamletin dhe tjerat kryevepra të dramaturgjisë botërore, të firmosura nga ky autor, nuk janë fryt i tij, por janë pjellë e mendjes, punës dhe dorës e djersës se një tjetrit. Del, pra se edhe vetë Shekspiri, jo vetëm se nuk ishte plagjiator, kleptoman, epigon dhe të tjera të ngjashme. Nëse del se është ashtu siç vazhdon të supozohet, se edhe ai ishte një hajdut, një vjedhës i madh që, mori, përvetësoi dhe me emrin e vet nënshkroi, shumë kryevepra letrare dramaturgjike, duke fituar kështu, reputacionin dhe famën më të famshme botërore, kuku për ne dhe letërsinë e Globit të ri e të vjetër...
Jam topall (shkrimtar as mesatar!) por jam krenar. Zemra i këndoj kur dhe njëherë kujtoi se kurrë kurrgjë nuk vodh as huazoi nga askush. As i madh, as i vogël. As nga i famshmi, as nga anonimi.
Prishtinë, 05/06/2008