Blerina Goce: Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare

... Tradita në poezinë dhe në prozën shqipe. Erotika në poezinë orale

Në Shqipëri nuk ka pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të kamufluara me erotizëm. Ne nuk kemi pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të kamufluara me erotizëm që nga Koliqi, Anton Pashku, Jeronin De Rada, Mitrush Kuteli etj. Është e vërtetë që letërsia shqipe ende nuk ka krijuar figura letrare të diskursit të dashurisë ose mite letrare si Helena, Beatriçja, apo Don Zhuani. Megjithatë, në letërsinë shqipe ekzistojnë figura letrare erotike që pretendojnë të bëhen mite të erotizmit.[1]
Letërsia shqipe nuk e ka trajtuar kurrë erotizmin mirëfilltazi, nuk e ka sjellë atë asnjëherë në formën e tij të plotë, përveç se përmes vargjeve.
Padyshim, erotika shqiptare, fundja si edhe çdo lirikë tjetër erotike, ka veçantitë dhe specifitetet e veta, që janë pasojë e rrethanave dhe kushteve në të cilat lindi dhe u zhvillua ajo. Pavarësisht se lirika erotike e traditës nuk mund të krenohet me dominim mbi llojet e tjera letrare, fakt është se ajo nuk i ka munguar letërsisë shqipe edhe përkundër mënyrës më të frenuar të shprehjes që, fundja, është në përputhje me normat morale që ekzistonin në një ambient patriarkal siç ishte ambienti shqiptar. Nuk është e vështirë të vërehet se edhe në periudhat historike që shtronin si  kërkesë seriozitetin e zgjidhjes së çështjes kombëtare, pavarësisht se, siç edhe mund  të pritet, ka dominuar lirika patriotike, lirika erotike, megjithatë, nuk ka munguar.
Në periudhën e romantizmit shqiptar, lirika patriotike dhe ajo erotike, sidomos në letërsinë e arbëreshëve të Italisë, shpesh paraqiten të gërshetuara edhe pse në raste të tilla theksi vihet në lirikën patriotike, meqë heronjtë e romantizmit arbëresh nisen nga motoja e njohur ‘për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë’. Si rrjedhojë, veprat e arbëreshëve kanë fund tragjik, meqë mbretëron bindja se njeriu nuk mund të gëzojë lumturinë personale në një kohë kur atdheu është në robëri. [2]

Por, më shumë se sa në letërsinë e mirëfilltë, erotizmi është trajtuar në traditën orale dhe në poezitë e bejtexhinjve.
Fryri er’ e malit,/Ngriti shur prej lumi,/Mamudi të thirra,/Të nqova ngaj gjumi;/laj syt’ e zezë,/me shkumë sapuni,/Mamudi të thirra,/të nqova ngaj gjumi;/Pa më merr ombrellkën,/pa më dil ngaj lumi,/ Mamudi të thirra,/të nqova ngaj gjumi;/çorapet e verdha,/vijat gushëpëllumbi,/Mamudi të thirra,/ të nqova ngaj gjumi;/ t’u shkurtua fustani, të vajti ne gjuri,/Mamudi të thirra, të nqova ngaj gjumi/ [3].
Pra, edhe pse erotizmi në letërsinë shqiptare është diçka e kamufluar, e fshehur e gati e munguar ndër vite, kjo nuk do të thotë se e njëjta gjë është në gjithë shoqërinë e traditën shqiptare. Ky nuk është fenomen i botës shqiptare por i letërsisë shqiptare.
Xullufet e tua lulet e symbylit,/je vetë bukuria e kopshtit ku ke hyrë,/pra ka hak bylbyli të shikonjë me sy,/ta lerë trëndafilin, të këndonjë për ty./Të këndonjë për buzëtë të kuqe shafran,/të këndonjë për ballin që nuk zihet kurrë,/të këndonjë për vetullat të shkruar gajtan,/qepallat si shigjeta, sytë me nurë./ Të këndonjë për qafën, të këndonjë për supat,/për krahët e llërët, drite dhe ergjënd…[4]
Apo
Në ëndërr të gremisunë,/në ëndërr m’u shty një sevda:/Mahmudeja e stolisurë,/mjeri unë, po heq xhefa./Këjo sevdaja e insanity/gjallë njerinë ç’ë përvëlon;/Mahmudeja e Sulejmanit/me gazep sokakut shkon./Jelek kadife veshurë,/si mos njeri në këtë dhe,/me buzë duke qeshurë,/ç’të ka hije, moj Mahmude![5]
Ashtu siç thamë, poezia e bejtexhinjve dhe veçanërisht tradita gojore është e mbushur me erotizëm të pastër, ku i vetmi fanatizëm tek kjo e dyta, duket të jetë puritanizmi në promovimin e traditës.
Ditën e shtunë nga ana e dhëndrit shkonin tek nusja shumë gra. Midis këngëve dhe valleve të ndryshme, dilte nusja duke qarë. Atë e shoqëronin dy gra. Pasi e linin ta shikonin, nusen e futnin përsëri brenda. Pas kësaj ceremonie vinte çasti më i rëndësishëm. Dy gra dilnin në mes të oborrit, me legen, pambuk, ibrik dhe këna. Është çasti kur nusja do të lyejë gishtat me këna. Kur kënaja është bërë gati, nusen e sjellin përsëri dhe e vendosin pranë vendit ku përgatit kënaja. Ndërkohë, njëra nga gratë, i merr një gisht, të cilin nusja nuk do ta afrojë, dhe duke belbëzuar fjalë të ndryshme me humor ia lyen me këna. Pikërisht gjatë kësaj kohe këndohej kënga: Erdh kënaja me t’u vu/ ty moj bija, bija ime/ vene se t’ka hije/ ty moj bija, bija ime…/
Tek shtëpia e nuses, ata priten nga të afërmit e nuses dhe të ftuarit e shumtë që kanë ardhur të presin krushqit. Gjatë kësaj kohe këndohet kjo këngë: U shyqyr që sosi nusja/ Marshalla nuse që qeka/ Hyni nusja në shtëpi/ Shtati saj si selvi…/  etj.[6]
Nër mafes, mori nuse, nër mafes,
Sojt e larëm çerpëjkt e zes,
Sojt e larëm çerpëjkt me rrema,
Lum konaki si po t’shtij mrena![7]
Në këngët kur hyn dhëndri me nusen apo këngët që këndojnë motrat për dhëndrin, kur lyhet nusja me këna apo kur vajza dorëzohet nuse etj., erotizmi vjen i shfaqur në mënyrë të pranueshme, të mirëpranuar nga të gjithë, i pastër, i plotë edhe pse me puritanizmin që thamë në promovimin e traditës.
Nga këngët e dasmës, më të pasurat dhe më të prekshmet janë padyshim këngët e kënasë, të njohura dhe me emrin këngë të kanagjeqit. Këndohen kryesisht ndërsa kryhet rituali i lyerjes së flokëve si dhe i gishtave e i shuplakave të duarve me këna, të enjten e dasmës paradite, dhe vazhdojnë të këndohen gjatë tërë asaj dite e pjesërisht dhe të nesërmen.[8]
Prekja e tabusë këtu bëhet në mënyrë të natyrshme dhe nuk shihet ajo ngurtësi ndaj erotizmit që mund ta hasim në letërsinë e shkruar të traditës.
Ma njish brezin moll më moll,/O dhanër-o! (Refren)/Unë kërkoj vetëllholl,/Vetëllholl kimetlie;/Du dyshek pa ra jerie,/Ta bëjmë sefte un e ti.[9]
Me këngët e gjerdekut i përcjellin në mbrëmje dy të rinjtë në dhomën e tyre, duke u uruar fillimin e një jete të përbashkët plot lumturi. Shprehet në këto këngë dhe gëzimi i prindërve e i motrave të dhëndërit, si dhe kënaqësia e qiftit bashkëshortor pas njohjes së tyre të drejtpërdrejtë. Njëkohësisht, me intonacione alegoriko-humoristike jipen udhëzime apo bëhen dhe përshkrime gjer diku liçencioze dhe gaztore.[10]


(Vijon në Revistë)



[1] Sabri Hamiti, Konferenca e parë shkencore ndërkombëtare “Erotizmi në Letërsinë shqiptare” - nëntor 2011; gazeta “Mapo”, 21/11/2011
[2] “Femra në poezinë shqipe të decenieve të para të shek. XX”; Mirlinda Krifca-Beqiri; Revista Albanologjike 1; Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve; Shkup 2009; f. 130 .
[3] Fryri er’ e malit, Këngë popullore dashurie, Instituti i Folklorit, Tiranë 1965, f. 49-50.
[4]Bandilli i djegurë - (fragment), Sulejman Naibi, Dh. S. Shuteriqi etj., Historia e letërsisë shqipe I-II, Prishtinë, 1975, f. .206.
[5] Po atje, f. 205.
[6]Studime Filologjike-1, Viti 1979, Hysen Filja, f. 120, Akademia e Shkencave e RPSSH- Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
[7] Nër mafes mori nuse, 250 këngë popullore dasme, Instituti i Folklorit, Tiranë 1966, f. 10.
[8] Këngë dasme-1, Anton Çetta- Parathënie; Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1980, f. 12.
[9] Ma njish brezin moll më moll, 250 Këngë Popullore Dasme, Instituti i Folklorit, Tiranë 1966, f. 55.
[10] Këngë dasme-1, Anton Çetta- Parathënie; Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1980, f. 17.