Sipas Maksimit të madh, tri janë llojet e pandëshkuara dhe të papërçmuara të së shkruarës: ato që shkruhen për të mbajtur mend; për dobinë e të tjerëve; dhe për dëgjesë. Nën këtë prizëm janë hartuar shumë shkrime nga ata që kanë synuar përunjësinë. Kurse ai që shkruan për t’u pëlqyer, për t’u dukur dhe për lavdi të rreme do ta marrë pagën e vet, pa pasur asnjë dobi këtu dhe asnjë shpërblim në amëshim, por do të ndëshkohet si dikush që ka nxjerrë për shitje në tezgë fjalën e Zotit, që të fitojë dinakërisht kënaqësinë prej njerëzve.
Muri i Katërt… - Bisedë me artistët Albert Dedja dhe Dardana Bërdyna -
Në vend të Curriculum Vitae…
ALBERT DEDJA & DARDANA
BËRDYNA – Fëmijëria jonë
ishte vrapim i gëzueshem dhe lojra pa fund në hapësirat e një natyre të
mrekullueshme, me tokë të ngrohtë, në mes lumit Erzen dhe detit Adriatik, mes
qytetit të Shijakut dhe Durrësit. Nuk mund të rritesh indiferent nga ajo bukuri
e pejasazhit gjithë dritë, fllade të ngrohta dhe dimra me stuhi shirash, mes
njerëzish të lidhur me tokën dhe detin. Pasioni dhe kontakti me artin lindi
pikërisht brenda këtyre përvojave vizive, njerëzore dhe ndjesish të magjishme.
ALBERT DEDJA- Në moshën gjashtë vjaçare,
fillova rrethin e pikturës për fëmijë me mësuesen e vizatimit Shpresa Beqiri.
Ajo me shumë pasjon na mësoi të vizatonim dhe të dashuroheshim me artin, na
mësoi disiplinën e përkushtimit, na nguliti në kokë idenë e kërkimit të së
bukurës, si të ngazëlleheshim pas saj. Nga ajo kohë magjike nuk u ktheva më
mbrapa për të kërkuar psenë, por vazhdova duke kaluar të gjitha fazat e
formimit: Liceun Artistik në Shkodër, Akademinë e Arteve në Tiranë, punën si
piktor në Muzeun Arkeologjik të Durrësit, si skenograf në Teatrin «Aleksandër
Moisiu» të Durrësit, kalimin në anën tjetër të detit, dhe jetën artistike në të
gjitha dimensionet e saj. Kjo e fundit, për fat të mirë, është akoma në njëfarë
mënyre në formim aktiv, ose në shndërrim, një domosdoshmëri e imja për të
vazhduar rritjen.
IULIA ENKELANA: A fost ca o piesă (Piesă într-un singur act / Act într-o singură piesă)
PERSONAJELE:
FATA CARE ARANJEAZĂ MASA / ELENA – gazda, o tânără
simplă, sobră.
FATA PLICTISITĂ / LINA – o tânără plictisită la
începutul piesei. Sarcastică. Are părul lung, negru, haine simple, de culori
închise.
NOBILA / DINA – o tânără cu aer nobil, care se
crede foarte valoroasă. Fumează țigări subțiri, într-un port-țigaret, are o
blană la gât, pe care toată lumea o consideră de vulpe. Folosește mult machiaj
și poartă multe bijuterii. Este bogată și acest lucru se vede în înfățișarea
ei.
BĂIATUL CARE NU ÎȘI GĂSEȘTE LOCUL / CHRIS – un tip
înalt, slab, parcă uscat, și extrem de agitat pe tot parcursul piesei. Nu stă
locului, gesticulează mult, bate cu degetele pe masă, are ticuri, tremură, și
este, fără un motiv anume, foarte speriat și îngrijorat.
BĂIATUL CU PICIOARELE PE UN SCAUN / ALEX – un tânăr
ironic, foarte lejer. Îmbrăcat sport.
EMA – o tânără încântată, deoarece are întâlnire cu
Clark von Scrtiptumstadt – un tip foarte celebru după nume, dar necunoscut de
nimeni. Cheful îi piere după ce ascultă nenumărate variante despre
personalitatea acestui tip.
Clark R. („Clark
Er” / „Clark R punct”) – celebru jurnalist
la Gazeta de Duminică. Nevăzut de nimeni. Nu apare deloc în piesă, ci doar se
vorbește despre el.
Actul I
(și singurul...)
Interior, pe
înserate. O cameră de zi. O masă de lemn, pictată în negru, cu o față de masă
în carouri și câteva pahare și sticle deasupra. În mijloc, un coș cu câteva
fructe expirate. Șase scaune de lemn, pictate în negru. Deasupra mesei, o
lustră mare, aprinsă, luminând încăperea cu o lumină albă-galbenă. Într-un
colț, în dreapta, o măsuță pe care stau băuturi, pahare, aperitive, tacâmuri,
șervețele, scobitori etc. Pe jos, lângă măsuță, o vază cu flori aproape uscate.
Într-un alt colț, în stânga, un cuier înalt, negru.
MERITA TOÇILA: Lidhja e Artit me veshjen
Veshja e realizuar në sajë të teknikës dhe stilit, demostrohet si art tridimensional në lëvizje. Mbi trupin projektohet modeli sipas një ideje të caktuar dhe nga përzgjedhja e materialit vendoset si do të mbetet varianti përfundimtar. Falë përvojës së trashëguar, veshja duket diçka e realizueshme shpejt, por për të ardhur deri tek konfeksionimi në atelie dhe sfilimi i manekinit mbi pasarelë, fillimisht skicohet në mendjen e dizenjatorit para se të hidhet në letër e të vizatohet me ngjyrë. Nga artisti kalon tek modelisti, i cili bën zbërthimin e modelit në elementë teknikë dhe së fundmi tek ekzekutori. Ky zinxhir bashkpunëtorësh dikur, shumë kohë më parë, ishte vetëm një grup vashash para një vegje primitive, të cilat tentonin që një pjesë të natyrës dhe jetës së tyre ta përfshinin në pëlhurat që endnin. Aty mund të vendosnin zogjtë që fluturonin në qiell ashtu si i konceptonin, njeriun siç dinin ta vizatonin, shtëpinë, pemët, diellin, detin, hënën si drapër që dukej në netët e qarta, velat e hapura të varkave në det tek ishte në lundrim zoti i zemrës së tyre. A nuk bënte të njëjtën gjë Penelopa tek priste Odiseun të kthehej nga rrugëtim i gjatë?! Këto shenja simbolike materializohen dhe kthehen në mesazhe të një botë të tërë besimi. Nëpërmjet analizës së simboleve dhe propabilitetit të zbërthimit të tyre drejt arritjes së kuptueshmërisë së mesazhit të paraardhësve të lashtë për brezat e sotëm, vendosjes së urave lidhëse artefakt-vëzhgues-interpretues, mund të bindemi që do të kemi filluar të vendosim një komunikim me trashëgiminë tonë. Nëse një stilist i viteve ’60-të do të shprehej se funksionaliteti duhet të jetë shpirti i veshjes, kompozimi - ritmi i brendshëm dhe estetika - mbëshjella e saj,[1] habitemi sa të qartë kanë qenë artizanët tanë dhe sa bukur kanë mbivendosur ngjyrat, me sa zhdërvjelltësi kanë përkthyer në imazhe ngjarje, fenomeme e objekte, sa me mjeshtëri e kanë punuar lëndën e parë tekstile për të dhënë një vepër tërësisht të realizuar.
SADEGH HEDAYAT: Perçja
Përktheu: Viktor
Bakillari
Sadek IDAJETI, (Sadegh Hedayat) shkrimtar i madh iranian, lindi në vitin 1903 në kryeqytetin e Iranit, Teheran, dhe vdiq më 1951 në Paris / Francë. Është nismëtari i letërsisë moderne perse. I vetmi shkrimtar modern iranian që ka fituar famën më të madhe jashtë kufijve të vendit të tij. Idajeti lëvroi shumë bukur gjininë e prozës së shkurtër (tregimit). Ai është konsideruar nga kritika si shkrimtari më i madh i Iranit modern. Për nga fuqia e stilit është quajtur Franc Kafka i Orientit. Vepra e tij përshkohet krye-fund nga ankthi. Ajo karakterizohet nga një pesimizëm i thellë, pesimizëm ky, që e çoi në vetëvrasje.
Haxhi Murati, kërceu përpjetë si kaproll
nga platforma e dyqanit dhe doli në shëtitoren e pazarit. Shkundi kindat e
tunikës ngjyrë hiri, rregulloi rripin e argjendtë, shkoi dorën në mjekrën e
ngjyer me këna dhe thirri Hasanin, çirakun e tij, për ta ndihmuar të mbyllte dyqanin.
Ndërkohë, nxori nga xhepi katër monedha dhe ia zgjati, - i cili e falënderoi,
pastaj u largua me hapa të mëdha duke fishkëllyer dhe humbi në turmë. Haxhiu
hodhi supeve pallton ngjyrë kafe që e mbante në dorë, dhe pasi pa rreth e
rrotull filloi të ecte serbes. Këpucët e reja ia bënin krak-krak. Shumica e
dyqaneve e përshëndesnin teksa kalonte dhe i thoshin nga një fjalë të ëmbël.
- Njatjeta Haxhi... Si je Haxhi? Ke
humbur fare Haxhi!...
Këto fjalë zëzëllonin butë në veshët e
tij sidomos titulli “haxhi” ndaj të cilit ishte veçanërisht i ndjeshëm. I
mikluar tinëzisht, ai u përgjigjej përshëndetjeve me një buzëqeshje begenisëse.
Ai e dinte mirë që emri “haxhi”, me të
cilin e nderonin, ishte i padrejtë, sepse nuk kishte shkuar asnjëherë për
pelegrinazh në Mekë. Thjesht, pas vdekjes së të atit, atëherë ende fëmijë, e
ëma, sipas amanetit të të ndjerit, kishte shitur shtëpinë, e kishte bërë mallin
para dhe kishte shkuar me kuç e me maç në Qerbela. Pas një a dy vjetësh ata i
harxhuan të gjitha dhe mbetën me gisht në gojë. Haxhiu, vetëm dhe me shumë
mund, kishte shkuar në Hamadan, ku rronte i ungji. S’kaloi shumë kohë dhe, ky i
fundit, ndërroi jetë duke e lënë si trashëgimtar të vetëm. Dhe meqë xhaxhanë e
njihnin në pazar me emrin “Haxhi”, djaloshi kishte trashëguar, njëherësh,
krahas dyqanit edhe titullin. Ai nuk kishte asnjë të afërm në qytet. Dy-tri
herë ishte përpjekur të merrte vesh për fatin e s’ëmës dhe së motrës të mbetur
në Qerbela, por më kot; madje s’kishte mundur të gjente asnjë gjurmë të tyre.
ERMIR NIKA: Modernizmi si dukuri historike, kulturore dhe letrare
Para se të
nisim shtjellimin e temës sonë, është e domosdoshme të trajtojmë në vija të
përgjithshme mendimin shkencor të gjithëpranuar mbi dukurinë e moderninetit në
art e në letërsi. Vetëkuptohet që këto faqe s’janë tjetër veçse një përpjekje
për të sjellë thelbin e kësaj dukurie, zbuluar e përgjithësuar prej kaq e kaq
studiuesish të huaj.
Me qëllimin e
përvijimit të një ideje më konkrete se ç’nënkupton në vetvete modernizmi si koncept dhe çfarë përfaqëson
si lëvizje në mendësinë botërore, në kulturë, teknologji dhe në psikologjinë e
përgjithshme shoqërore, duhet të rikthehemi në kohë, për të këqyrur gjenezën
dhe faktorët përbërës nga të cilët u formua kjo lëvizje. Modernizmi lindi si
një term me anë të cilit fillimisht tregohej prodhimi arkitektonik. Më tej ky
term do të fitonte terren në shumë fusha të rëndësishme të veprimtarisë
njerëzore; me modernizëm do të
cilësohej edhe arti i ri figurativ që u zhvillua në Spanjë, veçanërisht në
Katalonjë me përfaqësuesit e tij Gaudi, Puig Cadafalch. “Gjatë njëqind e pesëdhjetë vjetëve të
fundit, terma të tillë si “ modern”, “modernitet” dhe së fundit “modernizëm”,
si dhe një numër nocionesh që lidhen me to, janë përdorur në kontekste
artistike apo letrare për të përcjellë kuptimin gjithnjë e më të mprehtë të
relativizmit historik, i cili në vetvete është një formë e kritikës së traditës
”[1].
ALISA VELAJ: Metamorfozat e pafundme të qenësisë
Rrugëtim nëpër “Pasqyrat e Narcisit” të Ernest Koliqit
Vepra “Pasqyrat e Narcisit”,
pranuar nga kritika si maja më e lartë në olimpin koliqian, ka qenë përherë
edhe një objekt i vazhdueshëm diskutimesh, përsa i takon përkatësisë zhanrore.
Nga gjithë përcaktimet e bëra prej studiuesve të ndryshëm, do të veçonim
arsyetimin e studiuesit Tonin Çobani, anipse, jo vetëm i përshtatet më së miri
objektit të këtij punimi, por mbështet njëfarësoj edhe etiketimin “tregime” që
vetë autori u ka vendosur copëzave mrekullore, të cilat përbëjnë këtë vepër.
Sipas Tonin Çobanit, për nga përkatësia, kemi të bëjmë me prozë të shkurtër pa subjekt, kurse për nga konceptimi, ato janë poezi lirike. [1] Kufijtë mes prozës dhe poezisë janë tepër të tejdukshme në këtë vepër. Prozat e shkurtra marrin jetë përmes poezisë flladitëse të unit lirik, ashtu sikurse shpirti i këtij të fundit “strehohet” brenda kontureve të prozës si në shtëpinë e vet. Kjo mënyrë vetëzbulimi e shpirtit lirik nëpërmjet prozës, ku poezia mbetet vetëm dhe vetëm poezi në mënyrën e përjetimit prej recepientit, dhe ku proza mbetet vetëm dhe vetëm prozë në këndvështrimin e dhënies së informacionit për transformimet që pëson ky shpirt lirik përgjatë metamorfozës së tij. Është një lloj metamorfoze që shkon paralel me zbulimet që i bëhen botës së ngjizur dhe të vetëngjizur, karakteristikë rrëfimtare tepër e rrallë në letërsinë shqipe, por jo në letërsinë europiane të mbarë shekullit të njëzetë. Koliqi vjen herë si një Fransua Moriak në këngëzimin e tij brenda kufijve të prozës, apo në mënyrën se si i vesh disi me mjegull përjetimet e subjektit lirik, e herë si një Artur Rembo, në mënyrën se si përpiqet të zbërthejë deri në detaje anët e ndritura e të errëta të unit poetik. Këto proza, të mbështjella disi me mug, gjë krejt normale përderisa brenda tyre frymon poezia meditative e një erudicioni të rrallë, e rendisin Koliqin ndër autorët më modernë të arealit shqiptar.
Sipas Tonin Çobanit, për nga përkatësia, kemi të bëjmë me prozë të shkurtër pa subjekt, kurse për nga konceptimi, ato janë poezi lirike. [1] Kufijtë mes prozës dhe poezisë janë tepër të tejdukshme në këtë vepër. Prozat e shkurtra marrin jetë përmes poezisë flladitëse të unit lirik, ashtu sikurse shpirti i këtij të fundit “strehohet” brenda kontureve të prozës si në shtëpinë e vet. Kjo mënyrë vetëzbulimi e shpirtit lirik nëpërmjet prozës, ku poezia mbetet vetëm dhe vetëm poezi në mënyrën e përjetimit prej recepientit, dhe ku proza mbetet vetëm dhe vetëm prozë në këndvështrimin e dhënies së informacionit për transformimet që pëson ky shpirt lirik përgjatë metamorfozës së tij. Është një lloj metamorfoze që shkon paralel me zbulimet që i bëhen botës së ngjizur dhe të vetëngjizur, karakteristikë rrëfimtare tepër e rrallë në letërsinë shqipe, por jo në letërsinë europiane të mbarë shekullit të njëzetë. Koliqi vjen herë si një Fransua Moriak në këngëzimin e tij brenda kufijve të prozës, apo në mënyrën se si i vesh disi me mjegull përjetimet e subjektit lirik, e herë si një Artur Rembo, në mënyrën se si përpiqet të zbërthejë deri në detaje anët e ndritura e të errëta të unit poetik. Këto proza, të mbështjella disi me mug, gjë krejt normale përderisa brenda tyre frymon poezia meditative e një erudicioni të rrallë, e rendisin Koliqin ndër autorët më modernë të arealit shqiptar.
BEQIR MUSLIU: Cronica Ioaninei (1350-1400), II Kronika e Janinës (1350-1400), II
Corpus Scriptorum historiae bizantinae
Pretutindeni îmi ascundeai fața
Iar mie-mi trebuie să te urmăresc prin oglinzi care nu
Le puteam găsi nici măcar în pergamente rupte-n
Biblioteci
Astfel iar am ajuns la Ioanina Tu nu erai acolo
Eh Nu ți-am zis Epir se smulgea din carnea trupului
Meu muritor până tu mă căutai pretutindeni
Din mâna mea dreaptă curgea sânge Etolian
La subțiori mă mușca Akarnania
Și au murit Stevan și alți împărați între timp
Salvările au continuat mai încolo
Dar după a-ceea ce se scrie cu sânge și slove
Prin istorie a venit Nichifor II Îngerul
Din nou văr de sânge cu Ioan Cantacuzino
BARDHYL LONDO: Disidenții (Disidentët)
I-am înjurat pe disidenți
prin ziare
din ecranele televizoarelor
unii – cu o ascunsă durere omenească
cei mai mulți – cu vanitatea oratorilor.
Iar ei plecau triști
în noaptea cu o durere de plumb
fulgere rare le luminau drumul
către ei înșiși.
Ca un demon îngrozitor îi persecuta viață-moartea.
Noi continuam să înjurăm. Târziu ne-am dat seama
că venise vremea
Disidenței față de noi înșine.
VIRION GRAÇI: Fenascon (Fenaskon)
Ninsorile din acest an au întârziat peste măsură.
Fluturi singuratici păreau
fulgii
cu tăișul munților pe fundal -
și rapid
se sfârșeau în oțetul salatei
servite
la hanul sărac lângă podul
ce unește simplu și repede
doar malurile
care-i despart la rândul lor
pe cei ce vor
să se despartă.
Puțin curaj.
Puțin stoicism.
Puțin fenascon.
Puțină decadență. O, prieteni.
Au întârziat peste
măsură
ninsorile acestui an
și v-au găsit pe marginea
șoselelor, pe stâlpi
și m-au găsit pe mine
când rodeam cu dinții
unghile ursulețului fotograf.
AZIS GJERGJI: Legjitimiteti i Revolucionit Demokratik Shqiptar të Qershorit 1924
Ka shumë arsye pse shqiptarët e përkujtojnë me krenari 90 vjetorin e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924. Së pari, Revolucioni Demokratik i Shqipërisë (1924) u zhvillua kundër qeverisjes së korruptuar e të kriminalizuar të feudalëve shqiptarë, me pjesëmarrjen e luftëtarëve nga të gjitha krahinat e vendit, nga shtresa të ndryshme të popullsisë dhe nga të katër besimet kryesore fetare në Shqipëri. Së dyti, udhëheqësit e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 e mbështetën aksionin e tyre kryengritës në parimet bazë të Lirisë dhe të Drejtave të Njeriut, të shpallura nga Revolucioni Demokratik Amerikan (1776) dhe Revolucioni Demokratik Francez (1789). Së treti, pavarësisht nga dështimi, idetë e Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924 u bënë burim frymëzimi për brezat e rinj të shqiptarëve në rrugën e fitoreve të sistemeve qeverisëse demokratike në Shqipëri, Kosovë e shtetet e tjera ballkanike ku jetojnë shqiptarët.
Kongresi
Kombëtar i Lushnjes (21-31 janar 1920) hodhi themelet e shtetit kombëtar të
Shqipërisë së mbetur nga copëtimi i trojeve shqiptare prej Konferencës se
Ambasadorëve te Fuqive te Medha te Europes, në Londër 1913. Shumë politikanë,
të shkolluar në universitetet e Europës Perëndimore dhe Shteteve të Bashkuara
të Amerikës, u angazhuan ta shkëpusnin Shqipërinë nga e kaluara e saj pesë
shekullore osmane dhe ta fusnin në rrugën e modernizimit ekonomik, kulturor e
shoqëror, sipas parimeve themelore të ndërtimit të shtetit demokratik.
Udhëheqësi kryesor i këtij grupimi idealistesh demokratë ishte Peshkop Fan S.
Noli, ish-student i shkëlqyer i Universitetit të Harvardit, i zgjedhur deputet
në Kuvendin Kombëtar të Shqipërisë qysh nga viti 1921, si përfaqësues i
Federatës “Vatra” të emigrantëve shqiptarë në SHBA. Pas kater vjet lufte
parlamentare midis deputeteve konservatore dhe demokrate, Shqiperia u ndodh ne
prag te Revolucionit Demokratik te Qershorit 1924.
ARIAN LEKA: Carte de mare (Libër deti)
Arian Leka este una dintre vocile inconfundabile ale tinerei literaturi de expresie albaneză; este un autor care face poezie programatică, înaltă, ca să nu spunem vizionară. Ceea ce-l deosebeşte de confraţi este profunzimea şi perspectiva programului poetic. Un program ce nu pleacă de la hârtie spre autor, strigându-le literelor şi sunetelor să devină versuri, ci care curge în mod firesc din(tru) autor şi se naşte ca poezie. Născut la Durrës pe 19 februarie 1966, după ce a studiat (deloc întâmplător muzica, cred eu) la Liceul “Ian Kukuzeli”, a absolvit Facultatea de Istorie-Filologie a Universităţii din Tirana, secţia Limbă şi Literatură Albaneză, completându-şi studiile la Florenţa. În anul 1994, publică volumul de povestiri Acest tărâm liniştit unde nu se întâmplă nimic, urmat de Sacro e Profano, Viciile celor Morţi, Doan Doel, Cele mai frumoase Legende (vol. 1, 2), Nava Somnului, romanul Şarpele Casei, volumul de poeme Strabism şi Umerii bărbatului (nuvele şi povestiri), volumul Carte de mare etc. A tradus în limba albaneză fragmente din creaţia T. F. Marinetti, Cesare Pavese, Dino Campana, Eugenio Montale, Italo Calvino. A înfiinţat primul festival internaţional de poezie – POETEKA și este redactorul-şef al revistei Poeteka, revistă specializată de poezie şi cultură poetică, ce apare trimestrial la Tirana din anul 2004. Scrieri ale lui Leka au apărut şi au fost traduse în limbile engleză, germană, italiană, portugheză, croată, română, macedoneană, franceză. Leka este laureatul a mai multor premii, printre care Premiul Ligii Scriitorilor din Albania, Premiul “Pana de Argint” pentru volumul “Strabism”, al concursului “Europa – patria noastră comună” etc.
Martie, II (Mars, II)
Marea fusese, marea
crăpătura dintre cărțile groase din
bibliotecă
unde ochiul mi-am pironit să văd lume
Și mi-am întrebat precursorul. Simplu:
- Sunt singur? Am
prieteni? Ce-i dincolo de mare? Ce urme-
ază? De ce nu
înfigem rădăcini pe pământul uscat?
Complet inutilă
limfa...? Țițeiul...? Râșina...?
ANTON ÇEFA: Prolog për poezinë lirike
Poezia është kontributi i parë letrar i njeriut. Ajo lulëzoi si mjet me të cilin idetë, ngjarjet, çdo kumt qenë përcjellur nga një brez në tjetrin shumë kohë para se të përdorej proza.
Qysh prej qytetërimeve të mëhershme, poezia
ka qenë mjet komunikimi i ligjit, i historisë, depo e kujtesës së popullit,
argëtim i tij, veprimtari ezoterike për grupe të vogla (elita), etj.
Fillimisht, llojet e para poetike, psalmet e
himnet, këndoheshin të shoqëruara me muzikë në tempujt fetarë.U këndohej
hyjnive pagane si diellit, hënës dhe çdo gjëje që adhurohej nga njerëzit. Me
kalimin e kohëve ato u ndanë nga muzika, por ruajtën ritmin dhe thirrjet
emocionale që karakterizonin tekstin. Dalëngadalë, poezia filloi të trajtojë
motive laike, duke u ndarë kështu nga besimi.U dedikohej heronjve, bëmave të
tyre heroike. Më vonë lindën oda, poezia pastorale, elegjia, dhe llojet e
ndryshme të poezisë lirike. Emrin që gëzon sot poezia lirike e mori ngase në
kohët e lashta këndohej e shoqëruar me lirë.
Tragjedia dhe epika në kohën e antikitetit
grek shkruheshin në vargje. Kështu vazhdoi gjatë qytetërimëve perëndimore me
dramën dhe narrativën epike. Përvojat publike, shprehja e kulturës së një
kombi, e një klase drejtuese a e një grupi shoqëror u bartën përmes poezisë. “Poetët
janë ligjdhënësit e panjohur të botës” ka shkruar Shelley.
Me kalimin e kohës, poezia, duke braktisur
dramën, që u tërhoq përgjithësisht në domenin e prozës, dhe narrativën heroike,
që kaloi kryesisht tek romani, i mbet lirikës, e cila u struk më së shumti në
një komunikim intim. Ajo u bë shprehje e botës së brendshme të të dashuruarit,
të atdhetarit, të filozofit, të besimtarit, etj.
SILVANA LEKA: Deti: mes dualizmit demonizim / adhurim në mendësinë dhe letrat shqipe
(Nga Eposi i kreshnikëve
drejt
krijimtarinë autoriale të Rilindjes kombëtare)
“Në vetvete, detet janë negativë”[1],
shkruan studiuesi Roger Crowley në shënimin e tij mbi librin “The Great Sea” me
autor Profesorin e Universitetit të Cambridge, David Abulafia. Kjo sepse detet janë hapësirë e pamundur dhe e mohuar për të jetuar. Te ky “kontinent i
lëngshëm” mund të lundrosh, por edhe të mbytesh, mund të kryesh ekspedita
zbulimesh, por edhe luftra shkatërruese, mund të nisesh si skllav dhe të
mbërrish si mbret, mund të nisesh si mëkatar dhe të mbërrish si i shenjtë, mund
të bësh tregti dhe shkëmbime, por edhe të biesh pre e piratëve pengmarrës,
ngjarje që disa njerëzve u dha pasuri dhe disa të tjerë i varfëroi, disa
qyteteve u dha begati dhe disa të tjerëve u dha skamje dhe zhdukje, disa
kultura i ngriti e disa të tjera i shembi përgjithmonë.
Kjo është një marrëdhënie, një bashkëjetese humane, një shtytje
tërheqje, përzier me frikë dhe adhurim, idealizim dhe zhvleftësim, një sjellje
që ndonjëherë e ka mistifikuar detin, por jo rrallë edhe e ka vështruar si një
krijesë antropomorfe me fuqi demoniake.
Këtyre përjetimeve, që kulturat
tjera kanë ndaj detit, nuk u kanë shpëtuar as shqiptarët. Marrëdhënien e
tyre me detin shqiptarët e kanë përjetuar si fat dhe fatkeqësi njëherazi.
Lidhur me këtë studiuesi Shaban Sinani, në punimin e tij shkencor të vitit
2003, “Himara: identiteti i bashkësisë
dhe etnotipi”, shprehet se bartësit e kësaj marrëdhënieje “e kanë përjetuar si privilegjin e bregdetit,
ashtu dhe fatalitetin e tij; si epërsinë e autoktonisë dhe të fuqisë tokësore,
ashtu dhe si lakminë e aloktonëve për t’ua ngushtuar hapësirën.”[2] Kjo marrëdhënie binare: fat – fatkeqësi, dashuri –
urrejtje, truarje – bekim, i ka lënë gjurmët dhe dëshimitë e veta në mënyra
sjelljesh, në rituale, në qëndrime, proverba, por edhe në lëndën letrare.
Një prej fillesave më të hershme në krijimtarinë e shqiptarëve, në të
cilën dëshmohet veçimi i kësaj marrëdhënieje e ndeshim si në fragmente të veçanta të
“Eposit të kreshnikëve” ashtu edhe në “Këngën e Gjergj Elez Alisë”.
Është marrëdhënia mes autoktonin me aloktonin, e vendasit me të huajën, me të
keqen - të zezën, “që vjen”, “del” jo nga toka, por nga
deti. Aty ndeshim të regjistruara edhe vargjet:
 dalë zani e paska marrun dhenë,
se ’i baloz i zi â dalë prej detit...[3]
DUMITRU GABURA: Concepte de psihologie transpersonală şi integrativă în procesul de creaţie a poetului Victor Teleucă
Şi simţi nevoia scrisului ca nevoia de cântec – comunicare
prin sine cu sinele cosmic.
Detaşarea de formă, întoarcerea la origini,
de unde viitorul poate fi privit retrospectiv şi nu invers.
Victor Teleucă, Ninge la o margine de existenţă
Odată cu editarea volumelor postume ale
lui Victor Teleucă, au apărut studii ale criticii literare de pe ambele maluri
ale Prutului în care opera poetului este analizată în raport cu cea a lui M.
Eminescu, Ion Barbu, Lucian Blaga, G. Bacovia, Nichita Stănescu. În acest
context, acad. Mihai Cimpoi propune un termen caracteristic pentru Victor
Teleucă - lirosof. Într-un sens definitoriu apropiat, criticul Th.
Codreanu vorbeşte despre un heraclitean transmodern, acad. H. Corbu – poet-filosof.
A. Suceveanu numeşte scrisul poetului elegie metafizică. Ion Ciocanu şi
Ion Anton în studiile şi eseurile lor ne atenţionează asupra necesităţii de a
conştientiza singularitatea şi complexitatea acestui mare poet. Acad.
Mihai Dolgan îşi intitulează un studiu despre poet „Nevoia de monolog cu
sinele şi metafizicul”. Aceste studii converg, în mod tulburător, către o
concepţie a poetului ce depăşeşte cadrul literaturii, dar în acelaşi timp configurează
clar imaginea lui literară. Unicitatea situaţiei în lumea modernă constă în
faptul că evoluţia conştiinţei umane a devenit una din cele mai importante
componente ale dezvoltării culturii, în urma schimbărilor colosale care au loc
la nivel planetar în cele mai diverse sfere. Aceste schimbări, la rândul lor,
necesită o nouă viziune şi abordări complexe. Iar în calitate de axă
intelectuală a acestor transformări se conturează psihologia transpersonală. Câmpul tematic al ei cuprinde şi
psihologia contemplaţiei, meditaţiei, a creaţiei ce-i sunt proprii şi poetului
Victor Teleucă. Acesta este liantul operei lui cu ceea ce se află dincolo de
ea.
Blerina Goce: Mungesa e erotikës në letërsinë e shkruar shqiptare
... Tradita në poezinë dhe në prozën shqipe. Erotika në poezinë orale
Në Shqipëri nuk
ka pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të kamufluara me erotizëm.
Ne nuk kemi pasur kurrë një letërsi të mirëfilltë erotike, por vargje të
kamufluara me erotizëm që nga Koliqi, Anton Pashku, Jeronin De Rada, Mitrush
Kuteli etj. Është e vërtetë që letërsia shqipe ende nuk ka krijuar figura
letrare të diskursit të dashurisë ose mite letrare si Helena, Beatriçja, apo
Don Zhuani. Megjithatë, në letërsinë shqipe ekzistojnë figura letrare erotike
që pretendojnë të bëhen mite të erotizmit.[1]
Letërsia shqipe nuk e ka trajtuar kurrë erotizmin
mirëfilltazi, nuk e ka sjellë atë asnjëherë në formën e tij të plotë, përveç se
përmes vargjeve.
Padyshim, erotika
shqiptare, fundja si edhe çdo lirikë tjetër erotike, ka veçantitë dhe
specifitetet e veta, që janë pasojë e rrethanave dhe kushteve në të cilat lindi
dhe u zhvillua ajo. Pavarësisht se lirika erotike e traditës nuk mund të
krenohet me dominim mbi llojet e tjera letrare, fakt është se ajo nuk i ka
munguar letërsisë shqipe edhe përkundër mënyrës më të frenuar të shprehjes që,
fundja, është në përputhje me normat morale që ekzistonin në një ambient
patriarkal siç ishte ambienti shqiptar. Nuk është e vështirë të vërehet se edhe
në periudhat historike që shtronin si
kërkesë seriozitetin e zgjidhjes së çështjes kombëtare, pavarësisht se,
siç edhe mund të pritet, ka dominuar lirika
patriotike, lirika erotike, megjithatë, nuk ka munguar.
Në periudhën e
romantizmit shqiptar, lirika patriotike dhe ajo erotike, sidomos në letërsinë e
arbëreshëve të Italisë, shpesh paraqiten të gërshetuara edhe pse në raste të
tilla theksi vihet në lirikën patriotike, meqë heronjtë e romantizmit arbëresh
nisen nga motoja e njohur ‘për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë’.
Si rrjedhojë, veprat e arbëreshëve kanë fund tragjik, meqë mbretëron bindja se
njeriu nuk mund të gëzojë lumturinë personale në një kohë kur atdheu është në
robëri. [2]
PÄR LAGERKVIST: Të përndershmet eshtra
[Prozator
suedez (1891-1974), autor i disa kryeveprave, si ‚Barabbas’ (1950), ‚Xhuxhi’
(Dvärgen, 1944), ‚Xhelati’ (Bödeln, 1933), laureat i Çmimit Nobel në letërsi („për fuqinë artistike dhe origjinalitetin e
thellë, me të cilat kërkoi në krjimtarinë e tij përgjigjen ndaj pyetjeve të përjetshme
të njerëzimit” – Juria Nobel, 1951). „Virtyti
i tij më i dukshëm, - shkroi studjuesja Irene Scobbie, - është aftësia për t’i trupëzuar idetë e veta
në diçka të prekshme, në fytyra gati të gdhendura, që na mbeten në mendje dhe
na bëjnë t’i rikthehemi shpesh çështjes së të mirës dhe së keqes, jetës dhe
vdekjes, botës lëndore dhe asaj shpirtërore”.]
Dy popuj patën çuar një luftë të ashpër kundër njëri-tjetrit,
dhe të dy ishin tepër krenarë për këtë. Ishin ende të lidhur me atë luftë, me
një përkushtim të madh jetik, para të cilit preokupimet e vockëla njerëzore nuk
përfaqësonin asgjë.
Ata që kishin mbetur gjallë, iu kushtuan çështjes së luftës
me një zjarrmi fanatike. Nga të dyja anët e kufirit, - se betejat qenë
zhvilluar edhe në një krah, edhe në tjetrin, ndërsa luftëtarët qenë masakruar
tmerrësisht, - secili popull pat ngritur nga një monument madhështor, në nderim
të atyre që ishin flijuar për atdheun, dhe tani preheshin nën tokën e tij.
Popujt vinin në pelegrinazh, secili tek të vetët; u mbaheshin turmave fjalime të
përflakur për heronjtë , eshtrat e të cilëve preheshin nën dhé, të flijuar me
një vdekjeje heroike, mbuluar me lavdi në jetë të jetëve.
Befas u përhap në të dy popujt një thashethem i çuditshëm
lidhur me diçka që ndodhkej netëve në fushën e dikurshme të luftës. Lugetërit,
të vdekurit, u ngritkëshin nga varret, kapërcenin kufirin, dhe kërkonin
shoshoqin sikur të qënkëshin pajtuar.
ARDIAN VEHBIU: Ecce Homo
Despre celebrul torţionar Llambi H. se spunea că torturile pe care avea să le folosească de-a lungul interogatoriilor şi le experimenta mai întâi pe propriul trup. Intra în pivniţele ultramoderne ale clădirii, de altfel cunoscute drept obiectul T-4, le cerea subalternilor să-l lege de scaunele înşurubate pe podea, sau de inelele metalice din pereţi, şi le dădea instrucţiunile respective, pe care nimeni nu le punea vreodată în discuţie.
Llambi
câştigase respectul Dictatorului, când izbutise să-i smulgă fostului ministru
de Asediu, Zija G., acceptarea existenţei unui complot, de altfel binecunoscut,
pentru a lichida întreaga conducere a Partidului şi a Statului, prin pogorârea,
în colaborare cu KGB-ul şi NASA, a staţiei orbitale sovietice Saljut
6 pe terenul Bllok-ului*, unde trăiau înalţii demnitari, familiile lor şi
personalul auxiliar.
La
ordinul lui Llambi, dar şi cu acceptul comisarului Puşcăriilor, Thodhorí K.,
torturile experimentale exercitate asupra principalului torţionar al organelor
dictaturii erau filmate de la cap la coadă, ca apoi să poată fi folosite la
diferite programe de antrenament ale forţelor de elită. Însuşi Llambi se credea
că-şi petrece ceasuri la rând cercetând reacţiile proprii de-a lungul
şedinţelor, forţa şi modularea urletelor, intervalurile între leşinuri şi
defecări, voltajul electroşocului, densitatea vomelor, durata fibrilaţiei
arteriale, dinamica convulsiilor, isteria cu care îi implora pe torţionari ca mai bine să-l lase să moară.
VINTILĂ HORIA: Mbi shpërbërjen dhe rrezikun (Despre degradare şi risc)
„Bota moderne, - shkruante Péguy në 1907, - ndjen një nevojë të madhe që të shpërbëhet”. Kjo duket te jetë nevoja e saj më e thellë, dhuntia e saj e mistershme, shprehja e thelbit të vet, zemra e zemrës dhe fataliteti i fatit të saj. Ajo shpërbën gjithçka pa ndalesë. Në këta disa vitet e fundit, e kapa duke nëpërkëmbur, në kuptimin etimologjik, duke krasitur gjer në skajin më të ulët, në lëmin e vlerave morale, krishterimin, veçmas katolicizmin, kulturën klasike, madje edhe socializmin, nga ku mund të qe lindur një botë e re, vetë shkencën, që përbën mjetin e saj të drejtimit, aparatin që i shërbente për të sunduar. Rrënoi më në fund edhe Res publica-n.
Besoj, - dhe nuk jam i vetmi që mendoj kështu, - se kjo dyndje për të gjunjëzuar, tipike në kohërat tona, nuk vjen nga ndonjë mënyrë e gabuar e kuptimit të politikës në vetvete. Përkundrazi, besoj se ndodhemi sot para një procesi të frikshëm diabolizimi të politikës, çka u bë i mundur në çastin kur lufta mes së mirës dhe së keqes, e pranishme në çdo shpirt njerëzor, u fitua nga Kundërshtari. Hebrenjtë e quanin Satan. Përkthyer në greqisht, iu shtua një nuancë e re dhe u emërtua Djalli, Shpifësi. Kundërshtar i Zotit, pra edhe i njerëzve, Shpifësi, princ i së keqes, s’ka mundur kurrë të ngadhnjejë. Viktimat e tij nuk kanë qënë veçse viktima të pjesshme, deri në çastin kur njeriu shpalli vdekjen e Zotit, kurse Kundërshtari mbeti i vetëm mes nesh. Qysh atëhere gjithçka u gjunjëzua përmes politikës. Përmbysja e vlerave, me të cilën Herman Broch-u u mor në romanet dhe esetë e tij, nënkupton, në fakt, çshenjtërimin e jetës, që shndërrohet kësisoj dhe bëhet tërësisht profane, pra e profanuar, kur fitorja e së keqes dëboi prej nesh mundësinë e fitoreve të tjera. Një epokë e tërë, me letërsinë e saj, me imperializmat rrënqethës e shformues, me teknikën e vet të paqes dhe të luftës, dhe e cila, me të drejtë, quhet djallëzore, me hirin që na dyndet nga të gjitha anët dhe të cilin ne e marrim si artistik, psikologjik, ose arkitekturor, pa pasur kurajon ta quajmë me emrin e tij të vërtetë, një epokë e tërë, pra, dhe bashkë me të krejt hapësira botërore mbi të cilën u shtri, rrëshqet ngadalë, prej mbi pesëdhjetë vjetësh, drejt hijes së atij që quajmë Princ i kësaj bote, por që s’ka sunduar asnjëherë më parë si tani, në mënyrë përjashtuese. Do të mjaftonte të përmendnim disa emra të shquar, që varën në çengelët e tyre, gjatë kalimit nëpër botë, mishin e njerëzve, njëzet-tridhjet vjet më parë, për të zbuluar kahun e ujdisë mes tyre dhe për t’i tubuar në një vend, pa frikën se mos gabojmë, në hijen ku u strehuan me besnikëri.
“Gjuha është një urë e padukshme dhe e mrekullueshme...” - Bisedë me botuesen Feride E. Berisha
Revista Haemus: Si lindi ideja për të themeluar shtëpinë botuese PA?
Feride E. Berisha: Në vitin 2011 në
Gjermani doli një libër shumë i vogël, por shumë i rëndësishëm i autorit
franko-gjerman Stéphane Hessel me titullin
”Indinjohuni!”. E lexova dhe më bëri aq shumë përshtypje, saqë besova se ky
libër i nevojitej lexuesit shqiptar, prandaj i mora te drejtat nga botuesja
franceze për ta nxjerr këtë libër në gjuhën shqipe. Mirpo, ngaqë nuk gjeta
asnjë shtëpi botuese, që do ta botonte këtë libër, e themelova unë vetë një
shtëpi botuese. Pa derë, pa kulm, pa mure, por me një vatër mu në mes të shtëpisë dhe me dëshirën e
flaktë që të nxjerr “Indinjohuni! në shqip. I vura shtëpisë botuese emrin PA,
sepse me të vërtetë, kur fillova me këtë zanat, pa asnjë ide, se si do të
funksiononte; pa mjete financiare, pa përvojë apo dijeni se si bëhet kjo punë.
Deri atëherë marrëdhënia e vetme me librin kish qenë leximi. Pra, të merrem drejtpërdrejt me librat,
jo vetëm t’i lexoj ata, ka qenë me siguri një dëshirë e fshehtë e imja, e cila
pahiri m’u realizua. Ishte, pra, një rastësi
me dashje. Për ata që se dinë, emri i shtëpisë botuese PA i ka vetëm dy
shkronja, por është një fjalë.
- Cilët janë synimet kryesore të kësaj shtëpie botuese?
- Natyrisht të botoj autorë të mirë! Të nxjerr
libra të mirë, ndoshta edhe nga autorët jo fort “të përshtatshëm”... Po, një
ndër synimet kryesore është që të arrij të nxjerr libra, që shtjellojnë disa
tema pak më të papërpunuara deri më tani, ose fare pak në letërsinë shqipe.
Sidomos të sjell në gjuhën shqipe një copë letërsie nga ajo letërsia e madhe
gjermane. Gjithashtu, mendoj se ne si individë, pavarësisht në çfarë pune
bëjmë, duhet të angazhohemi për një shoqëri më të mirë. Nuk mendoj se autorët
do të duhet vetëm të ulen në karrige dhe të shkruajnë gjithë ditën e lume. Nëse
shkruajnë romane fantastike, puna e mbarë ju qoftë. Por nëse mundohen të marrin
tema nga e përditshmja, atëherë do të duhej patjetër të marrin më shumë pjesë
dhe të angazhohen me kumtesa dhe shkresa të domosdoshme për ngjarjet reale në
shoqëri. Mendoj se sidomos shkrimtarët duhet ta hapin gojën më shumë dhe të
përfshihen më shumë në zhvillimet politiko-shoqërore. Autorët gjermanë, për
shembull, edhe pse kanë pasur kushte më të mira pune, prapë se prapë nuk janë
ndalur pa marrë pjesë në përditshmërinë e shoqërisë dhe nuk kanë heshtur dhe
nuk heshtin.
Arif Molliqi: Am intrat în greva foamei (Kam hyrë në grevë urie)
Poet, prozator, dramaturg şi satiric de expresie albaneză, Arif Molliqi s-a născut în anul 1953 lângă Deçan, Kosova. A absolvit Facultatea de Drept, secţia Jurnalism, a Universităţii din Prishtina. Printre cărţile sale, se pot enumera “Simfonie pentru cina câinilor” (Simfoni për darkën e qenve), ”La răscruce fără zgomot” (Në udhëkryq pa zhurmë), “Jocul Sarcofagului” (Loja e Sarkofagut), “Oftatul zarurilor” (Psherëtima e zareve), ”Craniul lupului” (Kafka e ujkut), ”Însemnări din arhiva oraşului D.” (Shënime nga arkiva e qytetit D.), ”Portret neterminat” (Portret i pambaruar), ”O umbră-şi făcea drum” (Një hije bënte rrugë), “Iubita mea Eva” (E dashura ime Eva) etc. “... Arif Molliqi este printe puţinii autori care a disciplinat sentimentul şi gândul, - afirmă poetul şi criticul Adem Gaxhi. Strigătul, retorica şi aclamaţiile nu se găsesc în creaţia sa nici când este vorab despre eroi, nici despre dorul pribeagului... Versurile lui sunt plămădite pentru o citire lăuntrică. ”Poeziile din ‘Răzvrătirea lui Adam’ şi ‘Iubita mea Eva’, - scre poetul şi crititul Ndue Ukaj, - le consider capitole poetice unice în toată literatura albaneză. Sunt epico-lirice, aplecate spre mitico-metaforic, scrise într-o limbă cumpătată şi foarte bogată în simboluri, cu un stil fluid şi cu o materie erudită”.
Discurs despre libertate (Ligjëratë për lirinë)
Libertatea e ceva
omul nici nu ştie ce anume
Ceva ve n-o poţi iubi
mai mult decât ea pe tine
Despre Libertate poţi spune orice
ea suportă orice
E pământ unde poţi planta
şi floarea
şi buruiana...
Ambele răsar...
Prin cronicile Libertăţii
omul păcătuieşte
Iar Libertatea îndură
Cu toţii cred că
Libertatea e dragoste
şi nici nu se mănâncă
nici nu se bea...
Libertatea e ceva
Nimeni nu ştie ce
Și cu toţii o vor
Ianuarie 2013
SHQIPTAR OSEKU: Poezi/i
Prozator şi traducător născut la Gjakova, Republica Kosovei, în anul 1970. După ce absolvă liceul în oraşul natal, din neputinţe de natură politică de a-şi urma studiile superioare, evadează în Suedia, unde îşi ia licenţa în ştiinţele sociale, lângă Universitatea de Stat din Stokholm. Lucrează ca terapeut ăn capitala Suediei.
oare
e ceva mai rău decât şarpele sub piatră
sau
pisica sub masă
sau
când ţi se ridează sinele
văzându-l
cu inima frântă
şi
nu pare deloc frântă
când
pricepi că tot ce n-a fost cu putinţă
chiar
a fost cu putinţă
doar
nu pentru tine
rid
te face aşa ceva
precum
şarpele sub piatră
precum
pisica sub masa
ARBEN DEDJA: Parașută (Parashutë)
Odată cu întărirea relaţiilor cu China, calitatea focurilor
de artificii a crescut mult. Acum ele
pocneau nu doar de
Sărbătorile lui Noiembrie, ci şi de 1 Mai. O companie de soldaţi ai gărzii trăgeau cu foc încrucişat de la terasele Ministerului
Apărării şi a Minsterului de Interne. Efectul scenografic era foarte izbutit. Astfel, la cerescul spectacol de 1 Mai, a
apărut cel mai mare foc de artificii, cel de încheiere: imens, strălucitor, pogorându-se grav peste oraş, împreună cu o paraşută gigantică.
Paraşuta era albă şi mătăsoasă. Firele paraşutei erau groase, tot de
mătase. De pe vremea ajutoarelor anglo-americare
ale celui
de-Al Doilea Război Mondial
nu fuseseră văzute asemenea
paraşute.
Se
spunea că unul dintre şmecherii din cartier izbutise să prindă paraşuta şi să facă dintr-o bucăţică a ei un maiou. Cealaltă
variantă
era că nu
făcuse un maiou, ci o pereche de chiloţei pentru amantă. Dar nimeni,
cum
se întâmpla în astfel de cazuri, nu văzuse maioul şi nici chiloţeii (cu excepţia, probabil, a amantei). Noi aproape îl mâncam din ochi pe
şmecherul din cartier. Era grăsun şi nebărbierit. Apoi, la Serbările lui Noiembrie, prinderea paraşutei eşuase. Vânturile
o goniseră înspre
dealurile
din jurul lacului. O grupă de tineri alergase în acea direcţie (unii chiar pe biciclete), fără a reuşi însă s-o găsească.
Poate căzuse în lac. Lumina redusă a toamne târzii întrerupsese brutal căutările. Acum, după şase luni de letargie, oamenii abia aşteptau să-şi încerce din nou
norocul, de 1 Mai.
Subscribe to:
Posts (Atom)