Gjurmë / Urme

Gjuhë të lashta – letërsi të reja


Letërsia shqipe hyn në një grup të vogël e të zgjedhur, me letërsi të reja që vijnë nga gjuhë të lashta dhe që bartin në themele një thesar epiko-lirik të pazakontë, shprehur e përkryer gojarisht, - falë përmasës ritualistike të Kujtesës, - nga disa brezni. Shkrimtarët shqiptarë të viteve '20-'30, veçmas Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli dhe Migjeni morën tema dhe struktura metaforike nga ai thesar dhe u përpoqën t’i vendosnin si gurë themeli në letërsinë e shkruar, e cila s’mund të përfshihej në korin e letërsive perëndimore pa shlyer ‚haraçin‘ e rimarrjeve apo të kopjimeve të stërholluara. Për fat të mirë, veçanësia e gjuhës shqipe, si edhe sot, u mësoi se lashtësia e një gjuhe nuk pranon gjithçka, pavarësisht nga vlera e diçkaje në një gjuhë apo letërsi të madhe. Çdo gjuhe i takon një truall (realitet), të cilin s’mund ta njohë, ta punojë e ta mbrojë me mjete të huaja. Për këtë arsye, edhe përkthimet e perlave të shqipes në gjuhë të tjera kërkojnë dhunti gati të së njëjtës përmasë. Kur shkrova se ‚shqipja ua pakëson mundësitë e përkthimit në gjuhë të tjera pikërisht autorëve që e shkruajnë më mirë‘, pati zëra që e përqeshën, apo e keqkuptuan këtë bindje. Në fakt, shqipja është një gjuhë që, përmes pasurisë dhe së papërsëritshmes, mban ‚peng’ bijtë që e shkruajnë më mirë. Sa më mirë ta shkruash, aq më peng mbetesh në kohë e hapësirë, gjer edhe vetëm nga paaftësia e bashkëfolëseve për të të lexuar, si dhe e përkthyesve për ta njohur me themel shpirtin e gjuhës sate[1].


Letërsia shqipe është lashtësisht e re, për të mirën e saj dhe jo vetëm të saj. Por ajo sprovohet sot nga pikëpyetjet dhe vështirësitë e të gjitha letërsive me traditë shumë më të pasur në vepra e kryevepra. Një trajtë e këtyre sprovave lidhet me gjendjen e gjuhës: në kohën e Buzukut, Bogdanit, Budit, Barletit etj, kishim gjuhë të shkruar, por sidomos të folur (më saktë: të kënduar dhe që mbrohej e pasurohej në Kujtesë), por ende nuk kishim letërsi. Tani kemi letërsi, por, përmes shkulturimit të lexuesit, jemi dyndur nga një rrjet të folmesh që nuk janë gjuhë, dhe rrezikojmë të mos kemi Gjuhë. Ose të kemi një gjuhë që zhvillohet përtej vetëdijës së tanishme të shoqërisë, në pritje të një lexuesi (folësi) të përkushtuar dhe gjithnjë e më vetmitar. Kjo vjen edhe ngaqë globalizimi, duke ngritur panatyrshëm vlerën e çdo mjeti ndihmës mbi vlerën e vetë njeriut, duke ngatërruar qëllimisht të drejtat e njeriut me cilësinë e të jetuarit, po e detyron njeriun që ta zhvendosë e ta mbledhë kujtesën në eter (virtualitet) dhe të gjallojë i ndarë prej saj. Ndarja e kujtesës nga njeriu është akt i një tragjedie rrethore dhe me një sërë kulmesh, që përsëriten dhe mpijnë ndërgjegjen. Pikërisht në mbajtjen lidhur të njeriut me Kujtesën, përmes mungesës trupore dhe pranisë letrare, shkrimtarët e mërguar japin një ndihmesë të pazëvendë-sueshme.

Vlera e mërgimit për letërsinë nuk ia ul vlerën vendlindjes, por as anasjelltas. Nga pikëpamja krijuese, atdheu dhe mërgimi kanë lidhje siamezësh dhe, të paktën deri në një pikë, bashkëpunojnë. Autorët e hershëm shqiptarë jetonin në mërgim dhe shkruanin në latinisht (anglishtja e asaj kohe), por edhe në gjuhë të tjera: greqisht, italisht, frëngjisht, persisht, arabisht, rusisht etj, njëlloj si sivëllezërit e tyre më të shquar që i kishin ato gjuhë amtare. Shkrimtarët shqiptarë dygjuhësh e përdornin shqipen në mungesë të lexuesit, - sepse pak vetë dinin të lexonin, - dhe prisnin lexuesin që presin sot autorët e mirëfilltë të shqipes, - sepse pak vetë dinë të zgjedhin ç’të lexojnë.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU
Fragment nga kumtesa “Gjuha e trojeve, trojet e Gjuhës”
mbajtur në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë më 9 nëntor 2015]


 

Limbi străvechi – literaturi noi


Literatura albaneză face parte într-un grup mic și ales, cu literaturi noi care provin din limbi străvechi și care poartă în temelii un tezaur epico-liric neobișnuit, miraculos exprimat, oral – grație dimensiunii ritualistice a memoriei – de către mai multe generații. Scriitorii albanezi ai anilor '20-'30, îndeosebi Kuteli, Poradeci, Koliqi, Fishta, Noli și Migjeni au preluat teme și structuri metaforice din acel tezaur și s-au străduit să le pună drept pietre de temelii în literatura scrisă, care nu putea fi inclusă în corul literaturilor occidentale fără a plăti ”taxa„ preluărilor, sau a copierilor rafinate. Din fericire, insolitul limbii albaneze, ca și astăzi, i-a învățat că vechimea unei limbi nu acceptă orice, indiferent de valoarea a ceva dintr-o limbă sau literatură mare. Fiecărei limbi îi aparține un tărâm (o realitate) pe care nu-l (n-o poate) cunoaște, lucra și ocroti cu mijloace străine. Din acest motiv și traducerea perlelor literaturii albaneze în alte limbi necesită daruri aproape de aceeași măsură. Când am scris că ”albaneza le reduce posibilitățile de traducere tocmai autorilor care o scriu cel mai bine”, au fost și voci care au surâs, sau mi-au înțeles greșit convingerea. De fapt, albaneza este o limbă care, prin bogăția și irepetabilul ei, îi ține ”ostatici” pe fiii care o scriu mai bine. Cu cât mai bine s-o scrii, cu atât mai ostatic rămâi în timp și spațiu, până și numai datorită incapacității cititorilor și a convorbitorilor de a te citi, precum și a traducătorilor de a cunoaște temeinic spiritul limbii tale[2].

Literatura albaneză este nouă în mod străvechi, spre binele ei și nu doar al ei. Dar ea este încercată astăzi de dificultățile tuturor literaturilor care au o tradiție cu mult mai bogată în opere și capodopere. O expresie a acestor încercări este legată de chesiunea limbii: în epoca lui Buzuku, Bogdani, Budi, Barleti etc., aveam o limbă scrisă, dar mai ales grăită (mai exact: cântată și care se îmbogățea și era ocrotită în(tru) Memorie). Acum avem literatură, dar, prin deculturalizarea cititorului, suntem asediați de o rețea de vorbiri care nu sunt limbă, și riscăm să nu mai avem Limbă. Sau să avem o limbă care se dezvoltă dincolo de conștiința actuală a societății, în așteptarea unui cititor (vorbitor) devotat și din ce în ce mai singuratic. Aceasta se întâmplă și fiindcă globalizarea, ridicând în mod nefiresc valoarea oricărui mijloc ajutător deasupra valorii omului însuși, confundând intenționat drepturile omului cu calitatea vieții, îl obligă pe om să-și adune memoria în eter (virtualitate) și să supraviețuiască despărțit de ea. Separarea memoriei de om este actul unei tragedii circulare cu un set de culmi care se repetă și amorțesc conștiința. Tocmai în ținerea legată a omului de Memorie, prin absența fizică și prezența literară, autorii exilați aduc o contribuție de neînlocuit.

Valoarea exilului pentru lietarură nu reduce valoarea patriei, dar nici viceversa. Din punct de vedere al creației literare, patria și exilul au legături de siamezi și, cel puțin până la un punct, colaborează. Vechii autori albanezi trăiau în exil și scriau în latină (engleza vremii respective), dar și în alte limbi: greacă, italiană, franceză, persană, arabă, rusă etc., la fel ca cei mai faimoși confrați ai lor care le aveau pe acestea limbi materne. Scriitori albanezi bilingvi foloseau albaneza în lipsa unui cititor – căci puțini știau să citească – și așteptau cititorul pe care îl așteaptă astăzi autorii aleși ai albanezei – căci puțini oameni știu să aleagă ce să citească.

[Prof.univ.dr. Ardian KYCYKU
Fragment din comunicarea „Limba tărâmurilor – tărâmurile Limbii”,
ţinută la Academia de Știinţe a Albaniei, Tirana, 9 noiembruie 2015]



[1] Zeul Epigon (Hyu epigon), Kyçyku, Ardian-Christian, ese monografike ‘kushtuar veprës dhe jetës së poetit shqiptar Lasgush Poradeci në 100-vjetorin e lindjes’, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Evropës Qëndrore (ACESA), rumanisht, Presa Universitară Română, Bratislava - Timişoara, 2000, 151 faqe.
[2] Zeul Epigon Kyçyku, Ardian-Christian, monografie dedicată operei şi vieţii poetului Lasgush Poradeci, unul dintre cei mai apreciaţi lirici balcanici ai secolului XX; eseul tratează şi probleme legate de relaţiile tradiţionale dintre culturile albaneză şi română, de contribuţiile acestora la îmbogăţirea culturii europene în general, precum şi despre perspectivele artei balcanice în era digitală. Editura Presa Universitară Română, Timişoara 2000, 151 p., ISBN: 973-8063-02-7.