Kopi Kyçyku: Nuk mësoi si vdiset – Mihai Eminesku / N-a învăţat cum se moare – Mihai Eminescu


Kanë kaluar mbi pesë dhjetëvjetsha nga takimi im me veprën e Emineskut dhe mund të pohoj që mësimi i gjuhës rumune është për mua e lidhur pashkëputshëm me poezinë e këtij rumuni të përjetshëm që mishëron në tekst dhe në fat letrar disa nga veçoritë pa të dytë të genit (dhe gjeniut) rumun.

Poet i ri ende i pabotuar, i dhënë pas letërsisë, duke përkthyer nga italishtja dhe rusishtja për pasurimin e vet shpirtëror, por i dërguar për të studiuar për gjeologji, nuk besoja se do të përktheja ndonjëherë kryevepra emineskiane në gjuhën shqipe dhe as që do të hulumtoja me përkushtim strukturën poetike të Emineskut, nganjëherë në vetvete, herë të tjera të krahasuar me veprat e disa vëllezërve në poetikë dhe ndjesi ballkanase (si Hristo Botev e Lasgush Poradeci). Nuk mund të them se ardhja ime në Rumaninë e viteve ’60 të shekullit të kaluar përfaqësonte një mërgim në kuptimin klasik të fjalës, por, fatmirësisht, përmbante të gjitha hollësistë dhe ndjeshmëritë vetjake, që të ktheja sytë edhe më me vendosmëri drejt letërsisë.


Në mes të viteve ’70, kur, pasi kisha mbaruar Fakultetin e Gjeologjisë e të Minierave (1965), përfundova edhe Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në Universitetin Shtetëror të Tiranës, fragmente nga veprat emineskiane ishin përkthyer në botën shqipfolëse nga bashkëqytetarët e mi të mëdhenj, liriku Lasgush Poradeci dhe prozatori Mitrush Kuteli, të cilët jetuan, u formuan, madje edhe i botuan veprat e tyre po në Rumani[1]. Ja si i shikonte Lasgush Poradeci, bie fjala, - i cili për një farë kohe ishte sekretar ekzekutiv i Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, - marrëdhëniet rumuno-shqiptare, duke përmendur Emineskun: „Në rast se do të donim të përshkruanim vendosjen ose fillimet e shqiptarëve në truallin mik të Rumanisë, do të duhej të kthehemi deri në kohërat e bashkëjetimit të të dy popujve, ose të nisim me shfaqjen e gjakut shqiptar, krejt i mirëdallueshëm, në historinë e shtetit rumun dhe të letrave rumune. Duke e vërtetuar, pra, këtë vllazërim të hershëm, do të kuptojmë dhe do të shpjegojmë më mirë qëndrimin shpirtëror që e bënë të tyrin njerëzit e lapsit të gjuhës rumune që kishin gjak shqiptar, ndërsa ndonjëri syresh edhe tipare e fizionomi shqiptare. Kësisoj do të dilnin në dukje edhe për kombin tonë marrëdhëniet gjuhësore dhe racore ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, sidhe shprehjet e nënvetëdijshme të rumunëve të lapsit, – me poetin e madh Mihai Eminesku në ballë, - në kuadrin e simpatisë dhe dashurisë së tyre ndaj shqiptarëve[2].

Elita letrare dhe kulturore shqiptare e vlerësonte Emineskun, dukee përfshirë me ngrohtësi në grupin e romantikëve të pafat, të cfilitur nga varfëria, nga smira dhe sëmundje të pamëshirshme. Natyrisht, isha ndër të paktët që dinin se Eminesku është shumë më shumë se kaq dhe kisha detyrën shpirtërore të nxirrja në pah përmasën e vërtetë të vlerave të tij artistike dhe njerëzore.

Një hap i rëndësishëm u hodh në këtë drejtim njëherazi me daljen në dritë në Tiranë, më 1994, të kryeveprës ”Jeta e Mihai Emineskut”[3], që e shqipërova në një gjendje emocionale të thellë, e cila m’u zgjua nga ritakimi me Rumaninë e rinisë pas 29 vjetësh mungese. Pritja e librit ishte e pabesueshme, çka dëshmoi edhe një herë dashurinë e pakufishme ndaj rioshit që pat shprehur dërrmuesen ”Nuk besoja të mësoja si vdiset ndonjëherë”. Nuk ishte i vetmi autor që rritet dhe bëhet përherë edhe më i gjallë me kalimin e viteve nga dita e vdekjes, por kishte diçka thelbësisht ballkanase, nga Evropa e vjetër, nga drithmat e mërgimtarëve që patën studiuar në Perëndim, madje edhe nga epërsia e shpirtrave trako-ilire. Nuk e zmadhoj po të pohoj se asnjë poet tjetër në gjuhë të huaj nuk ka qenë kaq i shtëpisë në shqip dhe për shqiptarët sa Eminesku.

Qëllimisht ky libër është hartuar në rumanisht e në shqip, pa qenë dygjuhësh në kuptimin klasik, - sepse një pjesë e materialeve janë të njohura për lexuesin rumun, ndërsa të tjerat për atë shqiptar, - dhe u drejtohen në radhë të parë të interesuarve për përbashkësitë shqiptaro-rumune. Kam synuar të ruaj, përfshi aspektin kronologjik, etapat dhe gjuhët në dhe me të cilat i jam afruar dhe e kam përfytyruar praninë e Emineskut në poezinë e trevave tona, pa teprime dhe pa iu kundërvënë disa pandehmave apo mendimesh të heshura në shtypin rumun. Nuk kam aspak ndërmend të kumtoj ndonjë mësim të natyrës morale për ata që bëjnë çmos të shtrembërojnë ose të shformojnë fytyrën e Emineskut, në një kohë kur popuj të tjerë, në këtë rast populli shqiptar, e vlerëson në mënyrë korrekte dhe pa paragjykime poetin kombëtar të të tjerëve. Shtjellimi i librit nuk synon të kalojë përtej paraqitjes së paanshme të veprës letrare, të pranisë, të shtysës dhe të pritjes së një poeti të papërsëritshëm, sidhe të disa ”kushërinjsh të një gjaku”, siç i cilësonte Nikolae Jorga rumunët dhe shqiptarët. Për të dhënë më tej ndihmesë në njohjen dhe pranimin e kësaj lidhjeje të tejhershme, kam përfshirë në libër edhe një material për pakicën shqiptare në Rumani (përndryshe legjendare në historiografinë shqiptare, me ndihmesën konkrete që ka dhënë për themelimin e shtetit modern shqiptar); një material për fjalët e përbashkëta, proverbat dhe disa zakone të qytetërimeve rumun e shqiptar, me të dhëna për popullsinë arumune të Shqipërisë. Roli i të dyja bashkësive, - shqiptare dhe rumune, - përbën një shembull bashkëjetese tradicionale vllazërore gjatë shumë shekujve.

Një kuvendim i gjerë me akademikun Mihai Çimpoi për veprën emineskiane, sidhe një përshkrim i shkurtër i pritjes së kësaj vepre në shtypin ndërkombëtar, është plotësuar nga kapitujt e titulluar Eminesku në poezinë ballkanike dhe Pritja e monografisë „Jeta e Mihai Emineskut” në botën shqipfolëse. Kreu Të tjerët për Emineskun i kumton lexuesit shqiptar dy portrete të thella dhe të besueshme, të vizatuara nga Karaxhiale dhe Mirçea Eliade – dy personalitete tepër të njohura dhe të vlerësuara nga shqiptarët. Portretet e mësipërm mendova t’i shoqëroj me copëza në gjuhën shqipe nga poezia, publicistika, proza dhe aforizmat e ”poetit pa të dytë„.

Po e mbyll i bindur se asnjëherë nuk mund të shkruhet mjaftueshëm për praninë e vërtetë kulturore të Emineskut bash edhe në një botë kaq të ngjashme me atë rumune, siç është ajo shqiptare. Por dashuria me të cilën është pritur çdo përçapje në këtë drejtim, më frymëzon të botoj këtë vëllim, duke ditur që aktualiteti, arti dhe mendimi i epërm emineskian do të vërtetojnë sërish që rumuni i amëshuar nuk mësoi si vdiset, sidomos në një hapësirë të përbashkët, por në gjuhë tjetër, në të cilën poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta, i frymëzuar nga këngët epike, thosh se njerëzit shkojnë në vdekje ”sikur me lé”.

 

N-a învăţat cum se moare – Mihai Eminescu


Au trecut peste cinci decenii de la întâlnirea mea cu opera lui Eminescu şi pot afirma că învăţarea limbii române este pentru mine indisolubil legată de poezia acestui român etern care întruchipează în text şi în destin literar câteva dintre trăsăturile unice ale genei (şi geniului) româneşti.
Tânăr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traducând din italiană şi rusă pentru propria îmbogăţire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză şi nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor fraţi întru poetică şi simţire balcanică (precum Hristo Botev şi Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în România anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic al cuvântului, dar, din fericire, conţinea toate amănuntele şi sensibilităţile individuale, ca să mă îndrept şi mai hotărât spre literatură.

La mijlocul anilor ‘70, după ce absolvisem Facultatea de Geologie-Mine (1965), am absolvit Facultatea de Istorie şi Filologie de la Universitatea de Stat din Tirana, fragmente ale operei eminesciene erau traduse în lumea albanofonă, de marii mei conorăşeni, liricul Lasgush Poradeci şi prozatorul Mitrush Kuteli, care trăiseră, se formaseră şi chiar îşi publicaseră operele lor - în limba albaneză, dar în România[4]. Iată cum privea Lasgush Poradeci, de pildă – fiind o vreme secretar executiv al Coloniei albaneze din România – raporturile româno-albaneze, pomenindu-l şi pe Eminescu: “Dacă am fi dorit să descriem aşezarea albanezilor sau începuturile albanezilor pe pământul prieten al României, ar trebui să ne urcăm pănă în vremurile convieţuirii ambelor popoare, sau să începem cu apariţia sângelui albanez, cu totul distinct, în istoria statului român şi al literelor româneşti. Demonstrând aşadar această înfrăţire atavică, vom înţelege şi vom explica mai bine atitudinea sufletească adoptată de către oamenii de condei ai limbii române având sânge de albanez, iar vreunul printre ei chiar trăsături de albanez şi în fizionomie. Astfel ar ieşi la iveală şi pentru naţiunea noastră raporturile lingvistice şi de rasă între albanezi şi români, precum şi expresiile subconştiente ale românilor de condei – în frunte cu marele poet Mihai Eminescu – în cadrul simpatiei şi dragostei lor faţă de albanezi[5].

Elita literară şi culturală albaneză îl aprecia pe Eminescu, incluzându-l duios în grupul romanticilor nefericiţi, chinuiţi de sărăcie, invidii şi boli necruţătoare. Desigur, eram printre puţinii care ştiau că Eminescu este cu mult mai mult decât atât – şi avam datoria sufletească să scot la iveală dimensiunea reală a valorilor sale artistice şi umane.

Un pas important în această privinţă s-a făcut odată cu apariţia la Tirana, în anul 1994, a capodoperei ”Viaţa lui Mihai Eminescu[6], pe care am tradus-o într-o înaltă stare emoţională, trezită de revederea României tinereţii după 29 de ani de absenţă. Primirea cărţii a fost incredibilă, dovedind încă o dată dragostea nemărginită a cititorului albanez faţă de tânărul care rostise devastatoarea ”Nu credeam să-nvăţ a muri vreodată”. Nu era singurul autor care creşte şi devine din ce în ce mai viu odată cu trecerea anilor de la ziua morţii, dar avea ceva esenţial balcanic, din vechea Europa, din freamătul pribegilor care studiaseră în Occident, ba chiar din superioritatea spiritelor traco-ilirice. Nu exagerez dacă afirm că niciun alt poet de limbă străină n-a fost atât de-al casei în albaneză şi pentru albanezi ca Mihai Eminescu.

Intenţionat cartea aceasta este compusă în română şi albaneză, nefiind bilingvă în sensul clasic – deoarece o parte a materialelor sunt cunoscute pentru cititorul român, iar altele pentru cel albanez – şi se adresează în primul rând celor interesaţi de comuniunile albano-române. Mi-am dorit să păstrez, inclusiv cronologic, etapele şi limbile în şi prin care m-am apropiat şi am perceput prezenţa lui Eminescu în poezia spaţiului nostru, fără a bate apropos-uri sau a da replici unor ipoteze sau idei lansate în presa românească. Nu intenţionez deloc nici să transmit vreo învăţătură de natură morală către semeni care se zbat să deformeze sau să deterioreze chipul lui Eminescu, în timp ce alte popoare, cel albanez în cazul de faţă, apreciază corect şi fără prejudecăţi poetul naţional al altora. Demersul cărţii nu vrea să depăşească expunerea nepărtinitoare a operei literare, a prezenţei, a impactului şi a primirii unui poet irepetabil, precum şi ce se poate distinge mai clar din toate cele sus menţionate dacă folosim ochi străini, dar ale unor veri de sânge, cum îi numea Nicolae Iorga pe români şi albanezi. Pentru a contribui mai departe la cunoaşterea şi recunoaşterea acestei legături străvechi, am inclus în carte şi un material despre minoritatea albaneză din România (de altfel legendară în istoriografia albaneză, având un aport concret la întemeierea statului albanez modern); un material despre cuvintele comune, proverbele şi câteva obiceiuri ale civilizaţiilor română şi albaneză, cu date despre populaţia aromânească din Albania. Rolul celor două comunităţi – albaneză şi aromână – constituie un exemplu de convieţuire tradiţională frăţeacă de-a lungul mai multor secole.

Închei convins că niciodată nu se poate scrie destul despre reala prezenţă culturală a lui Eminescu chiar şi într-o lume atât de asemănătoare celei româneşti, precum cea albaneză. Dar dragostea cu care este primit orice demers în acest sens, mă inspiră să public acest volum, ştiind că actualitatea, înalta artă şi gîndire eminesciene vor mai dovedi o dată că românul etern n-a învăţat cum se moare, mai ales într-un spaţiu comun, dar de altă limbă, în care marele poet albanez Gjergj Fishta, inspirat de cântecele epice, spunea că oamenii îşi dau viaţa ca şi cum s-ar naşte.



[1] Në shtypshkronjën e famshme Albania të shqiptarëve të Konstancës, drejtuar nga Mihal S. Xoxja.
[2] Shih Lasgush Poradeci, Vepra, vëll. 2, Onufri, Tiranë, 1999, f. 147. 
[3] Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike, Tiranë.
[4] La celebra tipografie Albania, a albanezilor de la Constanța, condusă de Mihal S. Xoxe.
[5] Vezi Lasgush Poradeci, Opere, vol. 2, Editura Onufri, Tirana, 1999, p. 147. Revista Haemus Nr. 4-5-6 / 2000, București.
[6] Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike (Editura Enciclopedică), Tirana.