Mihai Eminescu: Jo hamall që ngarkon kujtesën (Nu un hamal care-și încarcă memoria)

Thelbi i një shkolle është që nxënësi të mësojë atje më tepër nga sa i mësohet, më shumë nga sa di vetë mësuesi. Sapo t’i zgjohet kurreshtja për sendet, sapo shqisat dhe gjykimi nisin të burojnë nga vëzhgimet, nxënësi arrin përmes mendimit vetjak në përfundime të cilat nuk gjenden në libra. Por le ta lemë këtë çështje; mjafton që shkolla të mos jetë një depo njohurish të huaja, por një gjimnastikë e krejt individualitetit të njeriut; nxënësi – jo një hamall që e ngarkon kujtesën me thasë lëvozhgash të ca ideve të huaja, nën të cilat rënkon, por një njeri që i ushtron të gjitha fuqitë e veta të zgjuarsisë, duke forcuar aparatin intelektual, ashtu siç pasurohet një gjimnast, edhe në forcë, edhe në shkathtësi. E kemi fjalën për shkollat fillore dhe të mesme, jo për universitetet; në universitete metoda ndryshon, se këtu kërkohet shkencë dhe vetëm shkencë.

[Mihai Eminescu, în art. "Nu știm cum să ne esplicăm...", gazeta "Timpul", 12 korrik 1880; "Opere politice", 2008, p. 834]