“Midis Drinit dhe Vjosës”,
botim i Qendrës së Studimeve Albanologjike
“Midis Drinit dhe Vjosës” - “Zwischen Drin und Vojusa: Märchen aus Albanien” (Leipzig 1922) - është një libër që, duke iu referuar ad litteram titullit, duket sikur do të përmbajë shenjimet e ndonjë udhëpërshkruesi. Për më tepër që autori i tij ishte gjerman dhe pjesë e interesimit kulturor austro-hungarez, që ishte përqendruar kryesisht në Shqipërinë e Veriut, ose më saktë në Shqipërinë katolike, ku vazhdonte të kryente detyrat e saj në përputhje me capitulazione-t e hershme ndërperandorake, që i kishin njohur të drejtën e cultus protectorati-t. Por në çdo rast, këto interesime nuk zbritnin poshtë Vjosës (një limitus ulter quam non edhe për interesimet shkencore të M. Šufflay-t, K. Jireček-ut e L. Thałoczy-t).
Dhe me të vërtetë, autori i librit, Maximilian Lambertz, e ka përshkuar Shqipërinë gati një shekull më parë, gjatë kohës që në Ballkan e në Europë zhvillohej Lufta e Parë Botërore. Por jo si ndonjë romantik i vonuar, që, i tronditur prej prishjes së traditës në vendin e vet, kërkonte botë të tjera pa cene. Para se të prekte “vendin e shqipeve” (M. Lambertz-i është një prej albanologëve ngulmues për shpjegimin e etnonimit “shqiptar” prej totemit “shqype”, “shqipe”), ai kishte bërë kërkime tek arvanitasit e Greqisë dhe tek arbëreshët e Italisë. Kurse në vitet që qendroi në Shqipërinë e Veriut udhëtoi nga Shkodra, Gruda, Lezha, Kruja, Tirana, Durrësi, në malësitë e Shoshit dhe Shalës, midis rrjedhës së Drinit dhe Valbonës, si dhe nëpër Mirditë.
Pa dyshim, Maximilian Lambertz është i vetmi ndër albanologët e huaj që iu kushtua jo aq arkeologjisë, historisë, etnologjisë dhe gjuhës shqipe, por njërës prej dijeve më të vona të saj, folkloristikës. U mor thuajse me të gjitha format e shfaqjes së traditës gojore: në poezi e në prozë, me përrallën, këngën rituale, eposin heroik legjendar, të cilit i kushtoi studimin “Epika popullore e shqiptarëve” - “Die Volksepik der Albaner” (Halle 1958), një prej monografive më të rëndësishme të traditës së studimeve për ciklin e kreshnikëve, përkthyer për nevojat e studiuesve prej gjuhëtarit shqiptar E. Çabej në vitet 1970 dhe mbetur në arkivat e instituteve të trashëgimisë deri në fundin e shekullit të kaluar.
Disa prej veprave më të rëndësishme të M. Lambertz-it në dijet albanologjike janë: “Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde” - “Këngë shqiptare dhe tekste nga folklori shqiptar” (Wien 1922); “Gjergj Fishta und das albanische Heldenepos ‘Lahuta e Malcís’” - “Gjergj Fishta dhe epopeja e madhe shqiptare ‘Lahuta e Malcís’” (Leipzig 1949). Ai shkroi një studim për këngët popullore shqiptare (“Die geflügelte Schwester und die Dunklen der Erde: albanische Volksmärchen” - Eisenach 1952); dhe një tjetër për letërsinë shqipe (“Albanien erzählt: ein Einblick in die albanische Literatur” - Berlin 1956). Gjithashtu përktheu pjesë nga “Lahuta e Malcís” dhe e studioi në mënyrë të krahasuar me eposin e kreshnikëve (“Gjergj Fishta: ‘Die Laute des Hochlandes’” - München 1958).
“Midis Drinit dhe Vjosës” përmban një prej koleksioneve që M. Lambertz mblodhi e përzgjodhi prej botimeve shqiptare të shekullit të romantizmit e në vijim, të cilat duket qartë se i njihte tërësisht; nga shtypi letrar dhe ai politik i fillimeve të periudhës shtetërore; si dhe nga bartësit jo të pakët që takoi vetë gjatë qendrimit në Shqipëri. Janë poezi e përralla të botuara gjermanisht dhe të krahasuara prej tij me motive të ngjashme të popujve të Europës dhe të kulturave e qytetërimeve të tjera.
Kriteri mbi bazën e të cilit M. Lamberz-i ka bërë zgjedhjen e lëndës është para së gjithash ai i primitivitetit, irracionalitetit dhe arkaizmit, si shenja të sigurta të lashtësisë së saj. E njëjta zgjedhje vërehet si për poezinë, ashtu dhe për prozën. Nuk ka epikë historike, as legjendare; por nuk ka as lirikë të ritualeve themelorë të jetës së njeriut: lindjes, rishtarisë, martesës, vdekjes. M. Lambertz-in e intereson më shumë ajo pjesë e traditës gojore që mund të quhej para-poezi dhe që shpesh herë s’ka një kuptim të shpërfaqur, s’ka rrjedhshmëri, s’ka personazhe, s’ka fabul.
Këto janë kryesisht vjersha-lodra, që shoqërojnë dhe rregullojnë argëtimet e fëmijëve; në të shumtën e rasteve rrokjezime asemantike dhe agramatikale, me përzierje fjalësh pa lidhje, prej shqipes dhe prej gjuhësh të ndryshme (siç gjenden dhe në koleksionistë të tjerë), që ushtrojnë kujtesën dhe edukojnë një shije formale të poezisë tek ata (“ini mini, donomini”; “eshtem beshtem kompanjeshtem”).
Ka pastaj një lloj tjetër vjershash, të cilat mund të quhen dhe ushtrime logjike, si gjedhja e vjershave për numrat, të cilat i këndojnë të rriturit për t’i mbajtur mend të vegjlit. Një lloj i tretë i poezisë së zgjedhur nga Lambertz-i janë ato që vënë në provë logjikën e pjesëmarrësit në lojë, duke krijuar varg pas vargu, nga një për çdo pjesëmarrës, ciklin e plotë të një veprimi zinxhir, pa lidhje poetike dhe as ndonjë shkak përmbajtësor, mjafton që vargu të fqinjësojë me vargun, të ketë lidhje me një prej fjalëve të atij paraprirës.
Të gjitha këto janë këngë popullore zakonisht të quajtura banale, në shumicën e rasteve mbetur të paarkivuara, përveçse disave prej mbledhësve të hershëm të folklorit. Ato qendrojnë më përpara në raport me një qerthull këngësh tradicionale të fëmijëve, si ato të ciklit të kullanave, pashkëve, evangjelizmoit, rrushajeve (“rosaliae diem”), rusicave, kalimereve, llazoreve; si këngët e të kremteve fetare dhe kalendarike; këngët e lëvdimit të natyrës dhe të marrjes së saj me të mirë; të cilat kanë një përmbajtje të shtjelluar, fabul të rregullt, kuptim të qartë dhe funksion të dukshëm.
Nëse do të bëhej një renditje duke iu referuar shkallës më të lartë të përjashtësisë (objektivitetit) në poezinë popullore tradicionale, atëherë do të nisnim prej epikës politike, epikës historike, epikës legjendare, lirikës së dasmës, lirikës së dashurisë, lirikës rituale të lindjes, ninullave, vajtimeve, gjamës, lirikës rituale fetare, lirikës rituale “të shëkruome” - sakrale-mitologjike, dhe vetëm së fundmi do të mbërrinim tek vjershat-lodra, vjershat ushtrime logjike e fantazie që ka mbledhur e botuar në librin e tij M. Lambertz-i.
Këto ngjajnë si këngët popullore më të kodifikuara, por në të vërtetë ato paraqiten kështu kryesisht për shkak të arkaizmit të gjedhes krijuese, jo për ndonjë fshehje magjike të kumtit. Ato janë të tilla sepse nuk janë krijuar për të pasur qëllim etik apo didaktik, nuk përcjellin kurrfarë porosie morale, thjesht ndikojnë për të marrë pjesë në një formë kolektive argëtimi duke treguar kujtesë (për fjalët dhe shprehjet agramatikale që janë me shumicë), një shkallë minimale arsyetimi (të ndjekësh rendin sipas parimit të shoqërimit të idesë), si dhe të verifikosh disa njohuri shumë të thjeshta (vjershat që i japin një kuptim konkret numrave, sidomos numrave simpatikë (“Dymbëdhjetë numrat” dhe “Histori me numërim nga Shqipëria e Veriut”): njëshi - Perëndia Atë; dyshi - Hyji sundues në tokë e në qiell; treshi - Trinia e Shenjtë ose tre patriarkët: Abrahami, Isaaku dhe Jakobi; katra - katër ungjilltarët; pesa - pesë porositë e kishës; gjashta - nuk e dimë, ndoshta numër antipatik; shtata - shtatë “shukërmendet”, gjithnjë sipas shprehjes së Buzukut; teta - tetë mëkatet; nënta - nëntë ikona shenjtorësh; dhjeta - dhjetë urdhëresat; duhet thënë se në versionet shqip këto shenjime janë laicizuar dhe kanë marrë barazime të tjera).
Pikërisht kjo është një arsye pse koleksioni i M. Lambertz-it, i riardhur në shqip prej përkthimit nga gjermanishtja, me një përpjekje për t’iu afruar gjuhës lokale të burimit, por jo duke shkuar tek burimi vetë, i shërben pasurimit prapavajtës të traditës së vjershërisë popullore shqiptare, e cila, si të gjitha traditat gojore popullore, shpesh ka qenë e çliruar prej çfarëdo qëllimi përmbajtësor dhe funksioni social.
Kjo mënyrë të lodruari me gjuhën njëherësh u shërben fëmijëve dhe për të provuar një prej përbërëseve bazë të poezisë, rimën, qoftë dhe krejt formale dhe pa asnjë tentim kërkimi apo talenti: “Po erdhi shkopushi, që godet qenushin: zjarrushi, që djeg shkopushin; ujushi, që shuan zjarrushin; kaushi, që piu ujushin”; dhe së fundi, sigurisht, “kasapi, që theri kaun”.
Koleksioni i përrallave është më i plotë. Në të vërtetë, më shumë se përralla, në kuptimin terminologjik që ka marrë kjo fjalë në folkloristikën shqiptare, ato janë rrëfime në formën e shëmbëlltyrave, të cilat tregohen jo në mjedise familjare, siç është skema bazë e komunikimit të përrallës, por në mjedise më të gjera: në dasma dhe ngjarje të tjera publike të jetës së njeriut; në kuvende, në oda burrash, në takime rastësore të individëve. Nuk janë doemos përralla që gjyshi ua tregon nipërve. Qëllimi i këtyre shembëlltyrave është që rrëfimtari të dëshmojë dijen dhe përvojën e tij, t’i japë kënaqësi mendore dhe estetike bashkëbiseduesit, të krijojë një gjendje të ngritur emocionale e intelektuale, të provokojë një diskutim të mëtejshëm, por dhe të vërë në provë urtësinë e të tjerëve.
Një pjesë e madhe e këtyre rrëfimeve janë të ndërtuara mbi ndërthurjen e dy figurave krejt të përkundërta: hiperbolës dhe litotës. Përmbizmadhimi përtej fantazisë së së magjishmes shoqërohet me zvogëlimin gjithaq të ekzagjeruar, që është burimi i humorit. Këto njihen si “përralla-gënjeshtra” dhe duket se shenjojnë periudhën e fundme të përrallës magjike, kohën e ndarjes së fantazisë së njeriut prej përfytyrimit magjik, përmes përdorimit humoristik të saj.
Këto shembëlltyra, në formën e përrallës së shkurtër, por larg së magjishmes së përrallës së vërtetë, shpesh ngjajnë si paratekste që e çojnë mendjen njerëzore drejt një sinteze mendimi të shprehur në formën e një fjale të urtë apo të një përfundimi sintetik. Përmbyllja me një fjalë të urtë formalisht shprehet me dyvargëshin “Prralla n’Lesh, shndetja mes nesh”, që është dhe urim, dhe kujtesë se dikush duhet ta nxjerrë përfundimin, por jo shenjë se ku është mbledhur përralla, sepse, edhe në qoftë emër vendi, “Lesh” në këto përralla si topos është krejt konvencional dhe nuk ka të bëjë me vendin ku tregohet shembëlltyra. Kjo formulë e ngurtësuar klishe, që ngjan me atë të epeve legjendarë, në të njëjtën kohë shenjon ndarjen nga realiteti i trilluar dhe kthimin tek i vërteti.
Karakterin e parabolës apo të shembëlltyrës e theksojnë prania e ngjarjeve me mite paganë (orët, të jashtëmëzet, fatijet, miret, zarazitet e drekëzitet); me shenjtorë dhe me klerikë, me Shën Kollin, Shën Mhillin dhe Shën Gjonin; me priftin, dervishin dhe hoxhën; me mbretin, sulltanin dhe Nastradin efendiun. Dalja prej papërcaktueshmërisë historike dhe hapësinore, që është tipike për përrallën magjike, dhe prekja e realiteteve parësorë, thekson karakterin e tyre si shembëlltyra. Rasti më cilësues i këtij shndërrimi, i “prishjes së magjisë” dhe i kthimit të hiperbolës nga heroizëm në parodi, nga mit në përrallë-gënjeshtër, është rrëfimi në prozë “Në shpellë të kreshnikëve”, që përshkruan vizitën e një vdekëtari të kohëve të sotme në shpellën e heronjve mitologjikë (“Epika legjendare” vëllimi II, Tiranë 1983, f. 329-334).
Rrëfimi me shembëlltyra vjen prej ligjërimit ungjillor dhe ishte shumë i zhvilluar në Shqipërinë e vjetër. Pikërisht karakteri i shembëlltyrës u jep mundësi “përrallave” të zgjedhura nga M. Lambertz-i të jenë të hapura për ngjarje e njerëz historikë, që kanë jetuar ose janë shenja të kohërave historike, megjithëse, sikurse dihet, përralla e vërtetë qendron larg realiteteve, të afërta e të largëta në kohë, është e mbyllur për kohën e njeriut tokësor.
Sikurse argumenton me të drejtë M. Lambertz, shumë prej këtyre fabulave, a “përrallave shqiptare”, siç i quan ai, janë ndryshore të ndonjë matrice të mirënjohur në shkallë botërore, të identifikuara në motivet themelore të fondit të përrallës të njerëzimit të vëllezërve Grimm; të motiveve me përhapje në popujt e Lindjes (Hirushja) ose në popujt e Perëndimit, si “Djali me salsiçe” (“zonja Pjeretë”, La Fontainne).
Krahasimi me motivet e popujve të tjerë në të vërtetë ka pasur për qëllim që të provojë se prozës popullore shqiptare jo vetëm s’i mungon asgjë krahasimisht me të tjerat, por shpesh forma e të ruajturit dhe të shprehurit të saj është gjenuine. Pavarësisht formës së shfaqjes, në koleksionin e Lambertz-it gjendet edhe motivi i paracaktimit të fatit (kompleksi i Edipit në mitologjinë greke), edhe motive të ngjashme me novelat e Boccacio-s (“Shitësi i salepit”), edhe motivi i ndalimit të martesës endogame, duke përfshirë tabunë ndaj kumbarit, e lidhur dhe me shpjegimin mitologjik të yllësisë së Kashtës së Kumtrit (“Shën Kolli dhe Shën Gjoni”).
Botimi shqip i koleksionit të përrallave të mbledhura nga Lambertz-i rikthen në prozën popullore shqiptare atë pjesë të saj që për një kohë të gjatë mbeti e përjashtuar prej botimeve, pjesën që lidhet me besimin, me vetëdijen fetare mitologjike, me kulte të lashta të mendësisë njerëzore (lidhja gjenetike e krijuar prej njeriut vetë dhe jo prej trashëgimisë përmes kumbarisë e vëllamërisë, me qëllim nxitjen e martesave ekzogame dhe sa më larg bashkësisë, ruajtjen e puritanizmit moral në fshat, krahinë a flamur etj.).
Tri vjersha popullore shqiptare
të mbledhura nga M. Lambertz
Hënë e re
Hën e re, hën e re!
Brijdj ndë pargulë,
Kur erdhen di kallogjer,
Tshë na hëngertin en na pin,
E na derdhen kusin,
Matsja lajti taluret,
Miu shtijti uret,
E ulku ra humboret.
Martuar kle shterna l’al’a,
Ati ju dha shal’a
Nje shalje e një berore,
E nje pule katsidhiare”.
Dymbëdhjetë numrat
Themi njëmbëdhjetë që t’bëhen dymbëdhjetë:
Dymbëdhjetë muaj ka viti,
Njëmbëdhjetë muaj e mban pela mëzin,
Dhjetë cica ka dosa,
Nëntë muaj pa lind fëmija,
Tetë cica ka buçja,
Shtatë vrima ka koka,
Gjashtë brirë ka dreri,
Pesë gishta ka dora,
Katër cica ka lopa,
Tre këmbë ka trekëmbëshi,
Dy gjinj ka vajza,
Një zë të ëmbël seç ka bilbili,
Që këndon në prill,
Në prill dhe gjithë majin.
Kel kel, gjysmagjel
Kel, kel, g’ysma g’el,
Kape pulen, se po del,
Lidhe per penit,
Preja bishtin k’enit!
(ose haja mutin k’enit)
lidhe per konopit,
Maja mjekren popit!
(ose haja mutin popit)
Lidhe per sidzhimit,
Kapja mustaket trimit!