Martin Camaj: În templul Aphroditei

Poet albanez de talie europeană, prozator, eseist şi lingvist (Temal, Albania 1925 – Lengriess, Germania 1992), autor al volumelor: "Un fluier prin munţi", "Diella", "Legende", "Lirice între două vârste", "Omul, cu el însuşi şi cu alţii", "Cercuri", "Drania. Madrigale", "Poezii", "Trăsnete", "Sub umbra şarpelui", "Făcliile nopţii", "Candela de argint" etc.

Cel puţin o dată, fiecare a pornit spre Templul Aphroditei şi, după ce a gustat din frumuseţea formelor, a ieşit de acolo fără a-i intra nici un ghimpe pe talpă. Dar nu astfel i s-a întâmplat lui Drane.

Alergând după linia lăsată de celălalte broaşte, Drane s-a trezit înconjurată de ruinele culturii dorice. Printre ruine, exact ca-n vremurile antice, strălucea templul zeiţei. Acolo înăuntru şi-a petrecut Drane noaptea, lângă altarul jertfelor.

Înainte de a veni soarele, veni arheologul, conducătorul săpăturilor, înalt şi, pare-se, nordic.

Când el a intrat în templu şi s-a plimbat împrejur cu pantofii săi cu tocuri de metal, Drane s-a trezit şi porni să plece, fără a-şi etala frumuseţea de zeiţă cerută de situaţie. Savantul, iubitor de necuvântătoare, a prins-o şi a pus-o încet în centrul altarului, lângă o broască de piatră roşie rămase din antichitate. Şi începu să le compare, să le măsoare, întorcând-o pe Drane cu burta-n sus, într-o parte şi-n alta, cum cerea curiozitatea.

În sfârşit, mulţumit că broaştele semănau perfect, ca şi cum ar fi fost gemene, a dovedit că rasa Dranei nu era alohtonă în templu, ci autohtonă. De aceea, i-a scris Dranei un număr pe ţeastă şi a lăsat-o liberă.

Ajunsă la capătul câmpului, cu maţele şi plămânii ameţiţi, Drane a vomitat tot ce mâncase. Cuiva, frumuseţea exagerată îi iese din nas, ar fi spus cineva.

Prezentare și traducere: Kopi Kyçyku

Silvana Leka: Rasti Martin Camaj – romani “Dranja” përballë detit

Në kujtim të 25 vjetorit të ndarjes nga jeta

Rast krejt të veçantë në krijimtarinë letrare lidhur me kulturën detare dhe detin si kulturë përfaqëson vepra e Martin Camajt. Që krijimtaria e këtij autori “i ka rrënjët në kulturën shqiptare, sidomos në mitin e trashëguar”, në etnosin apo onomastikën e Temalit si vendlindje, mund ta vërejmë e ta gjejmë të dëshmuar në të gjithë veprën e tij të gjerë. Larg çdo dyshimi krijimtaria e Camajt në frymë ka përkatësi malore si topos dhe malsore si logos.

Peizazhi i Dukagjinit ka ndikuar te “ky pinjuell malesh^[1]”, siç e cilëson Koliqi, aq sa një peizazh mund të ndikojë në formimin e botës së një shkrimtari të lindur, i cili kur kujton viset e veta shprehet: Kam lindë në një vis të egër ku s’ka shkel kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm ashtë ky vend.^[2]

Por, përkatësimin e Camajt për nga mali mund ta ndjejmë instinktivisht qoftë edhe duke iu drejtuar thjesht titujve referencialë në veprën e tij të gjerë, nisur që nga krijimtaria e tij e hershme apo edhe qoftë në tematika të shprehura. Vëllimet e tij të parë “Një fyell ndër male” (1953), “Kanga e vërrinit” (1954) sikur parathonë dhe skajojnë krijimtarinë e tij. Por kjo është veç dukja e thjeshtë.

Vëllimi me proza “Shkundullima”, përbën një pikë kthese, duke e shkëputur Camajn nga motivet vetëm tokësore dhe e hapur këtë autor drejt motiveve detare, prej nga Camaj nuk u nda, si në poezi ashtu edhe në prozën e tij, që paraqet një rast krejt të veçantë.

Ndue Ukaj: Humusi kulturor e poetik i Martin Camajt

Shkrimtari dhe albanologu Martin Camaj, i lindur në Temal të Dukagjinit, shkoi në Kolegjin Saverian, aty ku para tij u edukuan shumë shkrimtarë e dijetarë shqiptarë. Aty mori bazat e para të formimit klasik, të cilat i thelloi nëpër qendra të ndryshme. Djaloshi i ri që la malet Temalit, “ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit” zbriti në Shkodrën e kulturës- dhe në kolegj, pati fatin të kishte për rektor, eruditin At Zef Valentini. Shkollimi iu ndërpreu në vitin 1946, kur regjimi komunist ndaloi përfundimisht aktivitet e kolegjit. Nga këtu, kaloi 4 vite të vështira në Prekal, dhe vendosi të largohej nga atdheu.

Janë momentumet politike të kohës, ato që ia prishin ëndrrat. Ideologjia staliniste lëshoi rrënjë në Shqipëri. Atëbotë, Camaj i ri e me ndjeshmëri të theksuara- i edukuar me frymë lirie e ndërgjegje refuzuese, vendosi ta braktiste vendin. Arshi Pipa, gjithashtu një i arratisur, duke e shpjeguar këtë akt thotë se Martin Camaj “është tipiku i intelektualit europiano-lindor që, për arsye politike, braktis atdheun dhe shëtit nga një vend në tjetrin. Po me të ngulitur diku- e ndërkohë s’është më i ri në moshë-e kupton se është e pamundur për të, të lëshojë rrënjë në tokën e re. E përndjek nostalgjia për atdheun e vet. E nëse qëllon të jetë shkrimtar, do ta shprehë këtë nostalgji duke u përpjekur të sillet rreth një teme-bazë, atë të humusit të vet kulturor.”

Martin Camaj: Cum a ieşit numele din piatră (Si doli emni prej guri)

Cei ce seceră iarba şi coase scurte printre luminişurile pline de pietre ale Cukalului, sunt oameni tăcuţi şi doar la prima vedere liniştiţi: durerea le roade oasele noaptea şi picură peste muşchii şi membrele lor dis-de-dimineaţă, când dau întâia oară cu fierul pe iarbă. Sub armura de lână se ascunde teama şarpelui ce aşteaptă înfrigurat sunetul secerei trecând prin trifoi.

Culegătorii de iarbă dorm în văpaia zilei sprijiniţi de trunchiul stejarului, la umbră, şi visează cu ochii deschişi.

Cel mai tânăr i-a trezit din somn şi le-a arătat ce găsise, ceva cioplit, un nod mare în culoarea măduvei, măduvă a munţilor şi deasupra ei: şarpele împletit – toate transformate în piatră. Bine – au zis ei – noi ştim de mult că blestemul Orelor Munţilor poate preschimba totul în stâncă, chiar şi pe păstor cu oile în faţă, dar chestiune este: oare cum a ajuns broasca până aici, atât de sus?

Unul dintre ei a explicat zâmbind:

„Eu am otravă-n sânge, deoarece şarpele m-a prins de trei ori, şi din această cauză eu ştiu ceva mai multe decât voi. Broasca – adăugă el – l-a adus pe şarpe până aici, pe spinare. Priviţi-i, sunt împietriţi ca şi cum n-ar fi două fiinţe, ci una singură. Aşa cum sunt iapa mea, Drane, şi eu călărind-o”.

Pe urmă, vorbitorul şi-a scos cuţitul şi, cu vârful acestuia, l-a scos pe şarpe din spinarea broascăi. În locul şarpelui, pe carcasă a rămas o zgârietură, ca o linie ce împarte globul în două.

Drane au numit-o ei în unanimitate pe broasca cea împietrită şi fără-de-şarpe.