Rast
krejt të veçantë në krijimtarinë letrare lidhur me kulturën detare dhe detin si
kulturë përfaqëson vepra e Martin Camajt. Që krijimtaria e këtij autori “i ka rrënjët në kulturën
shqiptare, sidomos në mitin e trashëguar”, në etnosin apo onomastikën e Temalit si vendlindje, mund ta vërejmë
e ta gjejmë të dëshmuar në të gjithë veprën e tij të gjerë. Larg çdo dyshimi
krijimtaria e Camajt në frymë ka përkatësi malore si topos dhe malsore si logos.
Peizazhi
i Dukagjinit ka ndikuar te “ky pinjuell malesh[1]”, siç e cilëson Koliqi, aq sa një peizazh mund të ndikojë në formimin e
botës së një shkrimtari të lindur, i cili kur kujton viset e veta shprehet: Kam lindë në një vis të
egër ku s’ka shkel kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm ashtë ky vend.[2]
Por,
përkatësimin e Camajt për nga mali mund ta ndjejmë instinktivisht qoftë edhe duke
iu drejtuar thjesht titujve referencialë në veprën e tij të gjerë, nisur që nga
krijimtaria e tij e hershme apo edhe qoftë në tematika të shprehura. Vëllimet e
tij të parë “Një fyell ndër male” (1953),
“Kanga e vërrinit”
(1954) sikur parathonë dhe
skajojnë krijimtarinë e tij. Por kjo është veç dukja e thjeshtë.
Vëllimi me proza “Shkundullima”, përbën një pikë kthese, duke e shkëputur Camajn nga motivet vetëm tokësore dhe e hapur këtë autor drejt motiveve detare, prej nga Camaj nuk u nda, si në poezi ashtu edhe në prozën e tij, që paraqet një rast krejt të veçantë.
Prozat e vëllimit “Shkundullima” paraqesin
topose të ndryshëm e të
larmishëm. Toposi i parë priret nga viset malore, në veri të
Shqipërisë, drejt jetës në bjeshkë,
kryesisht. Por në disa proza të këtij vëllimi, të tilla si “Shkundullima”, “Katundi me
gjuhë të fshehtë” dhe “Gjon Gazulli” atmosfera është detare. Ndonëse deti nuk është i Shqipërisë, ata që
veprojnë në këto proza janë arbëreshë, pra botë shqiptare.
Edhe
bota mitike dhe mitologjike e “fisit” të tij, në mjaft poezi të Camajt priret
për nga deti. Si të tilla do të përmendnim vargjet “Unë jam në detin e
tingujve” (Mbramja ashtë larg);
“Petkat e saj teren buzë detit”, (Gjarpri
e Grueja); “Retë me rrajë thella në det” (Retë e Oqeanit); “Me ngrehë një kështjellë në det me hala peshku”(Grueja me mëngji); “në fundin e katunit mbi
det...”
apo
për humneret e thella
ndër banorët e malit e të fushës
deri në dét.
(Dita
e malit tem)
apo
Me
nji copë qielli në krah
e
krypë deti në kutia pishe.
(Fragment)
apo
Në
breg të detit djali kafshon në curr
E deti me vala lëpin bregun në gjumë.
(Idilë vere)
Por
vepra tipike, të cilën kam marrë më
gjerësisht në shqyrtim është proza e tij “Dranja”, krejt atipike si krijimtari
dhe përfaqësuese e kuotave të larta për nga vlerat. Nga pikëpamja formale e një
proze kjo vepër shmang simetritë e pritshme. Së pari sepse ajo cilësohet
madrigal - një formë muzikore vokale kjo e zgjedhur jo rastësisht nga autori, por
si entitet polifonik i përshtatur për atë formë narrative që Camaj ka zgjedhur
për ta pasuruar veprën e tij në prozodi, duke mbetur sekular dhe e shenjtë
njëherazi. E tillë tingëllon edhe vepra – e këndueshme, jo thjesht e lexueshme,
por plot regjistra komunikimi dhe me shumëllojshmëri zhanresh në të.
Në një studim mbi veprën Arshi Pipa e cilëson
atë si një hibridizim të zhanrit letrar (prozë që i përafrohet poezisë së
shkruar si prozë) si dhe të vetë personazhit Dranja si persona poetica (gruaja e shndërruar në breshkë).
Paraqitja e botës totemike shqiptare, e botës
ktonike, me gjarprin dhe breshkën, është përcaktimi i arealit-truall ku këto
toteme e ruajnë ende fuqinë vepruese – veriun malor të Shqipërisë.
Ndërkaq toposi real që autori krijon për Dranjen
nuk është as mali as deti, por diçka midis, diçka që të lejon personazhin –
breshkë të shkojë drejt detit, ku “lindja e jeta e popujve buzë
detit qe për atë një lojë”, por edhe të rikthehet sërish prej andej.
Në këtë vepër Martin Camaj rikrijon cikle të
rikthyeshme, duke u nisur nga oraliteti drejt litaralitetit. Letërsia e tij,
siç shprehet Prof. Shaban Sinani. “…duke bartur funksione totemike, rituale dhe magjike nga simboli i gatshëm
te simboli që ai krijon vetë”[3]
ofron mënyra të reja shkrimi dhe interpretimi.
Asimetria me prejardhje nga metamorfozat
zoomorfike të motiveve detare, është shndërrimi i gruas në breshkën ktonike,
një krijesë tripërmasore për nga simbolikat. Këtë modelim metamorfozash e
ndeshim edhe te shndërrimet e “së Bukurës së Detit” apo “Hyrisë së detit” të
përrallave shqiptare.
Përveç këtyre “Dranja” bëhet e rëndësishme dhe e
përveçme pasi është vepra ku toposi zhvendoset në disa mjedise të ndryshme,
malore, fushore, lumore, breglumase, fusharake dhe detare. Dranja e secilit
prej këtyre toposve është një personazh tjetër, më vete për nga narrativa dhe
funskionet.
Në
studimin e tij, veç elementit mbidetar, të ndërmjetëm dhe malor, Arshi Pipa nënvijëzon edhe peizazhin
detar dhe bregdetar si përjetim
natyror, social dhe kulturor të
ndryshëm për Dranjen. Rreth këtij teksti Arshi Pipa shkruan: “Në paragrafin
tjetër historia e Shqipërisë bregdetare të pushtuar nga fuqi të ndryshme
mesdhetare degradon në një “lojë” spektakolare me malësorët të vendosur “nalt
në brija” që vështrojnë me Schadenfreude [keqdashje, zemërligësi].
Pjesa tjetër e paragrafit i kundërvihet
qetësisht qytetërimeve perëndimore nëpërmjet folklorit autokton. Qytetërimi i
huaj kërcënonte të shkombëtarizonte malësorët gegë. Për të parandaluar
përzierjen, ata adoptuan një mënyrë pak të ashpër jetese (“përgjysmë i
latuem”), të papajtueshme me zakonet gjithnjë e më të rafinuara të sunduesve të
tyre, ndërkohë që zhvillonin një gjuhë të paafrueshme, tingull-rëndë, për të
shkurajuar studiuesit që donin ta regjistronin atë mbi “rrasa e pergamena”.
Madrigali mbaron me një paragraf mbi kultin e diellit të malësorëve shqiptarë,
si besimi i tyre i vërtetë pagan”.[4]
Rëndësi të veçantë në këndvështrimin tim përmban
materiali i pjesës së dytë të veprës, ku shtjellohen ndodhitë e Dranjes përballë
një realiteti krejt të ri dhe të panjohur. Është zhvendosja e “breshkës” në
“dhéna me ligje e doke tjera”. Aty përjetohet edhe përvoja e mrekullueshme e takimin
për herë të parë me detin.
Është simbolikë domethënëse që në këtë rrugëtim
drejt së panjohurës, Dranjes i prin lumi Drin, që natyrshëm shkon të derdhet në
det, pikërisht në Kepin e Rodonit, një zonë shumë e ndjeshme gjeoemocionale për
kujtesën detare të shqiptarëve. Ky topos është i lidhur me mitologjinë antike,
perëndinë Redon, ashtu edhe me motet e lavdishme të Skënderbeut, që zotëronte
aty një skelë dhe një kështjellë mbrojtëse në det.
Pikërisht aty Dranja ndjen për herë të parë
puhinë dhe aromat e kripura detare. Episodet paraprirëse janë veshur me
simbolike kundër totalitarizmit zi
(ndoshta nën matricën e rrezikut, armikut, pushtimit që vjen nga deti, me
breshkën e stërmadhe që del nga ujrat është hamendësuar pushtimi fashist),
sikundërse edhe të totalitarizmit të kuq,
simbolizuar nga bretkosa sykuqe.
Duke lënë
pas analizën e pjesës tjetër të
veprës, që nuk i rikthehet
më motiveve detare, theksojmë se
“Dranja” përbën një veçanti të jo fort të ndeshur në letërsinë shqiptare për sa i përket metamorfozës së zhanrit, e
ngjashme me metamorfozën e vetë personazhit, ashtu edhe në kompleksitetin e
lëndës letrare që kjo vepër paraqet.
Përveç këtyre, për të dëshmuar vëmendjen dhe
ndjesinë e autorit ndaj lëndes detare do të mjaftonin sikur edhe këto tri
poezi:
Deti
bar gjithçka, thanë të vjetrit,
Me erë
prore m’njish krah
Dhe
pisha e pemë frytore në nji anë
I
lakoi përdhe.
Na,
banorët e lashtë,
Domi
mirë tokën. Edhe gjinkallave
Të
plasuna vape te rrajët e pishave
U vjen
era rrëshinë e jo det.
Edhe
fryma e zotave
U
fsheh në gurë e jo në detin
E
njelmë! Fiqtë e ambël,
Buzë-përgjakun
u bien mbi krena
Flijimi.
Retë e oqeanit
Nëpër ditën e gjatë.
Aty ku vetë
Asht skaji i kohës së matun
Me rrahje zemre milionësh
Në kërkim të nji emni.
Retë me rrajë t’thella në det
Rriten e bahen lisa:
Ndër gryckat e tyne fantazma
Konkisdadorësh
Vjelin pemë.
Leni
lumejt të derdhen të gjithë në Adrie
dhe në detin Jon
e rrezja të lodrojë më valë
për kënaqje të zemrës e të
mendës sonë.
Vashat t'i lagun kambët n'ujë
para syve tonë të qartë.
t'u shihet në faqe e në
bebëzat e synit
dhe kulmi i shpisë të jetë
bungu
e pragu guri.
fryma jonë do të matet
me gjansinë e detit: atëherë
do të pushojmë
te kambët e bjeshkve të bardha.
Autorët
shqiptarë, mes të cilëve edhe Martin Camaj, i janë qasur detit dhe kulturës së
prejardhur prej tij jo thjesht dhe vetëm si objekt estetik, por edhe si
argument ndihmës në mbështetje të argumentit që e bën më të pranishme dhe më të
qenësishme vëmendjen e krijuesve shqiptarë ndaj detit. Prej këtej buron pasurimi
i botës shpirtërore me kulturën detare dhe me vetë detin, si një prej simboleve
më të rëndësishëm jo vetëm të literaturës, por edhe të qytetërimit njerëzor, që
e vendos kulturën shqiptare përkrah asaj të fqinjëve të vet.
[1] M. Camaj, Vepra letrare 1, Shtëpia botuese “Apollonia”, Tiranë, 1996, f.
139.
[2] B. Demiraj, Jeta akademike e Martin Camajt, në Konferencën Shkencore Martin Camaj për kulturën shqiptare.
Shkrimtari dhe albanologu, “Studime shqiptare”, Nr. 17, Shkodër, 2011, f.
244.
[3] Shih Shaban
Sinani, Camaj i paskajuar, “Qendra e Studimeve Albanologjike”, Tiranë
2011
dhe Shaban Sinani, Kod i ri për shenjën e vjetër në romanin “Dranja” të
Martin Camajt, “Studime filologjike”, Nr. 3-4, Tiranë, 2009, f. 67-69.
[4] Shih Arshi Pipa, Poezia dhe
poetika e Camajt. Materiali u përkthye për
“Milosao” nga Ergys Petriti. Marrë nga ALBANICA (A quoterly Journal of Albanological Research and
Criticism) SPECIAL ISSUE, DEDICATED TO MARTIN CAMAJ), Numri 2, pranverë 1991. Botuar nga Arshi Pipa. Botuar në “Milosao”, “Gazeta
shqiptare”, Tiranë 1.7.2012.