Abstrakt
Në
studimet kulturore, letërsia është një element qenësor, përmes së cilës
studiuesit njohin traditën e një populli, organizimin shoqëror dhe historinë e
tij. Element i rëndësishëm është edhe gjuha, përmes së cilës studiuesit
formojnë modele kulturore duke njohur më mirë mentalitetin dhe fenomenet
shoqërore, zakonet, trashëgiminë, të kaluarën historike dhe normat tjera të një
shoqërie. Pra, gjuha dhe letërisa janë në harmoni dhe në funksion të
njëra-tjetrës në komunikimet ndërmjet kulturave.
Identitetet
kulturore ndryshojnë mes vete nga kode të shumta që i transformojnë ato në
identitete komplekse dhe të vështira për t`u njohur dhe kuptuar si në rrafshin
personal dhe atë universal, sidomos për kulturat e vendeve të vogla, deri diku
të izoluara, siç kategorizohet kultura dhe identiteti shqiptar në përgjithësi.
Në këtë punim do të prezantojmë informacionin mbi nivelin e njohjes së kulturës
shqiptare në Ballkan dhe Evropë përmës hulumtimeve, punës së albanologëve dhe
përkthyesëve të letërsisë shqipe.
Gjuha dhe
letërisa bashkëveprojnë ngushtë me elementet tjera që formojnë kulturën e një
vendi. Relacionet e gjuhës dhe letërsisë nuk mund të vlerësohen më të
rëndësishme dhe më të veçanta se disiplinat e tjera të artit, sjelljeve apo
kodeve tradicionale për ndërtimin e një identiteti kulturor. Hulumtimi ynë do
të përqëndrorohet në kompetencën e këtyre disiplinave në funksion të zhvillimit
të komunikimit kulturor.
Fjalët kyçe: Kulturë, Komunikim ndërkulturor, Letërsi,
Gjuhë.
The influence of language and literature in development
of intercultural communication
(Recognition of the Albanian language and literature in
the Balkans and Europe)
Mimoza Hasani-Pllana
PHD in Filology
Abstract
In
cultural studies, literature is an essential element through which scholars
become familiar with the tradition of a nation, social set-up and its history.
Language is also an important element through which scholars create cultural
models while getting to know better the mentality and social phenomena,
tradition, heritage, historical past and other norms of a society. Therefore,
language and literature are in harmony and in function of one-another in
communication between various cultures. Cultural identities vary from
one-another by way of multiple codes transforming them into complex identities
and difficult to recognize and understand at personal and universal level,
especially culturar identities of small and somewhat isolated places, just as
the Albanian culture and identity is characterized. In this article we will
present information on how much recognized is the Albanian culture in the
Balkans and Europe through research works of Albanologists and Albanian
literature translators.
Language
and literature coexist closely with other elements that form the culture of a
country. Relationship between the language and literature is considered
important for building of a cultural identity, just as other art disciplines,
customs or traditional rules. Our research is focused on the competences of
these two concepts in the function of the development of cultural
communication.
Key-words: Culture,
Intercultural communication, Literature, Language
a. Hyrje
Komunikimi letrar ndërkulturor nuk është një proces i thjeshtë për t`u realizuar, ndërsa nënkupton krijimin e relacioneve kulturore në mes të dy e më shumë vendeve, në mes të dy e më shumë identiteteve dhe përfshin elemente dalluese mes tyre duke filluar nga gjuha, letërsia, muzika, ekonomia, elementi sociologjik, religjioz, etj. Komunikimet ndërmjet njerëzve veçohen mbështetur në faktin se si dhe sa njihen dhe pranohen kulturat përreth tyre.
Komunikimi ndërkulturor në kontekstin gjuhësor dhe letrar
është i lidhur ngushtë me njohjen e gjuhëve të huaja dhe me procesin e
përkthimit, si një nga format më të vjetra të komunikimit ndërkulturor.
Përkthimi është një mënyrë e veçantë e transmetimit të elementeve kulturore
ndërmjet popujve, duke patur parasysh se përkthyesi kompetent përveçse duhet ta
njohë në nivel të lartë gjuhën e vendit që synon ta përkthej, ai duhet ta njohë
edhe kontekstin kulturor dhe social të tij për ta transmetuar në nivel të
përafërt kuptimin e tekstit dhe emocionin që bartë ai. Pra, përkthyesi duhet ta
njohë në nivel të lartë gjuhën dhe kulturën e vendit në të cilin është krijuar
varianti origjinal i tekstit, gjuhën dhe kulturën e vendit në të cilin
përcillet teksti. Përveç kësaj, komplementare për një përkthyes letrar është edhe
njohja e rrethanave sociale dhe historike të kohës së krijimit të tekstit.
Sot, kur diversiteti kulturor është gjithnjë e më i
shprehur dhe mundësia e kumunikimit në mënyrë efektive ndërmjet njerëzve dhe
kulturave të ndryshme po ndjek trendet e globalizmit, kërkohet një studim i
kujdesshëm i kompetencave të komunikimit ndërkulturor në fusha të ndryshme.
Njohja e kulturës së një vendi tjetër kërkon studime të detajuara dhe afatgjata
që përfshinë njohjen e gjuhës, jetës sociale, elementeve historike dhe madje
fenomeneve dhe zakoneve të shoqërisë që ndikojnë në jetën e përditshme
kulturore të një populli. Në mes të mundësive të shumta të studimeve
ndërkulturore, në këtë punim do të sjellim argumente mbi rolin e gjuhës dhe
letërsisë në funksion të njohjes së kulturës së një vendi, në veçanti njohjen e
gjuhës dhe letërsisë shqipe në nivele të larta akademike e intelektuale, meqë
në kontekst europian letërsia shqipe i përket letërsive të vogla dhe pak të
njohura, ndërsa në rrafshin ballkanik letërsia shqipe nganjëherë trajtohet edhe
nëpërmjet perspektivës etnike.
b. Studimet albanologjike në rajon dhe Evropë
Gjuha, si element qëndror i ligjërimit të qenieve
njërëzore, në ligjërimet poetike shtrihet përtej funksionit të shprehjes së
thjeshtë derisa ajo merr funksione të reja stilistike dhe semiotike. Gjuha
funksionon në disa nivele shoqërore duke u shtrirë nga nivelet lokale e deri
tek ato universale. Kështu, varësisht nga komunikimi, gjuha merr fuqi
përcaktuese për stilin e autorit brenda zhanrit letrar. Por, tani do të shohim
kontekstin gjuhësor në komunikimin ndërkulturor ballkanik dhe evropian, me
fokus në studimet e gjuhës dhe letërsisë shqipe në disa qendra kulturore në
Ballkan dhe më gjerë.
Studimet e shqipes në kontekstin ballkanik dhe evropian
janë të vona ku fundi i shekullit XIX, konsiderohet si koha e fillimit të
studimeve gjuhësore dhe kulturore shqiptare, duke iu referuar studiuesit
austriak Johann Georg
von Hahn. Në fillim të shekullit XX hapen katedrat e para albanologjike
fillimisht në disa qendra europiane, dhe më vonë në Shqipëri dhe Kosovë për
shkak të rrethanave politiko-shoqërore që ishin krijuar në këto dy vende dhe në
hapësirën gjeografike shqiptare. Studimet e hershme për gjuhën shqipe filluan
të zhvilloheshin nga studiues me kulturë të gjerë gjuhësore edhe më heret,
ndërsa studimet për sistemin dhe strukturën e saj në nivel institucional janë
funksionale për më shumë se një shekull në qendrat e njohura kulturore
evropiane. Studime të kësaj natyre hapën dyert për ta njohur dhe pranuar gjuhën
shqipe si njërën nga gjuhët më të vjetra të gadishullit ballkanik.
Rrjedhimisht, vlerësohet se historia e gjuhës shqipe shfaqet e ndërlidhur me
gjuhët e reja, të lashta, të gjalla apo të zhdukura të Ballkanit.[1]
Megjithëkëtë, zhvillimi dhe rrugëtimi i gjuhës shqipe në vazhdimësi ka krijuar
diskutime dhe dilema të shumta të ndërlidhura edhe me faktorë politik dhe
historik.
Thamë se funksionalizimi i katedrave të para të gjuhës
shqipe i përket fillimit të shek XX. Dy qendrat e njohura të kulturës,
letërsisë dhe artit, Austria dhe Italia, në historinë e zhvillimit të
albanologjisë janë të njohura për themelimin e katedrave të para të
albanologjisë. Në Universitetin e Vjenës, katedra e gjuhës shqipe në fillimet e
saj u drejtuar nga albanologu shqiptar Gjergj Pekmezi. Për më shumë se një
shekull në këtë qendër europiane janë aktive studimet albanologjike. Në anën
tjetër, Italia numëron numrin më të madh të katedrave të gjuhës shqipe në
Evropë. Nga fillimi i shekullit të kaluar dhe deri më sot në shtetin italian katedra
të gjuhës shqipe janë themeluar në këto qendra: në kryeqytetin italian Romë,
pastaj në Palermo, Napoli, Venecia, Leçe, Kalabri dhe në Kosencë.
Në fund të çerekut të parë të shek. XX, më 1925, katedra
e albanologjisë themelohet edhe në Universitetin e Beogradit, para hapjes së
Universitetit të Tiranës i cili themelua më 1957 dhe Universitetit të
Prishtinës që u themelua më 1969. Idenë për mësimin e shqipes shkencore në
Beograd e hodhi shkencëtari Jovan Cvijiç në fillim të shek. XX, ndërsa mësimet
filluan me kontributin e prof. Henrik Bariç në periudhën 1920-21. Më vonë, më
1925 punës së prof. Bariç i dhanë përkrahje edhe profesorët Xhevat Korça dhe
Vojisllav Dançeviç. Ndërsa, kuadrot shqiptare të Kosovës u bënë pjesë të
katedrës vetëm pas Luftës së Dytë Botërore. Emra të çmuar që kontribuan herët
në këtë fushë janë: Akademik Idriz Ajeti dhe Anton Çeta. Sot, historia e
letërsisë shqipe përveç stafit mësimor njeh edhe autorë të çmuar që i ndoqën
studimet në katedrën e albanologjisë në Universitetin e Beogradit, si: Din
Mehmeti, Fahredin Gunga, Enver Gjergjeku, Latif Berisha, Ramiz Kelmendi, Besim
Bokshi. [2]
Nga hulumtimet për trajektoren e zhvillimit të studimeve
albanologjike vërejmë se zhvillimi i gjuhës shqipe është atipik krahasur me
gjuhët tjera ballkanike për faktin e rrethanave të vështira nëpër të cilat ka
kaluar populli shqiptar. Prandaj, albanologë të njohur evropian e vlerësojnë
punën e çmuar të intelektualëve të njohur shqiptar që kontribuan në zhvillimin
e studimeve albanologjike letrare dhe kulturore në disa nga qytetet e
zhvilluara kulturalisht në Europe. Në këtë kontekst, profesori arbëresh i gjuhës dhe letërsisë shqipe
Elio Miraco, kujton me mall kohën e studimeve në Romë dhe mësimet që kishte
marrë nga mësimdhënësi
i tij, atdhetari, dijetari dhe shkrimtari i njohur shqiptar, Ernest Koliqi[3]. Profesor Miraco, çmon punën
e katedrave, mësimdhënësit e të cilave me përkushtim të thellë punuan për
ruatjen, zhvillimin dhe promovimin e gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare
në shtetin italian. Puna e tyre shkencore ishte përqëndruar në institute,
revista shkencore, organizim të konferencave dhe tryezave nëpërmjet të cilave
arrihej trajtimi i shumë çështjeve të lidhura me strukturën dhe sistemin e
gjuhës shqipe në Evropë, letërsisë dhe kulturës së këtij vendi të vogël[4].
„Që
kur ndoqa leksionet e Koliqit rritej në mua interesi për letërsinë shqipe në
një përmasë të re shkencore e kulturore, meritë e Mjeshtrit, që dinte t’i
udhëhiqte studentët në zbulimin e Shqipërisë së panjohur nëpërmjet figurave të
ndritura të poetëve e prozatorëve, pa folur kurrë për veten. Rreth tavolinës,
që ruhet edhe sot, në krah të pasardhësit të tij, Giuseppe Gradilone,
studentët, ndërsa ai pinte një cigare pas tjetrës (atëherë lejohej duhani),
dëgjonin shpjegimet e tij mahnitëse. Kështu ne studionim autorët arbëreshë të
letërsisë shqipe, nga e cila, sipas tij, nuk mund të shkëputej kjo diasporë e
vjetër, ashtu si sot mendoj se nuk mund të shkëputet letërsia e Kosovës. Rreth
asaj tavoline, me shpatulla nga dërrasa e zezë, thithnim ajrin e freskët të
maleve shqiptare, mësonim qëndresën krenare të shqiptarëve ndaj pushtuesve të
veriut ndërmjet Lahutës së Malësisë, ose poezinë e brishtë klasike të Mjedës,
pa harruar Migjenin dhe poezinë rebele e realiste..... Pas diplomës universitare
më ngarkoi me detyrën e vëzhgimit dhe të regjistrimit gjuhësor të pranisë së
arbëreshëve në katundet e Kalabrisë dhe të Pulias. Bashkë me mua punonte edhe
Vinçenc Malaj. Gjithë kjo punë bëhej për të kryer përmbledhjen e tregimeve
popullore. Kërkimet e mia përfunduan me përmbledhjen e tregimeve popullore të
provincës së Katanxaros, libri u botua dhjetë vjet pas vdekjes së tij me
përkujdesjen e drejtorit të ri të Institutit Giuseppe Gradilone. Koliqi me kohë
kishte vënë në dukje nevojën e mbledhjes së traditës gojore para se të zhdukej.
Nuk duhet të ishte vetëm një dëshmi e pranisë së arbëreshëve, por edhe e
ruajtjes së pasurisë shpirtërore e kulturore pas pesë shekujve jetese në Itali.
Në këtë këndvështrim, mund të quhet ‘themeluesi
i Rilindjes së Re arbëreshe’
nëpërmjet nismave që ai vetë, dhe revista „Shêjzat” ndërmorën në
shumë katunde: lindën kudo qarqe kulturore, gazeta, përmbledhje me poezi e
fjalë të urta të traditës gojore; nëpërmjet faqeve të revistës e njohu publikun
me shkrimtarët e rinj, organizoi konferenca dhe sidomos përkujtimin e
njëqindvjetorit të vdekjes së Skënderbeut, duke bërë të mundur praninë e shumë
katundeve arbëreshe nëpërmjet pjesëmarrjes së Eparkisë së Lungros, dhe të
priftërinjve që kryen mjaft aktivitete në famullitë e tyre”.[5] Këto janë disa nga kujtimet
e profesor Elio Miraco për virtytet e jashtëzakonshme të albanologut Koliqi dhe
kontributit të tij në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe në Itali.
Kontribute të çmuara në funksion të komunikimit
ndërkulturor dha edhe katedra e albanologjisë në njërin nga universitetet më të
mëdha në Rusi, atë të Shën Petersburgut (Leningradit). Katedra e gjuhës dhe
letërsisë shqipe në Shën Petersburg u themelua nga gjermanologia dhe
albanologia e njohur ruse, Agnija Vasilevna
Desnickaja në vitin 1957. Prej themelimit e deri në fund të jetës së saj
Vasilevna Desnickaja udhëhoqi katedrën dhe ishte
aktive në studimet gjuhësore indoevropiane, në veçanti në studimet ballkanike,
të gjuhës shqipe, letërsisë shqipe, arbëreshe dhe folklorit shqiptar.
Këto studime Vasilevna Desnickaja
përveçse i publikoi në konferenca dhe revista shkencore, i la të botuara edhe
në librat: „Rindërtimi i elementeve të
gjuhës së lashtë shqipe dhe problemet gjuhësore panballkanike”(1966), „Gjuha
shqipe dhe dialektet e saj” (1968) dhe „Letërsia
shqiptare dhe gjuha shqipe” (1987). Në librin e fundit përfshihen dialektet
e gjuhës shqipe të shumë vendeve ku flitet shqipja, si: Shqipëria, Kosova,
Italia, Bullgaria, Çamëria, etj.
Pasardhës i punës shkencore të
albanologes Desnickaja, vlerësohet albanologu i njohur rus, profesor
Alexandër A. Novik. Studimet e profesor Novik janë një kontribut i çmuar
ndërkulturor që përfshinë kulturën shqiptare në Ukrainë. Novik përveç studimeve
gjuhësore në studimet e tij përfshin edhe elementet kulturore siç janë ritet e
lindjes, dasmës, vdekjes si dhe figurat e letërsisë popullore të shqiptarëve të
krahasuara me ato të letërsisë së Shqipërisë dhe Kosovës, siç janë figura e
„gjarpërit”, „lugatit” etj. Së fundi, studimet e profesor Novik dhe të ekipit të
tij janë të përqëndruara në deshifrimin e mbishkrimeve të gjetura në tullat e
vjetra të vendbanimeve me popullsi arnaute në rajonin e Rostovit mbi Don, në
Rusi. Sipas profesor Novik, shenjat e gjetura në këto tulla i përkasin
Alfabetit të N. Veqilharxhit[6].
Studimet e shqipes në arsimin e lartë në shtetin gjerman
u konsoliduan dhe u bën të njohura përmes punës së katedrës së albanologjisë në
qytetin e Munihut, falë përkushtimit të dijetarit, albanologut dhe shkrimtarit
të njohur shqiptar Martin Camaj, si dhe mbështetjes së ballkanologut gjerman Alois Schmaus. Funksionimi i
katedrës së gjuhës shqipe vështirësohet pas daljes në pension të Camajt. Njohësi dhe
përkthyesi i veprës së Camajt, Hans
Joachim Lanksch[7]
kujton se pas pensionimit, katedra e vazhdonte punën me
pasardhësit e Camajt: profesorët Rexhep Ismaili, Wilfried Fiedler dhe Bardhyl
Demiraj.[8]
„Pas
pensionimit të prof. Demirajt duhet pritur mbyllja e degës së albanologjisë.
Kështu vepron burokratcia gjermane me lëndët e “kullës së fildishtë”. Edhe pas
pensionimit të Camajt donin ta mbyllnin degën që shpëtonte vetëm falë
angazhimit dhe ndërhyrjes së shumë njerëzve dhe institucioneve.[9]
Komunikimi
ndërkulturor në kontekstin gjuhësor, në mes të popullit bullgar dhe shqiptar në
nivel akademik e universitar, fillon me leksionet e para të gjuhës shqipe në Universitetin e
Sofjes “Shën Kliment Ohridski” në
vitin 1962 deri në zyrtarizimin e mësimit të gjuhës dhe letërsisë shqipe në
Universitetin e Sofjes “Shën Kliment
Ohridski” në vitin
1994, më vonë në Universitetin
e Veliko Tërnovos dhe në Bllagoevgrad, ndërsa nga viti 1998 gjuha shqipe mësohet edhe në
Universitetin e Veliko Tërnovos brenda degës së studimeve ballkanike dhe në Bllagoevgrad[10]. Mësimet e para
në nivelin e arsimit të lartë në vitin 1962 filluan nga profesoreshë Petya
Asenova dhe profesor Thoma Kaçorri, ndryshe i quajtur edhe si rilindësi i
fundit shqiptar. Tani, në
Katedrën e Gjuhësisë së Përgjithshme, Indoeuropiane dhe Ballkanike pranë
Fakultetit të Sllavistikës të Universitetit të Sofjes “Shën Kliment Ohridski”, gjuha dhe letërsia
shqipe mësohet dhe studiohet krahas gjuhës greke dhe rumune.
Brezit të vjetër
që kontribuan në komunikimin ndërkulturor nëpërmjet gjuhës shqipe dhe bullgare
i përket profesor Kacori, i njohur si njëri nga kontribuesit më të mëdhenj të
gjuhës dhe letërsisë shqipe jo vetëm si profesor, por autor i librave për
mësimin e gjuhës shqipe nga gjuha bullgare dhe angleze, bashkëautor i fjalorit
të parë bullgarisht-shqip dhe përkthyes i veprave shqipe në gjuhën bullgare dhe
anasjelltas. Përgjatë një jete të tërë në Sofje, prof. Kaçorri botoi libra në
gjuhën bullgare dhe në gjuhën shqipe. Ndërsa, brezit të ri të ndërtimit të urave letrare në mes të
shqipes dhe bullgarishtes i takojnë Prof. Dr. Rusana Hristova-Bejleri, Pprof.
Dr. Anton Pançev dhe Ekaterina Tarpomanova. Profesore Hristova Bejleri, përveç punës së mësimdhënies në Universitet, është autore e studimeve teorike-letrare
(veçojmë librin “Letërsia shqipe si
pasqyrë e shpirtit të popullit”) dhe përkthyese e
veprës së shkrimtarëve të njohur shqiptar. Kontributi i profesor Pançev
është i orientuar drejt bashkëpunimit ndërmjet kulturave të dy popujve duke
trajtuar tematikën e pozicionimit historik të Sofjes si një nga qendrat e
rëndësishme të zhvillimit të shqipes apo edhe studime për historinë e diasporës
shqiptare në Bullgari, ndërsa stdiuesja e re Tarpomanova, vlerësohet si emër
shpresëdhënës për zhvillimin e studimeve ballkanike në Bullgari. Në mesin e emrave të
ballkanologëve bullgarë, premtues për studimet albanologjike në kontekstin
ballkanik është edhe profesor
Raki Bello.
Kontributi gjuhësor në komunikimin ndërkulturor mes
vendesh, vazhdon me studimet e linguistëve të njohur evropian në kuadër të
studimeve albanologjike. Linguistja, albanologia polake, Irena Natalia Sawicka,
në studimet e saj në rrafshin e albanologjisë në kontekstin evropian trajtoi
njësitë unike të gjuhës shqipe në bashkëautorsi me Karolina Dargiel „Struktura e
rrokjes shqipe” botuar nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës më 2018, si dhe
çështje gramatikore të shqipes me librin në bashkëautorësi me autoren Jolanta
Mintakt me titull: “Zarys gramatyki języka albańskiego” të publikuar në
Warshavë më 2015.[11]
Hulumtimin tonë e kemi realizuar edhe në njërën nga
katedrat më të reja ku mësohet gjuha shqipe në shtetin çek. Departamenti i
vetëm ku mësohet gjuha dhe letërsia shqipe brenda Çekisë gjendet në Fakultetin Filozofik të
Universitetit të Karlit në Pragë. Në këtë departament, gjuha shqipe mësohet
krahas gjuhëve europiane, si bullgarishtja, serbishtja, kroatishtja,
sllovenishtja dhe rumanishtja. Studimet tejkalojnë kufinjtë gjuhësor duke lejuar
studimet historiko-kulturore dhe letrare të rajonit që i përket gjuha, në këtë
rast, gjuha shqipe. Profesor Přemysl Vinš
sqaron sistemin e mësimit të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare
brenda këtij departmenti. “Studentët që
dëshirojnë të studiojnë gjuhën shqipe, merren natyrisht edhe me letërsinë dhe
historinë shqipe, por përveç kësaj duhet të fillojë gjatë studimit edhe me një
gjuhë tjetër ballkanike. Shumica e studentëve tanë kanë interes për situatën
aktuale në rajon dhe punimet e tyre përfundimtare shpesh bashkojnë historinë,
politologjinë, sociologjinë ose antropologjinë[12].
c. Përkthimet
letrare
Sot, trajtimi i gjurmëve të albanologjisë sa është i
rëndësishëm për kulturën shqiptare, po aq është i rëndësishëm edhe për kulturën
ballkanike dhe europiane, derisa pa përfshirjen e gjuhës, letërsisë dhe
kulturës shqiptare në kontest ballkanik, studimet në këtë rrafsh nuk do të jenë
të plota. Në shekullin XIX dhe XX,
identitetet letrare zënë një vend të rëndësishëm në komunikimin ndërkulturor.
Letërsia shqipe ndonëse e dëshmuar vonë, e copëtuar, e shkëputur herë pas here,
sot frymon krahas letërsive ballkanike dhe evropiane. Shkrimtarë shqiptar,
përgjatë një shekulli prezantuan kulturën, traditën, jetën sociale përmes
vargjeve të poezisë, prozës e dramës me vullnetin për të ecur krahas letërsive
të vendeve evropiane. Në tërësi, autorët më reprezentativ të Kosovës dhe
Shqipërisë i përkasin periudhës moderne, gjysmës së dytë të shek. XX., ndonëse
janë përkthyer vepra të shkrimtarëve të njohur nga letërsia e vjetër edhe nga
gjysma e parë e shek. XX.
Dy nga qendrat më të mëdha kulturore shqiptare (Shqipëria
dhe Kosova) dhe qendrat tjera, pavarësisht fenomeneve politike që vështirësuan
krijimin e lirë dhe të pavaruar ruajtën vijueshmërinë letrare shpeshëherë edhe
duke shpjeguar fenomenet e tilla me një gjuhë të pasur simbolike, që sot
konsiderohet përfaqësim tipik i letërsisë së kësaj pjese të ballkanit
perëndimor ku edhe krijimtaria letrare është individualizuar si rrjedhojë e
ndryshimeve të historisë në rrafshin diakronik.
Konteksti letrar në komunikimin ndërkulturor realizohet
përmes përkthimit të saj. Përkthimi i teksteve letrare është një nga përkthimet
më të vështira meqë mund të përkthesh një tekst në mënyrë të mirëfilltë, por të
mos arrish t’i transmetosh idetë, emocionet, konceptet që dalin nga gjuha
origjinale, ndaj edhe përkthyes të njohur evropian këtë profesion e vlerësojnë
si shumë sfidues, madje edhe kur kanë para vetës artin poetik të shkrimtarëve
shqiptar. Si shembull, nga disa, fuqia krijuese e poetit emblematik të
modernitetit shqiptar, Lasgush Poradeci, me krijimin e figurave letrare në
poezinë e tij vlerësohet si krijimtari poetike e papërkthyeshme[13]. Në këtë linjë, përkthyesi
holandez i letërsisë shqipe Raoul Schuyt, përmes karakteristikave gramatikore,
gjuhën shqipe e sheh në relacione të ndërlidhura me latinishten, sikur janë
fjalët: femër-femina, mjek-medik, ferr-inferi, etj, pastaj me elemente
gjuhësore në relacion me gjuhën turke dhe madje me fjalë që korespondojnë të
ngjajshme edhe me gjuhën holandeze, sikur janë fjalët: mur-muur,
mrekulli-mirakel, etj. [14]
c.1.
Përfaqësimi i autorëve
Gjatë intervistës me përkthyesin dhe albanologun gjerman
Hans-Joachim Lanksch për veprën letrare shqipe që kishte përkthyer në gjuhën
gjermane për më shumë se 30 vjet, ai kujton se poezia e Martin Camajt ishte një nga motivet që e shtynë atë të mësoj
gjuhën shqipe dhe se kjo poezi e fascinonte tej mase, ndërsa poetin Lasgush
Poradeci e vlerëson si të papërkthyeshëm nga ana e tij. Lanksch: “Punën
e përkthimit e nisa në vitet e 80-ta, kur nuk dinja gjë për autorët si Frederik
Rreshpja, Zef Zorba, Kasëm Trebeshina, Primo Shllaku, Visar Zhiti, Mihal
Hanxhari dhe autorë të tjerë ‘burgaxhinj a klandestinë’. U mora me veprën e
Camajt atë të me poetëve të mëdhenj të Kosovës, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Din
Mehmeti, Rrahman Dedaj etj”[15]. Kujtojmë se elementet perfaqësuse të kulturës
shqiptare përmës poetëve të përmendur janë të ndryshme, psh autoktonia është
element i rëndësishëm për poezinë e Azem Shkrelit për faktin e lidhjes
shpirtërore të poetit me vendlindjen dhe historinë e atdheut të vet:
Në fillim ishin
zogjtë, lumenjtë, ilirët
Hanin ilirisht dhe
punonin ilirishtë tokën
Lindnin dhe
vdisnin të lirë, lirshëm, ilirisht
Pastaj erdhën
turrë turrë nga perendimi
Kërkonin tokë
ilire, ujë ilir
U thanë: I paskeni
të artë gurët, të bukët tokën
Pastaj erdhën
turrë turrë nga lindja
Kërkonin tokë
ilire, qill, uj ilir
U thanë: i paskeni
këngët dhe kafkat të bukura[16]
Ndërsa Ali Podrimja,
u bë i njohur si poet i revoltës dhe refuzimit nëpërmjet vargjeve poetike.
Podrimja, refuzimin e padrejtësive dhe mbrojtjen e popullit të vet nuk hezitoi
ta promovoi edhe në intervista ndërkombëtare duke deklaruar se në vazhdimësi ka
ngritur zërin kundër padrejtësive që bëheshin ndaj popullit shqiptar të
Kosovës. Derisa fliste për padrejtësitë që përjetonin shqiptarët e Kosovës, poeti, fillimisht
ndalej te ndjesitë personale të krijuara si pasojë e tmerreve të përjetuara në
familje. Kujtonte vrasjen e vëllezërve të nënës së tij nga regjimi serb, pastaj
kujtonte brutalitetin që i njëjti regjim vazhdonte ta ushtrojë ndaj njerëzve të
pafajshëm, duke përmendur vrasjen e fëmijëve, pleqve, grave shtatëzëna dhe
përdhunimin e vajzave të reja. Poeti shkruante se këto dhe situata tjera
personale dhe kolektive motivojnë poezinë e tij, duke thënë: “ndjenjat shpirtërore, ngjarjet e mëdha dhe
padrejtësitë ndaj njerëzve të mi më bënë të shkruaja poezi”[17]
Din Mehmeti, i përfaqësuar përmes veprave
të para poetike e deri te poezitë e dekadës së fundit të shek XX, identifikohet
me praninë e simbolit arkitektonik dhe kulturor të Dukagjinit si dhe simbolit
shpirtëror të poetit, Kullës. Me Kullën poeti ndërlidhë një varg
ndjenjash personale si: dashuria, vuajtja, sakrifica, durimi, qëndresa,
mbijetesa dhe tërë evoluimi i familjes dukagjinase përmes zhvillimit diakronik.
E vetmuar në
ciklon të malit rri
Kulla e vjetër me
mure të çara
Në të jam rreshkur
me përralla si fëmijë
Duke e mbajtur në
zemër nëpër fusha e ara
Tashti në të
askush s`banon
Fëmijët e sajë
kanë tretur nëpër botë
Por në ëndrrat e
tyre ajo jeton
E djegur në mall
në zemër e plotë
Po unë tashti dëgjojë
një oshtimë
Me duket se
shembet për çdo ditë
Më duket se klithë
në mbrëmje e pa gdhirë
Shpëtomëni! Jetova
në terr pata pakëz dritë[18]
Ndërsa, Rrahman
Dedaj në fillimet poetike (poezitë e përkthyera) vlerësohet për stilin e
tij përmes të cilit braktisi
poezinë deklarative, atë me tone neoromantike, me lidhje ambientale e natyrore
dhe forcoi poezinë simboliste,[19]
me të cilën hapi mundësi të
reja që audienca të krijojë kuptime të ndryshme rreth një tematike të cilën
poezia e periudhave paraprake e trajtonte në mënyrë deklarative dhe me mundësi
të kufizuar interpretimi.
Në këtë komunikim
ndërkulturor, letërsia shqipe përfaqësohet më gjerësisht përmes poezisë me
poetin më tipik të gegërishtes Martin Camaj, të cilin mendime të kritikës
letrare të Kosovës, e vlerësojnë si një autor që përmes gjuhës poetike ndikoi
te poetët e mëvonshëm, (të përmendur më lartët), Din Mehmeti dhe Azem Shkreli.[20] Sipas
përkthyesit Hans-Joachim Lanksch, pikërisht frazeologjia e gegërishtes camjane
vështirësonte përkthimin në gjuhën gjermane dhe jo morfologjia apo fonologjia e
saj.[21]
Gjatë kërkimeve tona për
komunikimet letrare shqiptaro-rumune gjejmë kontribute të çmuara të Revistës
Europiane Haemus në kontekst të njohjes së letërisë dhe kulturës shqiptare
nga populli rumun. Në këtë rrafsh komunikimi, letërsia shqipe përfaqësohet me
veprat e shkrimtarëve më të njohur të disa shkollave letrare (disa nga të cilët
tashmë klasikë) me fillim nga Shkolla kritike nëpërmjet veprës së Gjergj
Fishtës dhe Fan Nolit, pastaj asaj moderne në Shqipëri dhe Kosovë,
përmes veprës së Lasgush Poradecit, Ernest Koliqit, Millosh Gjergj Nikollës,
Martin Camajt, Anton Pashkut etj, vepra e të cilëve është përkthyer pjesërisht
në poezi dhe prozë. Ndërsa me vepra të plota, letërsia shqipe e Kosovës në
Rumani përfaqësohet përmes autorëve: Ali Podrimja, Agim Vinca, Abdullah Zeneli,
Bajram Sefaj, Jeton Neziraj, Kujtim Shala etj, si rezultat i përkthimeve të
realizuara nga themeluesit e Revistës Europiane Haemus, Kopi dhe Ardian
Kyçyku.
Përveç kontributit letrar,
përmes përkthimeve dhe publikimit të Revistës Europiane Haemus,
shkrimtari dygjuhësh dhe profesori universitar Ardian Kyçyku, bëri të njohur
kulturën shqiptare në Rumani duke trajtuar në disa nga librat e tij letrarë të
shkruar në rumanisht tematikat kulturore dhe kombëtare, që do të thotë se
lexuesi rumun njohu më shumë nga veçantitë e jetës aktuale, traditës, historisë
dhe kulturës shqiptare në rrafshin universal. Nga ky nivel komunikimi, përmes
letërsisë së krijuar nga shkrimtarët shqiptarë, në këtë rast Ardian Kyçyku,
lidhjet ndërkulturore ndërtohen jo vetëm në nivel ballkanik, por edhe evropian,
përderisa temat letrare, veç komunikimit universal, kanë edhe një qëllim që
është njohja e gjuhës dhe jetës së përgjithëshme të pupullit shqiptarë jashtë
vendeve shqipfolëse.
Tutje, në gjuhën rumune
trashëgimia letrare është përfaqësuar edhe me pjesë nga vepra poetike e njëqind
autorëve shqiptarë, të përkthyer po ashtu nga Ardian Christian Kyçyku dhe të publikuar në antologjinë me
titull „Një alfabet i poezisë shqipe” (2003). Ndërsa në vitin 2006,
akademiku Kopi Kyçyku nxjerr në gjuhën rumune antologjinë „Bukuria që vret”
(Frumusețea care ucide) me pjesë të zgjedhura nga trashëgimia letrare e
prozës shqipe, nga prozatorët më të mëdhenj të letërsisë sonë, si: Faik Konica,
Mitrush Kuteli, Ernest Koliqi, Anton Pashku, Martin Camaj e deri tek Hiqmet
Meçaj, çka lë të kuptohet se përgjedhja gjithpërfshirëse, përveç se është e
bazuar në elementet letrare, është e bazuar edhe në gjithëpërfshirjen
gjeografike të qendrave kulturore shqiptare, siç është Shqipëria, Kosova dhe
disapora. Antologjia „Një alfabet i poezisë shqipe”, si vlerë të shtuar
përveç poezisë ka edhe këngët popullore që lidhen me elementet e kulturës sonë
kombëtare, përmes tematikave letrare siç janë temat e flijimit (Rozafati) apo
të besës (Konstandini dhe Doruntina),[22]
kjo e fundit shpesherë e trajtuar si temë me prejardhje ballkanike.
Përveç kësaj, gjatë një bisede
me shkrimtarin Ardian-Christian
Kyçyku, kuptuam se në vitin 2000 lexuesi
rumun përfitoi librin monografik Perëndia Epigone (Zeul Epigon), të
autorit A.-Ch. Kyçyku, mbi veprën e poetit të njohur modern shqiptar Lasgush
Poradeci, e cila së shpejti do të plotësohet edhe me poezi të Poradecit në
rumanisht me titullin e ri Rara Avis. Ndërsa në vitin 2014, përmes eseve
të shkruara për shkrimtarët më të shquar të letërsisë shqipe në shtypin
kulturor (mes viteve 1993-2013), lexuesi rumun pati një mundësi tjetër që të
njihet me kulturën letrare shqiptare përmes vëllimit me ese „Outizëm dhe
pagjumësi” (Outism și insomnie) nga Ardian Kycyku.
Kaq sa paraqitëm dhe më shumë
sa ofrohen mundësi leximi të letërsisș shqipe në gjuhën rumune edhe në
versionin online të revistës Revistës Europiane Haemus, mund të arrijmë
në përfundimin se në gjuhën rumune është e përfaqësuar një pjesë e madhe e
veprës letrare shqipe.
Komunikimi letrar nuk
ndërpritet me përkthimet nga shqipja në rumanisht, derisa vepra e mbi 185
poetëve rumun shqipërohet në gjuhën shqipe dhe vjen e përmbledhur për lexuesin
shqiptar nëpërmjet librit ”Antologji e
poezisë rumune moderne”. Bashkëthemeluesi i revistës, Ardian-Christian Kyçyku,
Rumaninë e vlerëson si një nga qendrat evropiane më të frytshme për kulturën
dhe historinë shqiptare, derisa kujton se në shtetin rumun, botuan veprat duke
filluar nga rilindasi Naim Frashëri, pastaj poeti që i priu modernitetit në
letërsinë shqipe Lasgush Poradeci, tregimtari Mitrush Kuteli, Asdreni, etj.,
thuajse një letërsi e tërë shqiptare u shkrua dhe botua në Rumani.[23]
Për përkthyesin
rumun Marius Dobresku, Shqipëria përbën kulturën evropiane që për një kohë
ishte e udhëhequr nga një sistem politik pak i dallueshëm nga diktaturat
aziatike, megjithatë ky vend që ofroi letërsi pas së cilës do të dashurohesh.
Pjesë e kësaj krijimtarie vlerësohet vepra e shkrimtarit shqiptar me famë
botërore, Ismail Kadare, që për Emineskun është shkrimtari përfaqësues i
letërsisë shqipe dhe ambasadori më i mirë i Shqipërisë në botë.[24] Njësoj, Kadare vlerësohet si personaliteti më i spikatur
që përfaqëson kulturën letrare shqipe në Greqi[25], ndërsa përkthyesi holandez Raoul Schuyt, tregon se motiv
i fortë për te për mësimin e gjuhës shqipe ishte pikërisht magjepsja që përjetoi nga
veprat e Kadaresë. Ndryshe, përkthyesi Joachim Lanksch, vlerëson se Kadareja
ka merita, por sipas tij shqiptarët kanë jo vetëm një autor por një letërsi të
tërë[26]. I pasionuar me veprën e Kadaresë, Dobresku kujton Rumaninë si vendin
që pas Shqipërisë dhe Francës, zë vend të veçantë për publikimin e veprës
kadareiane, duke përkthyer thuajse 30 vepra nga e gjithë krijimtarina e tij
letrare, me fillim nga libri „Kronikë në gur” (1983) dhe deri te
krijimet e fundit. E njëjta gjë nuk ndodh me letërsinë e Kosovës. Autorët
shqiptarë të Kosovës sipas Dobresku-t thuajse janë të panjohur. Thuajse në të
njëjtën shkallë e kemi përfaqësimin e letërsisë së Kosovës në Greqi, duke
përjashtuar dy nga poetët emblematik, Azem Shkrelin dhe Ali Podrimjën, për të
cilët mund të themi se nuk i kanë shpëtuar nga lista e përzgjedhjes asnjë
përkthyesi që ka shqyrtuar për përkthim vepra nga letërsia e Kosovës[27].
Kujtojmë se për
poetin Podrimja, nuk ishte e rëndësishme cilës shkollë letrare i përket vepra e
tij, sa ishte e rëndësishme që krijimtaria letrare të zhvillohet nga madhështia
shpirtërore e njeriut.[28] Ali Podrimja, del
të jetë poeti ynë i njohur dhe vlerësuar brenda dhe përtej kufijvve shqiptar
për mendimet e strukturuara të kombinuara me përvojën e jetës së rëndë që ndjeu
nga fëmijëria, të bërë publike përmes teksteve të njohura si personale dhe me
tone elegjiake të motivuara poashtu nga përvoja personale, si një autor që
shkruan poezinë duke figuruar jetën e vet sipas mënyrës që ai e ndjenë.
Podrimja, kujtohet si një poet ëndërrimtar, por edhe këmbëngulës e sfidues që
dëshmon se asnjëherë nuk u brengos lidhur me vlerësimin që iu bë poezisë së tij
nga kritika letrare, ndonëse sipas tij koha është treguesi më i mirë i vlerave.
Kultura letrare shqipe në Greqi është më e ndriquar përmes veprës së
shrimtarëve nga Shqipëria. Sipas përkthyesit Romeo Çollaku, letërsia shqipe nga
lexuesi grek njihet kënaqshëm, por jo mjaftueshëm. Çollaku, kujton revisten Nesa
Hesitia, si një nga platformat e hershme që në vitet `30 të shekullit të
kaluar e cila botonte ese shqipe të përkthyera në gjuhën greke, studime
gjuhësore dhe në përgjithësi kulturën letrare, duke përfshirë poezitë e Lasgush
Poradecit, shkrimet e Migjenit, tregimet e Ernest Koliqit dhe krijime tjera
letrare. Pastaj, për më shumë se tri dekada sikur u pezulluan marrëdhëniet
ndërkulturore greko-shqiptare, deri në vitet `80 kur libri shqip kthehet në
vitrinat e librarive greke përmes veprës letrare të shkrimtarëve: Dritëro Agolli,
Mimoza Ahmeti, Ben Blushi, Virion Graçi, Fatos Kongoli, Koço Kosta, Besnik
Mustafaj, Rexhep Qosja dhe më i
përkthyeri Ismal Kadare[29].
Komunikimet ndërkulturore në
kontekstin gjuhësor dhe letrar i ndihmon edhe muzika dhe tekstet e këngëve
shqipe. Kthehemi përsëri te
përkthyesi holandez i letërsisë shqipe Raoul
Schuyt, derisa ai kujton se fillimisht kultura shqiptare e tërhoqi
përmes këngës së dy doajeneve të muzikës, Nexhmije Pagarusha nga Kosova dhe
Tefta Tashko Koço nga Shqipëria dhe më vonë muzika dhe tekstet urbane, tek të
cilat gjenë ngjajshmëri me ato franceze, italiane dhe ruse si dhe me kulturën
muzikore të vendeve ballkanike si Rumania, Bullgaria dhe Greqia. Rrjedhimisht,
komunikimi letrar në kontekstin kulturor krijon ndërlidhje të reja me elementet
kulturore nga muzika, arti, por edhe ato historike. Një relacion i përafërt
kulturor i ndikuar nga muzika krijohet edhe për përkthyesin suedez Ulmar Qwick,
vetëm se në këtë rast muzika shkodrane ishte motivi fillestar që përkthyesi
Qwick e nisi drejt shqipes. Muzika e Shqipërisë veriore, i krijoi emocione dhe
ndjenjën e dhembshurisë për një popull të vogël, ndaj të cilit u bën padrejtësi
nga politikëbërësit ndërkombëtar, të cilët, sipas tij rrallëherë marrin
parasysh interesat e popujve të vegjël dhe të keqtrajtuar nëpër shekuj.[30]
Derisa teksti letrar krijon mundësi të komunikimit
figurativ nëpërmjet një numri jo të vogël figurash stilistike, përkthyesi dhe
albanologu suedez Ulmar Qwick, përzgjedh për të përkthyer poezinë me gjuhë të
pasur stilistike dhe ritmike, për faktin se teksti figurativ sfidon procesin e
përkthimit, por edhe gjatë leximit të krijon një ndjesi tjetër nga stili i
shkrimit të drejtpërdrejt, që do të thotë se Qwick, vlerëson rolin e
rëndësishëm të figurës në poezi. Poezia e shkruar me gjuhë figurative sikur
edhe ajo që shkruhet me gjuhë të zakonshme gjeneron kuptime të figurshme që të
zakonshmes i japin kuptim të jashtëzakonshëm nën dritën e reflektuar nga
shpirti, bota e poetit[31],
prandaj, për ta kuptuar poezinë është i pamjaftueshëm leximi i parë, apo
rileximi, ndonëse poezitë e ndërtuara nëpërmjet figurave është e domosdoshme të
lexohen disa herë fillimisht për t`u kuptuar dhe më pas për t’iu nënshtruar
procesit të përkthimit, ku është me rëndësi transmetimi i mesazhit, por edhe
ruajtja e vlerave stillistike.
d. Përfundim
Vepra letrare shqipe e përkthyer dhe publikuar në gjuhët
e vendeve ballkanike dhe evropiane, jo vetëm që është vlerësim dhe promovim për
letërsinë, por mund të konsiderohet edhe si dëshmi e njohjes dhe pranimit të
saj nga popuj dhe kultura të ndryshme të Evropës. Përkitazi, fati i mirë i
njohjes së letërsisë shqipe nga lexuesi joshqiptar buron përveç tjerash nga
institucionet akademike dhe universitare ku mësohet gjuha dhe letërsia shqipe.
Në kuadër të zhvillimit të programeve studimore,
profesorë universitar/albanologë të njohur, në vazhdimësi kanë kontribuaar për
njohjen e shqipes nga audienca e caktuar ballkanike dhe evropiane. Njohja dhe
komunikimi me gjuhën shqipe është realizuar përmes përkthimeve, publikimeve të
veprës letrare, organizimit të konferencave dhe tryezave ku janë prezantuar dhe
diskutohen drejtpërsëdrejti apo tërthorazi studime për gjuhën dhe letërsië,
shqipe.
Nëse flasim për rëndësinë e studimeve për gjuhën dhe
letërsinë shqipe në kontekstin ballkanik, mund të thuhet se ato janë tërheqëse
edhe për faktin se në këtë pjesë të Evropës gjuha shqipe dhe shqipëtarët si
popull bashkëjetojnë dhe ndërveprojnë edhe me popuj tjerë me rrënjë të hershme
historike. Fillimet e studimeve shkencore, të përqëndruara në diversitetin
historik dhe kulturor të popujve të Ballkanit konsiderohet të jenë të fillimit
të shek. XX, bazuar në ligjëratat e gjeografit dhe etnologut serb Jovan Cvijić.
Ligjërata me titullin “Gadishulli
Ballkanik, një gjeografi humane” janë pjesë e kursit që Cvijić kishte mbajtuar në Sorbone gjatë viteve
1917 dhe 1918. Që nga atëherë, studimet për Ballkanin në kontekste të ndryshme
kanë qenë pjesë e hulumtimeve shkencore. Ndërkaq, nëse kërkojmë studime të
kulturave të Ballkanit që i përkasin viteve të fundit të shek. XX, vlenë të
veçohen ato të historianes bullgare Maria Todorova, të përfshira në librin “Ballkani imagjinar”, ku sjell rezultatet
e hulumtimeve të rrugëtimit ballkanik.[32]
Todorova në studimet e saj përveçse hulumtoi ontologjinë e Ballkanit, sfidat
politike, kulturore dhe historike që kanë kaluar popujt gjatë bashkëjetesës
qindravjeçare, publikoi edhe punime shkencore lidhur me rolin e tjetrit brenda
regjionit të Ballkanit. Në këtë kontekst studimet e saja i shohim të
rëndësishme meqë ndihmojnë për njohjen e ndikimeve të ndërsjellta letrare në
mes të popujve të Ballkanit. Në studimet që orientohen drejt ndikimit të
tjetrit në krijimet e përgjithshme letrare duhet të vështrohet dhe studiohet
edhe zhvillimi i letërsisë shqipe brenda kontekstit ballkanik. Në rrafshin
gjuhësor, kemi studime specifike të strukturës, sistemit dhe elementeve
gjuhësore të shqipes në raport me gjuhët tjera. Ndërsa, në rrafshin letrar, nga
studimet pak më të njohura janë përqëndruar më shumë në letërsinë popullore,
konkretisht në këngët dhe legjenda që konsiderohet se kanë origjinë të
përbashkët ballkanike.
Studimet kulturore ballkanike janë tërheqëse edhe për
faktin se kanë rol mbështetës për studimin e disiplinave tjera shoqërore, meqë
përmes studimeve të kësaj fushe disiplinat kanë mundësi të gjenerojnë të dhëna
që shërbejnë për zhvillime të mëtutjeshme.[33]
Përveç në kontekstin gjuhësor dhe letrar, studimet e kulturës ballkanike janë
të rëndësishme edhe në rrafshin politik dhe në atë historik me qëllim të
njohjes së rrënjëve dhe diversitetit kulturor të popujve që jetojnë në këtë
pjesë të Evropës. Në diversitetin kulturor të Ballkanit, gjuha, letërsia dhe
kultura shqiptare duhet trajtuar në nivel të barabartë me gjuhën dhe letërsitë
e vendeve tjera të rajonit.
BIBLIOGRAFIA:
VEPRA, STDUIME:
1. SHKRELI,
Azem. Lirikë në shi, Rilindja,
Prishtinë 2006.
2. ISMAILI,
Rexhep. Studime për historinë e shqipes
në kontekst ballkanik, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës,
Prishtinë, 2015.
3. MEHMETI, Din. Vepra
letrare 3, Drenusha, Prishtinë, 2009.
4. KRASNIQI,
Nysret. Letërsia e Kosovës 1953-2000, 99 AIKD, Prishtinë, 2016.
5. RRAHMANI,
Zejnullah. Leximi dhe shkrimi, Faik
Konica, Prishtinë, 2003.
6. Gilles De Rapper, Pierre Sintès. Të emërtosh dhe të klasifikosh në Ballkan. Gilles de Rapper; Pierre
Sintès. France. Fjala Publishing, 2015.
7. HRISTOVA
BEJLERI, Rusana. Mësimi
i Gjuhës Shqipe në Bullgari - Historia, Metodika, Perspektiva, http://www.albanian.dir.bg/studii/ezik/st-ez-01-alb.htm.
8. Justin O'connor. “We
Need to Talk about Cultural Studies”, Cultural Studies Review; Carleton
Vol. 18, Iss. 2, (Sep 2012): 330-340.
INTERVISTA TË PUBLIKUARA :
9. A.
Goldwyn; R. Hoxha. "Finally, Ali
Podrimja Spoke" A Conversation, publikuar në World Literature Today,
May/Jun 2012, Vol.86.
10. Gazeta Shqip. Mësimi i shqipes në
Beograrad, drejt përvjetorit të 90, http://gazeta-shqip.com/lajme/2014/08/03/mesimi-shqipes-ne-beograd-drejt-pervjetorit-te-90/ 3 gusht 2014.
11. HASANI-PLLANA, Mimoza. Italia një
nga qendrat më të mëdha evropiane që mbështeti studimin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe, https://www.kultplus.com, 25
shkurt, 2019.
12. HASANI-PLLANA, Mimoza. „Studimet ballkanike, albanologjike dhe
përkthimi i letërsisë shqipe në Gjermani”,https://www.kultplus.com ,11 mars 2019.
13. HASANI-PLLANA, Mimoza. „Lidhjet
e pashkëputura letrare shqiptaro-rumune”, https://www.gazetaexpress.com/ 24 tetor
2018.
INTERVISTA PËR HULUMTIMIN:
14. Intervistë me albanologun rus, Alexandër
Novik, shkurt 2019
15. Intervistë me lingiusten polake, Irena
Natalia Sawicka, shkurt 2019
16. Intervistë me përkthyesin rumun, Marius
Dobresku, shkurt, 2019.
17. Intervistë me albanologun çek, Přemysl
Vinš, Janar 2019
18. Intervistë me përkthyesin e letërisë
shqipe në gjuhën greke, Romeo Collaku, janar 2019.
19. Intervistë me përkthyesin dhe
albanologun suedez, Ulmar Qwick, janar 2019.
[1] Rexhep Ismaili, Studime
për historinë e shqipes në kontekst ballkanik, Akademia e Shkencave dhe e
Arteve e Kosovës, Prishtinë, 2015, f. 8
[2] Gazeta Shqip, Mësimi
i shqipes në Beograd, drejt përvjetorit të 90, 3 gusht 2014, shih: http://gazeta-shqip.com/lajme/2014/08/03/mesimi-shqipes-ne-beograd-drejt-pervjetorit-te-90/
[3] Intervistë me profesorin
dhe albanologun arbëresh, Elio Miraco, https://www.kultplus.com, 25 shkurt 2019.
[4] Po aty
[5] Po aty
[6] Intervistë me albanologun rus, Alexandër Novik, shkurt
2019
[7] Intervistë me përkthyesin dhe albanologun gjerman, Hans
Joachim Lanksch, https://www.kultplus.com, 11 mars 2019.
[8] Intervistë me përkthyesin dhe albanologun gjerman, Hans
Joachim Lanksch, https://www.kultplus.com, 11 mars 2019.
[9] Po aty
[10] Rusana Hristova-Bejleri, Mësimi i Gjuhës Shqipe në Bullgari - Historia, Metodika, Perspektiva, ,http://www.albanian.dir.bg/studii/ezik/st-ez-01-alb.htm
[11] Intervistë me lingiusten polake, Irena Natalia Sawicka,
shkurt 2019
[12] Intervistë me albanologun çek, Přemysl Vinš, Janar 2019
[13] Intervistë me përkthyesin gjerman, Hans Joachim Lanksch, https://www.kultplus.com, 11 mars 2019.
[14] Intervistë me përkthyesin holandez të letërsisë
shqipe, Raoul Schyt, Shkurt 2019.
[15] Po aty.
[16] Azem Shkreli, Lirikë
në shi, Rilindja, Prishtinë 2006, f. 193
[17] A. Goldwyn; R. Hoxha, "Finally,
Ali Podrimja Spoke" A Conversation, publikuar në World Literature
Today, May/Jun 2012, Vol.86 (3)
[18] Din Mehmeti, “Vepra
letrare 3”, Drenusha, Prishtinë, 2009
[19] Nyret Krasniqi, Letërsia
e Kosovës 1953-2000, 99 AIKD, Prishtinë, 2016, f. 446
[20] Nyret Krasniqi, Letërsia
e Kosovës 1953-2000, 99 AIKD, Prishtinë, 2016, f. 27
[21] Po aty
[22] Ardian-Christian Kuciuk, Un alfabet al poeziei Albaneze / Një alfabet i
poezisë shqipe, Sh. B. Privirea, Bukuresht, 2003.
[23] Intervistë me shkrimtarin, përkthyesin, bashkëthemeluesin e Revistës Europiane Haemus, Ardian Kyçyku,
Gazeta Express,
Prishtinë, 24 tetor 2018
[24] Intervistë me përkthyesin rumun, Marius Dobresku, shkurt,
2019
[25] Intervistë me përkthyesin e e letërisë shqipe në gjuhën
greke, Romeo Collaku, janar 2019
[26] Intervistë me përkthyesin gjerman, Hans Joachim Lanksch,
janar 2019.
[27] Intervistë me përkthyesin e letërisë shqipe në gjuhën
greke, Romeo Collaku, janar 2019
[28] GOLDWYN, Adam, J. - HOXHA, Rineta: “Finally, Ali Podrimja Spoke”, intervistë e publikuar: World
Literature Today, May/Jun 2012, Vol.86 (3). 200 Ali Podrimja, Vepra V, Akademia e Shkencave dhe e
Areteve e Kosovës, 2013, f. 99
[29] Intervistë me përkthyesin e letërsisë
shqipe në gjuhën greke, Romeo Collaku, shkurt 2019
[30] Intervistë me përkthyesin dhe albanologun suedez, Ulmar
Qwick, janar 2019
[31] Zejnullah Rrahmani, Leximi dhe shkrimi, Faik Konica,
Prishtinë, 2003, f.199
[32] Gilles De Rapper, Pierre Sintès, Të emërtosh dhe të klasifikosh në Ballkan,
Gilles de Rapper; Pierre Sintès, France. Fjala
Publishing, 2015. Fq.10-11,
https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01451160/document
[33]Justin O'connor, “We
Need to Talk about Cultural Studies”, Cultural Studies Review; Carleton
Vol. 18, Iss. 2, (Sep 2012): 330-340;