Abstrakt:
Trajtesa sjell në vëmendje ditarin si gjininë më të lëvruar
në krijimtarinë e pasur të shkrimtarit, eseistit, poetit dhe filozofit Isuf
Luzaj. Përmes kësaj gjinie autori ka synuar ndërtimin e modelit të figurës së
vetvetes përmes përqasjes me figurën e profetit. Trajtesa ndjek rrugën e
ndërtimit të këtij modeli profetik si përmes mënyrës së përzgjedhjes së fakteve
jetike ashtu edhe mënyrës së përdorimit të stilistikës së qëlluar. Po përtej
ndërtimit të qëllimshëm të modelit të vetvetes, ditaret e Isuf Luzajt janë
dëshmi letrare eseistike të një personazhi historik aktiv, të një njeriu
erudit, të një mësonjësi ngulmues dhe një kritiku të paepur ndaj shoqërisë.
Fjalë kyçe: Isuf Luzaj, ditare, letërsia shqipe, kritika
Përpjekja e
kahershme e Isuf Luzajt për t’u paraqitur e përballur me lexuesin e tij në
gjuhën shqipe dokumentohet jo vetëm nëpërmjet veprave të botuara dhe të njohura
tashmë si: Rrëfimet, (poezi,1937), Gloria e çmendjes, (poemë, 1995), Ekzistenca dhe boshësia, (ese
filozofike, 1996), Sëmundjet e shekullit
tonë, (ese filozofike, 1999), Lamtumira
e yjeve, (poemë, 2001), Topografi
labçe, (poemë, 2001), Përtej së mirës
dhe së ligës,(ese filozofike, poezi, 2003), Rindërtimi i fuqive shpirtërore, (ese filozofike, 2005, Filozofia e bukurisë, (ditare, rrëfime
për veten, 2009), por edhe nga një korpus i gjërë dorëshkrimesh[1], të cilat
presin dritën e botimit.
E gjithë
krijimtaria e Luzajt mund të quhet një rrëfim i pandalshëm e i sinqertë për
vetveten, ngulitur në kryeqendër, e
për botën përqark të përcaktuar e të paraqitur po sipas vetes, tipar ky dallues
për një shkrimtar modern. Mëvetësia dhe subjektivizmi në trajtesat eseistike,
vetëdija letrare në ndërtimin e strukturave të hapura në prozë ku ndërthuret
dokumentarizmi autobiografik me trillimin, si dhe fryma kritike përballë
himnizmit romantik, përbëjnë edhe thelbin e modernitetit të veprës së Luzajt.
Projektimi i modelit të vetvetes fillon tërthorazi që në poezitë lirike e
romanin autobiografik “Lumejtë rrjedhin të kuq”, për t’u shfaqur qartazi në
ditaret e shumta në dorëshkrim, si: Përpjekja
e viganëvet (Lufta e Vlorës), Ditari politik, Kujtime pleqërie, Ditari i
përpjekjes, Ditari i një zonje shqipëtare, Kujtime të një ditari të humbur,
Ditari, Autobiografi, Ditari i mësonjësit, etj. Autori dëshmon se gjatë
gjithë jetës së tij ka mbajtur pranë “një fletore dhe një laps për të
regjistruar përshtypjet”[2], kujtimet,
mendimet duke formuar kësisoj një lëndë “aq heterogjene sa është natyra e vetë
jetës; aq homogjene sa mund të jetë mendimi i një mërgimtari në shërbim të të
huajve që provojnë punën e tij”[3].
Por e gjithë kjo lëndë nuk është ende në duart e lexuesit dhe kritikës, gjë që përbën edhe një kufizim për të formuluar një mendim të përmbyllur e shterues mbi figurën e vetevetes të paraqitur nga autori. Kjo trajtesë do të përqëndrohet në dy ditaret e botuara në mënyrë fragmnentare në librin e fundit “Filozofia e bukurisë”[4]: “Ditari i përpjekjes” dhe “Ditari i mësonjësit”.