Showing posts with label Studime. Show all posts

Dy fjalë për lirikën e Mitrush Kutelit

Në fillim të viteve 2000 përktheva në rumanisht tri nga prozat e njohura të Mitrush Kutelit (Lumi i madh, Xha Brahua i Shkumbanores dhe Pranverë në Transilvani, që u përfshinë në antologjinë „Bukuria që vret” (Librarium Haemus, Bukuresht, 2006) bashkë me proza të zgjedhura nga shtatë klasikë të tjerë të letrave shqipe. Nga të dhënat e shtypit kulturor rumun të asaj kohe, del se Kuteli, - që pat jetuar vite me radhë në Rumani, - ishte një zbulim dhe një vegim për lexuesin e zgjedhur dhe kritikën rumune. Një prozator që kujtonte tërthorazi prozën më të mirë të Ion Creangă-s (Amintiri din copilărie), por jo si ndikim. Ishte më fort aftësia dhe dhuntia e Kutelit për t’u ushqyer e rifreskuar mënyrat popullore të rrefimit ballkanik, por tashmë të vendosura mbi një kulturë moderne tejet të pasur dhe në një hap me kohën. Kritika nxori në pah thelbin poetik të shumicës së rrëfimeve kuteliane. Përmes Revistës Haemus, themeluar në vitin 1998, vijuam të bënim sadopak të njohur edhe lirikën e Kutelit. Nuk kam parasysh këtu lirikën e tipit nolian, me ritme marshesh e kushtrimesh dhe me tragjizëm gati shekspirian. Dua të them dy fjalë për lirikën shpirtërore, në mund ta quajmë kështu, e cila, gjatë kohës së diktaturës së proletariatit, qarkullonte nën dorë dhe gojarisht, ndër lexues që nuk ishin shformuar nga realizmi socialist i të lexuarit të letërsisë.

Mimoza Hysa: Ditari si modeli për ndërtimin e figurës së vetvetes në krijimtarinë e Isuf Luzajt

Abstrakt:

Trajtesa sjell në vëmendje ditarin si gjininë më të lëvruar në krijimtarinë e pasur të shkrimtarit, eseistit, poetit dhe filozofit Isuf Luzaj. Përmes kësaj gjinie autori ka synuar ndërtimin e modelit të figurës së vetvetes përmes përqasjes me figurën e profetit. Trajtesa ndjek rrugën e ndërtimit të këtij modeli profetik si përmes mënyrës së përzgjedhjes së fakteve jetike ashtu edhe mënyrës së përdorimit të stilistikës së qëlluar. Po përtej ndërtimit të qëllimshëm të modelit të vetvetes, ditaret e Isuf Luzajt janë dëshmi letrare eseistike të një personazhi historik aktiv, të një njeriu erudit, të një mësonjësi ngulmues dhe një kritiku të paepur ndaj shoqërisë.

Fjalë kyçe: Isuf Luzaj, ditare, letërsia shqipe, kritika

Përpjekja e kahershme e Isuf Luzajt për t’u paraqitur e përballur me lexuesin e tij në gjuhën shqipe dokumentohet jo vetëm nëpërmjet veprave të botuara dhe të njohura tashmë si: Rrëfimet, (poezi,1937), Gloria e çmendjes, (poemë, 1995), Ekzistenca dhe boshësia, (ese filozofike, 1996), Sëmundjet e shekullit tonë, (ese filozofike, 1999), Lamtumira e yjeve, (poemë, 2001), Topografi labçe, (poemë, 2001), Përtej së mirës dhe së ligës,(ese filozofike, poezi, 2003), Rindërtimi i fuqive shpirtërore, (ese filozofike, 2005, Filozofia e bukurisë, (ditare, rrëfime për veten, 2009), por edhe nga një korpus i gjërë dorëshkrimesh[1], të cilat presin dritën e botimit.

E gjithë krijimtaria e Luzajt mund të quhet një rrëfim i pandalshëm e i sinqertë për vetveten, ngulitur në kryeqendër, e për botën përqark të përcaktuar e të paraqitur po sipas vetes, tipar ky dallues për një shkrimtar modern. Mëvetësia dhe subjektivizmi në trajtesat eseistike, vetëdija letrare në ndërtimin e strukturave të hapura në prozë ku ndërthuret dokumentarizmi autobiografik me trillimin, si dhe fryma kritike përballë himnizmit romantik, përbëjnë edhe thelbin e modernitetit të veprës së Luzajt. Projektimi i modelit të vetvetes fillon tërthorazi që në poezitë lirike e romanin autobiografik “Lumejtë rrjedhin të kuq”, për t’u shfaqur qartazi në ditaret e shumta në dorëshkrim, si: Përpjekja e viganëvet (Lufta e Vlorës), Ditari politik, Kujtime pleqërie, Ditari i përpjekjes, Ditari i një zonje shqipëtare, Kujtime të një ditari të humbur, Ditari, Autobiografi, Ditari i mësonjësit, etj. Autori dëshmon se gjatë gjithë jetës së tij ka mbajtur pranë “një fletore dhe një laps për të regjistruar përshtypjet”[2], kujtimet, mendimet duke formuar kësisoj një lëndë “aq heterogjene sa është natyra e vetë jetës; aq homogjene sa mund të jetë mendimi i një mërgimtari në shërbim të të huajve që provojnë punën e tij”[3].

Por e gjithë kjo lëndë nuk është ende në duart e lexuesit dhe kritikës, gjë që përbën edhe një kufizim për të formuluar një mendim të përmbyllur e shterues mbi figurën e vetevetes të paraqitur nga autori. Kjo trajtesë do të përqëndrohet në dy ditaret e botuara në mënyrë fragmnentare në librin e fundit “Filozofia e bukurisë”[4]: “Ditari i përpjekjes” dhe “Ditari i mësonjësit”.

Agim Baçi: Mbretëria e përvojës dhe ideales në novelën e Mitrush Kutelit 'Hekuri dhe Çeliku’

Teksa mbyll kapakun e libërthit, pak pasi dy personazhet kanë mbyllur sytë, në dy vrasje që pasojnë njëra-tjetrën, madje që e shkaktojnë njëra-tjetrën, nis të pyesësh veten: A na çliron ndonjë ngërç leximi i tregimit të Kutelit, apo na krijon ndonjë ngërç? Ndoshta sepse lexohet me një frymë dhe ka nevojë të rimendohet çka ngjarë dhe se si mund të kuptojmë ngërçin që na rrok e njëkohësisht që na çliron.

Që në fillim të tregimit përvijohet një ndarje që ndizet nga zilia e që do të pasojë me pamundësinë e pranimit të botës së tjetrit. Në një anë është zëri i Hekurit që i ngjet butit të vjetër me dhoga të ngrëna nga krimbi e me rrathë të ndryshkur e në anën tjetër zëri i Çelikut, i fortë si bubullimë Kalivaçi, por edhe i freskët e i këndshëm. Janë dy zëra që transmetojnë dy botë.

Lumi i myshterinjve që anon nga Çeliku, që di të shesë përmes një zanati që e dashuron dhe e punon plot pasion, nis të sjellë rrokopujën e parë mes dy tregtarëve. Është një lumë që sapo ka nisur vërshimin e që Hekuri kërkon ta kalojë përmes ofertës. Edhe pse me “zërin e hidhëruar” Hekuri nis një bisedë – një bisedë mes dy njerëzve që ende kanë mundësinë të merren vesh për një bashkudhëtim.

Silvana Leka: Rasti Martin Camaj – romani “Dranja” përballë detit

Në kujtim të 25 vjetorit të ndarjes nga jeta

Rast krejt të veçantë në krijimtarinë letrare lidhur me kulturën detare dhe detin si kulturë përfaqëson vepra e Martin Camajt. Që krijimtaria e këtij autori “i ka rrënjët në kulturën shqiptare, sidomos në mitin e trashëguar”, në etnosin apo onomastikën e Temalit si vendlindje, mund ta vërejmë e ta gjejmë të dëshmuar në të gjithë veprën e tij të gjerë. Larg çdo dyshimi krijimtaria e Camajt në frymë ka përkatësi malore si topos dhe malsore si logos.

Peizazhi i Dukagjinit ka ndikuar te “ky pinjuell malesh^{^[1]}”, siç e cilëson Koliqi, aq sa një peizazh mund të ndikojë në formimin e botës së një shkrimtari të lindur, i cili kur kujton viset e veta shprehet: Kam lindë në një vis të egër ku s’ka shkel kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm ashtë ky vend.^{^[2]}

Por, përkatësimin e Camajt për nga mali mund ta ndjejmë instinktivisht qoftë edhe duke iu drejtuar thjesht titujve referencialë në veprën e tij të gjerë, nisur që nga krijimtaria e tij e hershme apo edhe qoftë në tematika të shprehura. Vëllimet e tij të parë “Një fyell ndër male” (1953), “Kanga e vërrinit” (1954) sikur parathonë dhe skajojnë krijimtarinë e tij. Por kjo është veç dukja e thjeshtë.

Vëllimi me proza “Shkundullima”, përbën një pikë kthese, duke e shkëputur Camajn nga motivet vetëm tokësore dhe e hapur këtë autor drejt motiveve detare, prej nga Camaj nuk u nda, si në poezi ashtu edhe në prozën e tij, që paraqet një rast krejt të veçantë.

Prof. Piro P. Tase: History and Landscape of Albania in the memoirs of William Martin Leake (1804)

Abstract - William Martin Leake is perhaps the most important foreign dignitary to have visited Southern Albania in the first half of XIX Century. This Academic Paper encompasses a detailed description, assessment of Albania’s geographic landscape, terrain and cultural heritage. It delves into the geopolitics of the Balkans and brings forth, promotes one of the least known European Countries. This paper includes excerpts from Leake’s book: "Travels in Northern Greece," (London 1835, reprinted in Amsterdam in 1967) chapters 1, 2, 7 and 8 that are specifically focused on present day Albania. Furthermore, modern cities’ names have been included in this text within square parenthesis.

Keywords - William Martin Leake, Albania, Vlora, Johann Erich Thunmann, Saranda, Gjirokastra, Ottoman Empire, Constantinople.

Introduction

William Martin Leake (1777-1860) is an accomplished British diplomat and writer who traveled through Albania and the Balkans in the early XIX century and depicted some of the salient characteristics of Albanian society, history and cultural anthropology. Leake’s passion for Albanian culture and ethnographic heritage is heavily reflected on his multiple volume travel journal which is perhaps the most valuable literature in Albanian Studies that is carefully written and ever published by an influential western diplomat. Furthermore, as a topographer, William Martin Leake has undoubtedly provided a significant contribution through his passionate study of military fortifications and revealing fascinating details of prominent archaeological sites in Albania, setting forth new discoveries in this field; with his meticulous studies he attracted a new generation of foreign historians and archaeologists that acquired a special interest to further expand research on Albania and its people. The scholarly work and well archived voyages through Albania of W. M. Leake are a valuable contribution that emphasizes the historical research led by Swedish theologian and historian Johann Erich Thunmann (1746-1778) whose contributions on ancient Illyrian history of Albania are fundamental and are regarded as a milestone by his contemporaries including the aforementioned British diplomat. [1]

Trained at the Royal Military Academy in Woolwich (London), William Martin Leake was sent in 1799 to Constantinople and served as a military fortification expert in the Ottoman army in Egypt. In September 1804, Leake returned to the Ottoman Empire to assist the provinces of European Turkey in defending themselves against French attacks coming from Italy. In this task, Leake was instructed to survey the coasts of Albania and that of Morea (Peleponnese).

Eranda Allmetaj: "Letërsia sociale si dukuri botërore: vështrim krahasues krijimtarisë së Migjenit dhe të poetit kinez Lu Xun"

1. Lëvizja e 4 Majit dhe lëvizja e re kulturore në Kinën e fillimit të shek. XX

Ngjarjet historike që trazuan Kinën e shek. XX kanë lënë gjurmë të thella duke u bërë shenjuese të fillimit të një epoke të re në disa aspekte kryesore si kultura dhe letërsia. Një nga ngjarjet e shënuara tashmë në kalendarin historik të saj është edhe Lëvizja e 4 Majit, e njohur për impaktin e thellë që pati tek masat e gjëra popullore. Arsyeja pse trajtohet një ngjarje e tillë historike në një punim me karakter letrar ka të bëjë me ndikimin themelor që kjo lëvizje pati në lindjen e të ashtuquajturës Letërsia moderne kineze. Ishte pikënisja dhe reagimi masiv i kësaj lëvizjeje që solli ndryshime të mëdha dhe konkretizoi etapën e re të Kinës.

Lëvizja e 4 Majit i pati fillesat rreth vitit 1919 nga një grup studentësh të Universitetit të Pekinit. Ajo erdhi si një pakënaqësi masive e popullsisë, kryesisht intelektualëve, ndaj politikës dhe reagimit të lidershipit të vendit ndaj problemeve që Lufta e Parë Botërore kishte lënë pas, veçanërisht përballja me Japoninë si forcë kryesore kundërshtare. Po ashtu, pakënaqësi të madhe kishte shkaktuar edhe Traktati i Paqes i Versajës, një traktat i cili kishte zgjuar pakënaqësi mbarëbotërore.

Dr. Klementina Shiba: "Argumentimi element i thelbësor në ligjërim dhe komunikim"

Një sërë kërkimesh janë orientuar në studimet cilësore mbështetur nga mjete sasiore dhe kanë arritur në rrjedhime (konkluzione) mbi formulimin e kërkimeve «intelligjente» mbi një kampion të të dhënave të ligjërimit si në fushën semantike, ashtu dhe në fushën gramatikore. Analiza e ligjërimit zë një vend të privilegjuar në objektin e kërkimeve të ndryshme e për të realizuar atë duhet të pajisesh me mjete që edhe pse janë klasike kanë dhënë rezultate të vlefshme në fushën e shkencave humane dhe sociale. Analiza e të dhënave të një ligjërimi, tashmë, përfshin një shumëllojshmëri metodash, mbështetur në burime të shumta, të cilat kanë për qëllim të zbulojnë informacione "thelbësore" në një ligjërim të dhënë, në ndihmë të mësimit të gjuhëve të huaja. Për të arrritur në konkluzione, analizën e fillojmë me pyetjet përkatëse që mbulojnë fushën e analizës leksikore, gjuhësore, atë të njohjes e informacionit dhe, së fundmi, atë të tematikës. Duke u mbështetur në keto burime, në studim do të analizohen probleme metodologjike dhe teorike: ligjërimi dhe përfaqësimi, gjuha dhe parashtrimi i saj, strukturimi dhe komunikimi, interpretimi dhe abstraksioni.

Eranda Allmetaj: "Ligjërata e brendshme e personazheve në disa prej prozave të shkurtra të Migjenit dhe shkrimitarit Lu Xun"

Në shpjegimin e tij si koncept, narracioni definohet si akti ose procesi i rrëfimit të një historie. Në aspektin letrar, narracioni kuptohet si mënyra apo stili me të cilin rrëfehet një histori ose novelë. Teoricieni letrar Gerard Genette e përkufizon rrëfimin si reprezentim i një ngjarjeje, ose i një vargu ngjarjesh, reale a fiktive, me anën e ligjërimit, e në mënyrë më të veçantë, me ligjërimin e shkruar[1].

Aspekti narrativ në fushën e letërsisë ka qenë gjithmonë në proces evoluimi, ku tërësia e elementeve narrative ka gjetur shfaqje të formave të larmishme në varësi edhe të mbizotërimit të zhanrit apo natyrës së formave letrare. Që në zanafillën e krijimtarive letrare narracioni ka qenë pjesë përbërëse e rëndësishme e veprave apo shkrimeve me natyrë letrare, por kritika herë i ka dhënë rol parësor e herë të tjera e ka lënë në hije. Kryesisht në kohët e hershme letërsia shihej e lidhur me shkencat e tjera dhe kritika ndaj saj nuk kishte si të mos ndikohej nga ky aspekt. Teoritë e ndryshme letrare i kanë dhënë përparësi aspekteve të ndryshme në varësi të këndvështrimit që ato kanë pasur në thelb.

Me kalimin e kohës, teoritë letrare filluan të krijonin një ndarje nga këto dukuri duke synuar studimin e veprave bazuar vetëm në aspekte letrare dhe duke lënë mënjanë aspekte të cilat konsideroheshin jashtëletrare. Siç dhe gjuhëtari dhe teoricieni letrar Roman Jackobson përkufizon që subjekti i studiuesve dhe shkollave letrare nuk duhet të jetë letërsia, por elementet të cilët e bëjnë një vepër të jetë letrare The subject of literary scholarship is not literature in its totality but literariness i.e. that which makes of a given work a work of literature[2].

Arian Leka: F(l)uturizmi shqiptar përballë Futurizmit kanonik- (Realizmi socialist – adventus dhe adventurus mes realizmit dhe i/rrealizmit)

Shkëndia për qëmtimin e Realizmit Socialist dhe praninë e i/rrealizmit brenda corpus-it të tij, i përket vitit 2009. Teksa përktheja për revistën Poeteka një antologji të poetëve futuristë italianë, në 100 vjetorin e shpalljes së Manifestit të lëvizjes avant-gard me shpërfaqje sa artistike aq edhe sociale e politike në angazhimet e veta, u vu në lëvizje ai mekanizëm intuitiv dhe logjik njëherazi, që filloi të vëzhgonte më me kujdes jo vetëm çështjet e cilësimit të realizmit të Realizmit Socialist brenda katalogut të lëvizjeve artistike me bazë realizmin, por veçanërisht çështjet e cilësisë së realizmi të medodës letrare të Realizmit Socialist.

Pjesë e këtyre vëzhgimeve të atëhershme u bënë edhe mitet me sfond të ngjashëm social dhe politik, apo zbulimi i disa vatrave metodologjike e tekstore ku realizmi i Realizmit Socialist shfaqet si variant i realizmit pas modernizmit.

Prej këtej, Realizmi Socialist filloi të gjurmohej si shmangje ndaj realizmit të pretenduar apo më pranë një forme të “realizmit moral”, “subjektivizëm etik” me bazë “quassi-realizmin”, që të nisin drejt termave “realizëm postmodernist” dhe “anti-realizëm”^[1].

Prej këtej filloi të bëhet më i dallueshëm fakti se zgjerimi i i/rrealizmit^[2] në trup të Realizmit Socialist nxitej nga krijimi i një “forme monarkike” në perceptimin e këtij realiteti, në trashëgimin e një realiteti të vetëm dhe në riprodhimin e po këtij realiteti në forma të shumta, por jo të shumëllojshme që, tekefundit, ishin e njëjta formë e shumëfishuar e një monorealiteti të programuar.

Këtë lloj i/rrealizmi brenda realizmit, filozofi dhe esteti Henry Nelson Goodman e cilëson me termin “versione të botës”, por këtij përcaktimi i bashkëngjiten edhe të tjerë si, “pluralizmin epistemik”^[3], të cilët përkufizojnë shumësinë e formave të njohjes, siç e gjejmë të arsyetuar nga studiuesi Evgeny Dobrenko^[4].

Të gjitha këto vështrohen të lidhura me atë formë realizmi që ngulmon t’u japë përgjigjeve pyetjeve mbi atë se çfarë ishte në thelb realizmi i prodhuar nga Realizmi Socialist. Ishte ai një gjuhë e re arti apo gjithçka ishte thjesht një iluzion aristik^[5]?

Për më tepër, ngjall kureshtje mendimi nëse ishte socializmi si rend, ai qe e krijoi Realizmin Socialist, për të “zbukuruar realitetin” në vendet ku kjo metodë u zbatua apo kishte ndodhur e kundërta, ku vetë Realizmi socialist ishte ai që prodhoi dhe e riprodhoi socializmin, duke i dhënë këtij sistemi utopik statusin e realitetit, siç mund ti jepet formë materiale një ideje?

Engeny Dobrenko sjell argumete se socializmi i vërtetë ka lindur prej artit të Realizmit socialist dhe se ky Realizëm socialist rezultoi institucioni më efektiv sociopolitik i stalinizmit, që edhe e krijoi dhe e ngriti atë në statusin e metodës^[6].

Së këtejmi buron edhe pyetja nëse kishte pasurim të formave të pasqyrimit të realitetit nga ana e artistëve të kësaj metode krijuese? Apo gjithçka që ndodhi brenda përvojës totalitare gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, si të Lindje ashtu edhe në Perëndim të Europës, nuk ishte gjë tjetër veçse zbatim i funksionit prej iluzionisti të artit që, duke iu adresuar socializmit, mundësoi fluturime vetiake drejt së ardhmes dhe pritshmërive futuriste, që e zëvendësuan realitetin me një gënjeshtër të parëndësishme estetikisht?

Riprodhimi i shumëfishuar i të njëjtit realitet brenda letërsisë së Realizmit socialist, kishte të bënte jo me toposin, por me logosin, për shkak se poetika mbeti e njëjtë edhe pse harta e vendosjes së narrativës ndryshonte nga njëra vepër në tjetrën dhe nga njëri vend në tjetrin.

Gjuha monolite e mjeteve të të shprehurit çonte drejt absolutizmit të një mono-realiteti që, siç u pa, iu kundërvu formave plurale të shfaqjes, të perceptimit dhe të pasqyrimit. Kjo trashëgimi letrare - monopolin e së cilës në narracion e kishte vetëm shteti - nuk rezultoi të ishte tjetër veçse formë e një monologu. Thënë ndryshe, vendin të një republike me pluralizëm formash, prirjesh e mjetesh letrare, e zuri forma e monarkisë absolute.

Autoriteti suprem ishte ai që ushtronte pushtetin e vet të plotë mbi formën e vetme të lejuar të pasqyrimit të realitetit: atë të realizmit socialist.

Absolutizími i realitetit të vetëm, i ushqeyer nga principe politike, nga frymëzime theo-ideologjike dhe gjykime etike, prodhoi dhe mbajti gjallë një “realitet – mumje”^[7], që i takonte njëkohësisht më shumë të ardhmes sesa aktualitetit që, falë letërsisë përjetohej sikur ishte apo, por që ndodhet përtej dhe që iu ofrua masave si një fakt-fiction, përmes letërsisë së Realizmit socialist.

Prania e një forme të këtillë realizmi i krijoi klimë të përshtatshme riaktivizimit të disa llojeve të veçantë të miteve-klishe, të cilat zunë vend edhe në peizazhin e ri letrar shqiptar mes viteve 1949-1989.

Burime të mëhershme konfirmojnë priren të vendosin një rend tjetër në kronologjinë e njohjejes e komunikimit mes letërsisë shqiptare dhe lëvizjeve, shkollave e rrymave të modernizmit. Këto burime zënë fill kemi gjetur në shtypin shqiptar mes viteve ’30-’40 ku, mes të tjerash qëmtuam paragrafë që vënë në dijeni se në Shqipëri dhanëci “kan nisë me hye pak nga pak natyralizmi, verizmi, madje surealizmi, ermetizmi për mos me thanë futurizmi”.^[8].

Duke e vëzhguar si luftë për hapësira letrare polemikën mbi modernen në letrat shqiptare mes viteve ’30-’40, kemi ndeshur edhe detaje të tjerë që e pasurojnë panoramën mbi praninë e marrëdhënieve e dijenive mbi rrjedhat kulturore europiane të atyre viteve. I tillë është teksti i Nexhat Hakiut, më pas pjesë e trupit botonjës së redaksisë së revistës letrare “Bota e Re”, por i ndëshkuar më pas, i cili në vitin e fundit të Luftës II shkruan kështu në Bashkimin e Kombit: “Futurizmat, dadaizmat, ermetizmat e tjera kësodore lindin e perndojnë, kurse arti i vërtetë përmes klasikvet, ka lindur dhe ka mbetur përjetë”^[9].

Lidhur me shkallën e ndikim-aplikimit të rrymave moderne mbi disa autorë shqiptarë, si për shembull Gaspër Pali, shprehet edhe Kolë Ashta, i cili shkruan: “Sensualizmi, verizmi, realizmi, surealizmi, klasiqizmi, romantiqizmi, ermetizmi, simbolizmi kapërthehen në nji mënyrë të pazgjidhun në shpirtin poetik...”,^[10] dhe ku për arsye të njohura, “Rrymat e ndryshme letrare, të cilat i a trazojnë vetdijen, nuk marrin trajtë të préme...”,^[11].

Prej kësaj merr vëmendje edhe gjurmimi i mënyrave të tjera, veç atyre të pretenduara, lidhur me zanafillën, ecurinë, vonesat dhe sidomos me trashëgiminë progresiste dhe pozitive letrare të realizmit paraardhës, mbi të cilën u mbështet Realizmi Socialist.

Përmes këtyre priremi të shprehemi e të qartësojmë jo vetëm për zanafillën si importim apo si përshtatje të metodës së Realizmit Socialist për realitetin shqiptar, si dhe jo thjesht mbi kufijëzimet që rrodhën prej tyre, por edhe kufijtë bashkues e ndarës brenda metodës së realizmit socialist, e cila, siç do e vërejmë në kapitujt pasardhës, nuk paraqitet e homogjenizuar në format e saj të drejtimeve lokale.

Po ashtu, dokumentet dhe interpretimet nënvijëzojnë se pavarësisht modelit të “importuar” dhe avancimit të tij drejt “imponimit të modelit lindor” herë bolshevik e herë sipas formatimit të revolucionit kulturor kinez, por edhe gjendjes së gatishmërisë së një pjese jo të vogël të shkrimtarëve për të përqafuar me parapëlqim metodën e realizmit, si alternativën më të mirë në pasqyrimin e realitetit të ri shqiptar, është e nevojshme t’i mëshojmë më fort faktit se realizmi socialist do të hasej me mjaft probleme serioze jo thjesht dhe vetëm në “përshtatshmëri”, por edhe me “depërtueshmëri” në truallin e letërsisë shqipe në rast se nuk do të kishte pasur një traditë pararendëse sado të shkurtër të realizmit letrar që ishte importuar thuajse tërësisht nga Perëndimi.

Argumete mbi çështjen e trashëgimisë, e ndeshim te Sterjo Spasse, i cili shpreh idenë se Realizmi Socialist mund të zhvillohet i mëvetëm, pa mbështetje, pa paraardhje letrare dhe pa pasur fare nevojë për vepra të realizmit kritik.

Në diskutimin e tij me titull Atmosfera letrare, mbajtur në Konferencën e Tretë, të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë ndeshim argumentin në vijim: “Pas mendimit tim, jo vetëm t’i lëmë për më vonë veprat e realizmit kritik, por e mira e të miravet të mos dalin kurrë vepra letrare të realizmit kritik sot, që kemi metodën e Realizmit Socialist”.^[12]

Qasjet e ofruara më herët vihen në funksion të vrojtimit të cilësisë së realizmit brenda letërsisë së Realizmit Socialist, si një mundësi për të vëzhguar shkallën e përfaqësimit të reales brenda metodës, përpikëmërinë dhe madje fetishizmimin në pasqyrimin e realitetit dhe të realiteveve të brendashkruara, të cilat, jo rrallë çuan në daljen nga shtrati i reales dhe i realizmit të mbicilësuar si socialist.

Por edhe pse realja dhe realizmi, si forma të pasqyrimit të realitetit, ushtruan dhe ushtrojnë ndikim në jetën sociale, politike, etike, estetik dhe teologjike, pyetja shtrohet në këtë formë: me ç’mjete e metoda u bë e mundur që Realizmi Socialist, kjo formë e çuditshme e realizmit, u identifikua me realen dhe me të vërtetën, me vetë realitetin, kur të qenit real, si një konceptet qendror në teorinë e Lacan-it, vështrohet si krejt i pamundur^[13]?

Kësisoj e kemi veçuar tanimë interesimin për të vëzhguar përballjen realizëm/i-realizëm brenda shtratit të Realizmit socialist, llojin e realizmit që u aplikua dhe sidomos cilësinë e këtij realizmi.

Ndërkaq na mbetet të hetojmë në se të qenit realizëm i cilësuar – socialist – ndikoi mbi thelbin e vetë realizmit? Ky cilësim a e çoi atë realizëm më pranë reales apo e shndërroi në “realizëm spekullativ” në korelacion me universalen,^[14] në fotorealizëm dhe në forma të tjera, që ndikuan në transformimin e një letërsie me bazë realiste në një letërsi i-realiste?

Në veprën e tij Languages of Art, studiuesi Nelson Goodman mbron tezën që i njeh arteve jo vetëm kontributin në të kuptuarit e botës, por mbi të gjitha ndihmesën e tyre në “ndërtimit dhe rindërtimin e realiteteve”^[15] që përjetojmë. Në këndvështrimin këtij autori i/rrealizmi lidhet me sistemin e përfaqësimit të reales përmes versioneve të botës që pasqyrojmë edhe përmes arteve.

Silvana Leka: Asimetri tematike brenda krijimtarisë me fytyrë nga mali

Oksimoroni naimian

Duke iu rikthyer Naim Frashërit si rastin më tipik vërejmë edhe se ky poet shfaq dy qasje në krijimtarinë e tij të mëvonshme dhe që lidhet jo më me poezinë, por me poemën. Të dyja qasjet poetike i drejtohen origjinave si materie narrative. Bëhet fjalë për ato origjina që do t’i përkatësonin shqiptarët si të lidhur e të shprehur më fort se zakonisht me:

· kulturën tokësore (pjesë e telurokracisë),

· me kulturën detare (thalasokracisë),

· me të dyja apo në mes të të dyjave.

Elsa Demo: Shpëtim Gina dhe gjuha e nëndheshme*

Unë largohesha prej vetvetes,

por i pari njeri që takova në Q. Stalin

ishte Shpëtim Gina.(2)

Limbo

Tridhjet vjet më pas

Në pranverë të vitit 2007, në një sallë të vogël njëqindvendëshe të Teatrit Kombëtar në Tiranë, luhet premierë absolute dhe vetëm për një natë, drama Pesha e paqes^[3]. Autori është Shpëtim Gina.

Emri i Shpëtim Ginës ishte mbuluar në harresë dhe ajo premierë përmendi bashkëpunëtorët e magjepsur nga puna e një dramaturgu të ri në vitet shtatëdhjetë, veprat e të cilit i kishin kaluar dorë më dorë, madje i kishin ruajtur pas vdekjes së tij pa dijeninë e familjes.

Regjisori Viktor Gjika, një pionier i kinemasë shqiptare, i dorëzoi familjes Gina asaj vere të 2007-ës, dramën “Shtëpia Nr. 1961”. Autori, qysh kur e kishte nxjerrë nga duart, ia kish dhënë mikut për ta lexuar. Ashtu si Pesha e paqes ose Akuzë kishte dalë në dritë nga aktori Minella Borova, i cili e ruante prej viteve ‘70. Kur Akuzë u përball me skenën, publiku e pa veten në pozitën e atij që mbërrin kur festa ka mbaruar. Prezantimi pas çerek shekulli me Shpëtim Ginën linte të kuptohej se ai, edhe pse jo njohës i kultivuar i teknikës dramaturgjike, ndërton një arkitekturë teksti të vetën që forcën e ka në dialogët e dendur dhe të tendosur psikologjikë, në shthurjen e monotonisë së rrëfimit teatral, në kapërcimet e befta nga skenat e vogla të realitetit konkret në ato të mëdhatë, të botës së mendimit abstrakt dhe asocasioneve, një procedim jo i zakontë për dramën shqiptare të realizmit socialist.

Anton Çefa: Nderi – kategori themelore e psikologjisë sonë etnike

Nderi zë një vend krejt të veçantë në themel të ndërtesës psikologjike të popullit tonë. Ai përbën një nga veçoritë më të rëndësishme të kësaj psikologjie, duke i dhënë një ngjyrë të caktuar sjelljes, veprimeve, qëndrimeve, ndjenjave, gjithë botës shpirtërore të shqiptarit; ai i vë vulën karakterit, duke ndikuar fuqishëm në formimin e profilit të personalitetit të tij.

Në kuptimin e sotëm, ashtu si na e jep “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe” i vitit 1980, nderi është “tërësia e vetive a e tipareve morale të njeriut, që burojnë nga parime të caktuara, që çmohen nga shoqëria dhe që shfaqen në sjelljet e në veprimet e tij në rrugë të drejtë; cipa e njeriut në shoqëri, që ai e ruan me krenari dhe që nuk lejon t’ia cenojnë.”

Floresha Dado: Ce s-a spus despre istoria literaturii noastre... (Ç’është thënë për historinë e letërsisë sonë?)

Profesoară de literatura, membră plină și directoare a Secției de Științe Sociologice Albanologic în cadrul Academiei de Științe a Albaniei, autoarea unor studii de anvergură în domeniul istoriei și teoriei literaturii. Fragmentul este preluat din monografia științifică ”Sfide Teoretice ale Istoriografie Literare” (Sfida Teorike të Historiografisë Letrare), Tirana 2009.

În timp ce străduințele de a alcătui texte ale istoriei literaturii albaneze le întâlnim la sfârșitul secolului XIX, gândirea critică asupra realizărilor și problemelor istoriografiei noastre a rămas căldicică. Cu puține excepții (în anii '30), istoriile literaturii, după anul 1945, nu s-au supus dezbaterilor profesionale. În vreun caz separat, observațiile erau scurte și prea schematice. Deși în anul 1941 Arshi Pipa afirmase că ”Ne lipsește o critică literară sistematică. Până acum niciun demers serios nu s-a făcut în jurul literaturii Albaneze. Tot rezultatul rămâne în vreo carte ciungă a vreunui profesor și în câteva foi tipărite în grabă pentru nevoi școlaricești”, nu au existat judecăți științifice despre textele scrise în decursul vremii. Două erau, după părerea noastră, cauzele lipsei acestei dezbateri:

1. Criteriile definite de către conducătorii politici ai științei albaneze nu creau un spațiu prilenic judecății de valoare, sau de dezbateri asupra problematicii istoriei literaturii. Cu toate încercările istoricilor vremii, ”științăria” textelor era controlată și prejudiciată;

2. Pregătirea profesională limitată la nivelurile teoriei schematice sovietice, nu putea deschide dispute cu caracter științific, care ar fi putut schimba și pune în mișcare aspecte esențiale ale istoriografiei noastre literare. Schema conceptării structurii acesteia, a metodei de interpretare, inclusiv criteriul periodizării, erau aproape statice.

Blerina Shalari: Shkolla muzikore shqiptare nën ndikimin e realizmit socialist

Abstract: Epoka e njohur si e realizmit socialist sjell me vete një sërë atmosferash artistike e ideologjike, të imponuara ose jo, të diktuara nga kushtet apo njerëzit, si dhe të veshura me një mbingarkesë sociale. Kjo mbingarkesë nuk ishte gjithmonë negative, sepse shumë prej prurjeve muzikore ishin origjinale, identike, dhe kjo kushtëzohej rrethanat përkatëse, si dhe nga mungesa e informacionit, e lirisë krijuese, gjë që solli shumë forma shtrënguese politike, duke bërë që të kishte vepra të mbetura bocet. Në këto rrethana kemi edhe zhvillime kryesisht pozitive, siç janë: vendosja e institucioneve muzikore, duke përfshirë gjithë sistemin e shkollëformimit; formacionimi i shumë degëve të artit në grupe artistike, shoqëri kulturore, festivale, dekada, anketa etj; u hodhën disa baza shkencore në drejtim të metodologjive të kërkimit shkencor, mësimdhënies, kualifikimit, kritikës, gazetarisë kulturore, teksteve mësimore etj.

Pavarësisht se shumë prej tyre i përkasin një teknike adaptive të formulimit si: përkthimet, përshtatjet, huazimet, mund të themi se këto përvoja të cilat vinin nga jashtë sillnin teknika të domosdoshme për thellimin drejt artit profesionist.

Fjalë-kyçe: realizmi socialist, muzika shqiptare, studim, histori, vepra, analiza

Elsa Demo: Shpëtim Gina, ose Fëmija i papagëzuar i dramaturgjisë shqiptare

Tridhjetë vjet më pas

Në pranverë të vitit 2007, në një sallë të vogël njëqindvendëshe të Teatrit Kombëtar në Tiranë, luhet premierë absolute dhe vetëm për një natë, drama “Pesha e paqes”^{^[1]}. Autori është Shpëtim Gina.

Regjisori Viktor Gjika, një pionier i kinemasë shqiptare, i dorëzoi familjes Gina asaj vere të 2007-ës, dramën “Shtëpia Nr. 1961”. Autori që kur e kishte nxjerrë nga duart ia kish dhënë mikut për ta lexuar. Ashtu si Pesha e paqes ose Akuzë kishte dalë në dritë nga aktori Minella Borova i cili e ruante prej viteve shtatëdhjetë. Kur Akuzë u përball me skenën, publiku e pa veten në pozitën e atij që mbërrin kur festa ka mbaruar. Prezantimi pas çerek shekulli me Shpëtim Ginën linte të kuptohej që ai, edhe pse jo njohës i kultivuar i teknikës dramaturgjike, ndërton një arkitekturë teksti të vetën që forcën e ka në dialogët e dendur dhe të tendosur psikologjikë, në shthurjen e monotonisë së rrëfimit teatral, në kapërcimet e befta nga skenat e vogla të realitetit konkret në ato të mëdhatë, të botës së mendimit abstrakt dhe asocasioneve, një procedim jo i zakontë për dramën shqiptare të realizmit socialist.

Të nesërmen, publiku priste ta ridëgjonte këtë tekst të tjetërlloji në sallën e vogël të Teatrit Kombëtar, kur aktori i personazhit të ushtarit (ushtarin e luftës në askund do të takonim më vonë në dy dramat më të plota që ka lënë Gina), doli në skenë i veshur me kapotë dhe njoftoi që ai dhe kolegët e kanë bojkotuar shfaqjen për mosmarrëveshje financiare me regjisorin.

Pagëzimi i Ginës u la në mes për motive banale. E njëjta gjë, por për shkak të censurës, kishte ndodhur më 1972. Puna për dramën “Armiqtë” të cilën Mihal Luarasi po e përgatiste për premierë në skenën e Teatrit Kombëtar u ndërpre si “vepër moderniste”^{^[2]}.

Prof.univ.dr. Ardian Kycyku: Panait Istrati dhe rrënjët e prozës ballkanike

(Fragment nga një studim i zgjeruar)

Panait Istrati, „Kira Kiralina”, shqipëroi Kopi Kyçyku

Shtëpia Botuese PA, Prishtinë 2015,

me mbështetjen e rrjetit kulturor Traduki

Hyrje

Pa e synuar, ose pa ia dalë mbanë, - për shkak të vdekjes, të cilën e priste qysh fëmijë, por e cila duket më e parakohëshme se në raste të tjerë, - gjeniu i letrave Panait Istrati duket se u la lexuesve të zgjedhur një kryevepër të dyfishtë. Në thelb, çdo kryevepër mbështetet mbi një rrjet gojëdhanash^{^[1]} dhe / ose pamjesh me rrënjë të pakapshme në kohë, mbi durimin dhe hirin krijues të disa breznive, dhe është një kulm, ose një rrjet kulmesh. I bindur se njeriu nuk duhet ta shndërrojë veten në një kryevepër, por në një mjet lumturie (për të tjerët), sa i përket rrafshit artistik, Monsinjori Vladimir Gjika^{^[2]} shprehej se përcaktimi më i saktë i një kryevepre do të ishte: ”Nuk i ka të gjitha, por asgjë nga ato që nevojiten nuk i mungon”. Nga këndvështrimi i atij që i rrëmben kryevepra të padukshmes përmes skalitjes së gurit, Constantin Brâncuși, besonte se kryevepra është “barazpesha absolute”^{^[3]}.

ALISA VELAJ: Katharsisi (I)

Hyrje

Para se të hynte nga Aristoteli si kategori estetike, termi katharsis përshkruante rezultatin e masave të marra për të pastruar gjakun e fajit. Në botën helene ishte rrënjosur mendimi se gjaku i një gici të sakrifikuar mund “të lante” njeriun e ndotur me gjak. Uji i rrjedhshëm bënte të mundur pastrimin e tij dhe largimin e fajit prej njeriut që e kishte kryer.

Katharsisi[1] ishte fillimisht një term mjekësor dhe si i tillë ishte përdorur edhe në veprat e mëparshme të Aristotelit. Me përdorimin e këtij termi si metaforë mjekesore, Aristoteli shpjegonte se ishte shpirti njerëzor ai që do të pastrohej nga pasionet e tij të tepruara. Kur shfaqja teatrore arrinte pikën kulminante me demostrimin e veseve të rënda morale, apo me fatkeqësitë individuale dhe shoqërore, spektatori arrinte një pikë kritike të gjendjes emocionale që rëndom shoqërohej me lot, e, rrjedhimisht, me çlirimin dhe pastrimin shpirtëror të emocioneve. Kur pësonte katharsisin njeriu kthehej në gjendjen e tij të mesit të artë si krijesë njerëzore. Pra tragjedia ishte një korrigjues: nëpërmjet ndjekjes së saj publiku mësonte se si t’i ndjente këto emocione në nivelet e duhura. Poetika ishte kryesisht një përgjigje ndaj pretendimit të Platonit se poezia inkurajon njerëzit të jenë histerikë dhe të pakontrolluar. Aristoteli shpjegon se poezia i bën ata më pak emocionalë, dhe jo më shumë, duke u dhënë një shkarkim periodik dhe të shëndetshëm të ndjenjave të tyre.

Në kohët e mëvonshme, katharsisi u bë një fenomen kaq kompleks, saqë askush nuk ka paraqitur një formulim përcaktues mbi kuptimin e tij, apo si fuksionon ai. Çdo shkrimtar kap vetëm një pjesë të tij. Secili e shikon nga një këndvështrimim i veçantë, dhe si rrjedhojë e shpjegon atë (ose dhe vetë funksionin e letërsisë) nga premisat e veta ideologjike dhe epistemologjike.

Në Rilindje, katharsisi kishte domethënie morale të rënda; në periudhën romantike, katharsisi shpesh përshkruante vuajtjen e poetit; në shekullin XX, i cili është karakterizuar nga një shumëllojshmëri mendimi kritik, katharsisi përbën një term polisemantik.

Hegeli ishte mendimtari i parë që në veprën e tij “Dialektika” e bëri katharsisin një fenomen universal dhe jo thjesht estetik. Ai e bëri këtë nëpërmjet asaj që ne e quajmë dialektika helegiane. Ajo fillon me një tezë, e cila zhvendoset tek e kundërta e vet, antiteza, me anë të parimit të negativitetit. Dy forcat e kundërta ndeshen, duke prodhuar një pajtim midis të dyjave, të cilin Hegeli e quan sintezë. Sinteza e Hegelit, megjithëse ka karakteristka të të dyjave, tezës dhe sintezës, prodhon në thelb një gjendje të re. Dialektika helegiane na jep një metodë frytdhënëse për të kuptuar katharsisin. Nga nocioni i dy forcave të kundërta, ne mund të marrim keqardhjen dhe frikën, ose të mirën dhe të keqen, ose tërheqjen dhe shtytjen. Forca e parë (keqardhja, e mira, tërheqja) është teza. Forca e dytë (frika, e keqja dhe shtytja) është antiteza. Ndeshja e tezës me antitezën prodhon një sintezë, një pajtim apo një katharsis. E gjitha kjo është e qenësishme, por jo e zhvilluar në doktrinën aristoteliane të katharsisit. I shpjeguar nëpërmjet dialektikës hegeliane, katharsisi nuk i referohet thjesht një fenomeni letrar, por ai paraqitet si një aspekt i funksionit të artit që është i ngjashëm me historinë, jetën dhe universin. Jeta është një sintezë e dy forcave, po kështu janë dhe letërsia me universin. Të gjitha janë të lidhura bashkë dhe asnjëra nuk mund të shihet e izoluar. Çdo forcë apo fenomen merr kuptimin e mbramë vetëm pasi përcaktohet lidhja me forcat e tjera përreth.

Ideja e dialektikës hegeliane është një forcë madhore orientimi në interpretimin e katharsisit, e cila ka influencuar më pas çdo mendimtar dhe kritik të madh, përfshirë Niçen, Kajzerin dhe Lukasin.

* * *

Prej këtyre tri mendimtarëve, ne do të veçojmë Kajzerin, meqënëse mendimi i tij ka një lidhje të përafërt me përdorimin që do të marrë ky term gjatë këtij punimi. Kajzeri shpjegon:

“Proçesi kathartik i përshkruar nga Aristoteli nuk do të thotë një purifikim apo një ndryshim në karakterin apo cilësinë e pasioneve në vetvete, por një ndryshim në shpirtin e njeriut. Me anën e poezisë tragjike shpirti fiton një qëndrim të ri ndaj emocineve të veta. Ai përjeton emocionet e keqardhjes dhe të frikës, por në vend të shqetësohet nga këto, ai bie në një gjendje qetësie dhe paqeje. Në shikim të parë kjo duket si diçka kontradiktore sepse ajo çfarë Aristoteli sheh si efekt të një tragjedie është një sintezë e dy momenteve, të cilat në jetën reale, gjatë ekzistencës tonë praktike, përjashtojnë njëra-tjetrën. Intensifikimi më i lartë i jetës tonë emocionale mendohet se na jep në të njëjtën kohë një ndjesi prehjeje. Ndryshimi qe ndodh tek lexuesi gjate procesit kathartik eshte nje ndryshim ne shpirtin e lexuesit”.

Thelbësorja në interpretimin e Kajzerit është se ndryshimi që ndodh tek lexuesi gjatë procesit kathartik është një ndryshim në shpirtin e lexuesit.

Një zhvendosje në suazën e universit kutelian do të na jepte të njëjtën “paraqitje” të këtij procesi, veçse duke zëvendësuar me marrëveshje në një rast të tillë “katharsisin e lexuesit”, me katharsisin që ndodh brenda protagonistit, i cili rezulton të jetë gjithashtu një transformim shpirtëror. Rreth këtij transformimi në novelën E madhe është gjëmë e mëkatit shkruhet:

“Kjo ish dhembje e madhe për Tatën, sepse ay mbante mbi supe barrën e mëkatit. Dhe kjo shtohej dita me ditën, mbasi syri i tij shëkonte dhe mishi kish dëshira. Po edhe atëherë kur syri i trupit mbyllej, shëkonte syri i zemrës. Dhe dëshira ish gati për të shkrepur, sepse e lidhte për tokë me zinxhira të fortë i amëshuari femëror dhe koha për katharsis nuk kish ardhur”

Katharsisi kutelian shndërrohet kështu ne një përsosje të shpirtit njerëzor në rrugën drejt Hyjnisë. Raporti qenie-mëkat është boshti kryesor rreth të cilit vërtiten rrëfimet Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit, E madhe është gjëma e mëkatit dhe Vjeshta e Xheladin Beut.

Pikënisjen fillestare, për t’i bërë pjesë të këtij punimi rrëfimet e lartpërmendura, e kemi marrë prej studiuesit Kujtim Shala, i cili në trajtesën e tij Kujtesa e tekstit shkruan:

“Ndërmjet tyre shfaqet relacioni i njohur si intratekstualitet- relacion intertekstual brenda opusit të një autori. Jemi brenda frymës së krishterë. Relacioni intratekstual shfaqet më i ngushtë ndërmjet Ago Jakupit e Tat Tanushit”[2]

Ky punim paraqet një tjetër mënyrë leximi të kësaj pjese të krijimtarisë së Mitrush Kutelit, duke iu referuar prej kreut e deri në fund intertekstit biblik që mbartet brenda tyre. Thënë ndryshe do të përshkruhet mënyra se si protagonistët e dy rrëfimeve të para do të pësojnë katharsisin brenda tyre, si dhe mungesa e plotë e këtij procesi në personazhin e Xheladin Beut.

ILIR SHYTA: E vërteta bën keq në zemër

-->

(Adevărul dăunează inimii)

(Mbështetur në veprën e Fan Nolit “Israelitë e filistinë”,

sendërtuar mes dyzimit Rabin -Samson.

Motivet universale të Biblës në jet’veprën e tij)

S’jetohet pa kundërshtarë. Po, po. Asnjëherë nuk mund të jetohet pa kundërshtarë. Arena e pafundme e jetës të vë përballë të mirë dhe të këqinj. Gjithësesi asnjëherë s’duhet të harrosh që jeta ka shumë pak njerëz të mirë. Përballë këtij dimensioni artificial arrin të matësh forcat e tua dhe të përtypësh mirë anën tënde të kundërt, atë që rri pranë teje dhe të ysht si plagë e fshehur drejt rrënimit total.

Që jeta të vazhdojë duhet antagonizmi. Në faltoren e paskaj gjen idhuj të rremë.

Atë që ti me shumë mund e sakrificë e mendon si gjysmë zemër, të del pa gjak fare dhe atë tjetrin, që po ti e mendon si një zemër të tërë sërish të del kundërshtar. Shprehja e vjetër maskiliste “ Zot më ruaj nga femrat, se nga meshkujt ruhem vetë”, merr në këtë aspekt një formë të palëkundur mendimi jo vetëm në fatet e Samsonit dhe Dalilës. Asnjëherë s’mund të jetosh pa kundërshtarë. Qofshin këta të butë, a të fortë, të vegjël a hiperbolikë, të dukshëm atë padukshëm, imagjinarë a të vërtetë, burra apo gra e vajza...

Nëse dikush nuk bëhet pengesë në rrugën tënde, s’ka më forcë rreth globit për të ekzistuar. Ky parim me kundërshtarë, i jep jetës gëzim mbijetese. Dëshira për të jetuar ndoshta qëndron te kuptimi i gjetjes së bukurisë së saj te njerëzit, që bëhen pengesë për ty. Bukuria estetike e jetësimit në përgjithësi e gjen forcën te dëshira mes sakrificash. Nëse jeta nuk do të kishte më kundërshtarë, sigurisht nuk mendoj që s’do të ishte e bukur, por të them të vëretetën ngjyra do të ishte e njëtrajtshme, pa alegri dhe ndoshta e tharë nga nervi i vetësakrifikimit.

Në këtë mënyrë njerëzit s’do të kishin vizion uni. Ngarkesa do të kishte qenë vetëm në mendjen e tyre të dhjamur nga rehatia, si pjesë ekzistence dhe pjesa tjetër do të ngroheshin rrezeve të vakta të diellit sipërfaqësor, që do të agonte visesh jo vetëm shqiptarësh, për të dëshmuar mosekzistencë dhe vdekje të gjumtë ngadalshëm.

Asnjëherë nuk jetohet pa kundërshtarë të duket lehtësisht fjalë e rëndë, por e vërteta duhet besur edhe kur të bën keq në zemër. Edhe pse kjo pjesë e parantezës lexohet lehtësisht në dramën skelet të Nolit, mbetet humnerë apokaliptike që duhet besuar mendueshëm dhe pa pikë dyshimi. Përgatitu dhe matu për t’u ndeshur edhe me më të mirin, qoftë dhe vetëm njëherë. Nën këtë hamendësi të vërtetë që burimi i pashtershëm i jetës të mëson, Penelopa ka vite që rithur ëndrrën e saj të moskëputjes së fillit lëmsh, që ajo ruan në zemrën e saj të vogël dhe me shumë lëng shprese.

Të kesh kundërshtarë do të thotë të vuash dhe të vuash do të thotë të kesh tis pavdekësie.

Noli brenda këtij imazhi të dashur për të gjithë, vetëm lartësohet nëpër kohëra. Përmendorja e tij skalitet edhe mes atyre që e urryen apo e groposën bashkë me ëndrrat e tij në ato ditë të zeza të përmbysjes republikane. Në këtë dritëparje e vërteta e kundërshtarit mban një pozicion të sinqertë dhe të mjaftë për të kuptuar që jeta s’mbetet një pasqyrë e pakrisur nga ta.

Kanë apo s’kanë të drejtë palët?

Kjo është një mënyrë të menduari, nisur nga pozicioni që ke brenda të vërtetës, e cila kërkon të besohet edhe kur ti mbetesh shenjuesi i saj më i drejtpërdrejtë. Padashur të mbrosh vetëm një palë, asnjëherë nuk mund të kuptosh që ke bërë mirë apo jo. Nuk mund ta kuptosh gjithsesi nëse je i penduar apo hakmarrës, edhe pse ndjenja e dashurisë në emër të atdheut mbetet dashuri mbi dashuritë. Në kohën tonë ndoshta është qesharake kjo formë e të menduarit, por brenda misioneve të mundshme atdheu edhe mund të vrasë në emër të një civilizimi që varros heronj të heshtur kur këmbanat e kohës bien për mos harrim. Shprehja “Asnjëherë s’mund të jetosh pa kundërshtarë”, bëhet kështu qëllim i mundshëm në vetvete dhe të jep forcë gjykimi që jeta mos zërë kornizë avujsh të turbullt.

***

E vërteta mbetet dinake edhe për humbësit dhe për fitonjësit. Në këtë kalvar njerëzimi ecën përpara dhe pas hijes së saj. Me modele apo jo. Me të drejtë a të padrejtë, dinakëria rikthehet në kryefjalën e gjithësecilit që mendon se e ka të vërtetën me vete. Ç’rëndësi ka në je humbës a fitonjës? Në betejën e palavdishme dhe monotone shpesh, në përditshmërinë tonë, e vërteta dridhet e s’përdridhet hone dritëhijesh për t’u prezantuar me më tepër dinjitet. Me forcën e dhunës apo të heshtjes, ajo mbetet fjala më e lakuar nga të gjithë ata që bëjnë zhurmë në emër të saj. Mes pabesisë dhe vyrtytit për të bërë më të mirën ecën golgota njerëzore. Në dinakërinë tonë arkaike dhe të moderuar, gjen shteg domosdoshmëria për ta shitur veten si pjesë paanësie. Të jesh humbës, ndoshta asnjëherë nuk ke dëshirë ta hyjnizosh veten tënde, por sigurisht nëse je një fitonjës i lavdishëm, sigurisht që ke nevojën e borieve të suksesit.

Koha e modestisë sigurisht që ka perënduar të paktën në këtë kapërcyell shekujsh.

Jam dhe do të jem i zoti i madhështisë sime, në këtë moment. Ama, vetëm për momentin se më vonë asnjëherë s’i dihet çfarë ndodh. Mund të kem flamur lavdie a mund të mos ta kem, një të tillë.

Ngërçi dinakërisë shtruar këmbëkryq, udhëkryqesh njerëzore mbetet menuja më e sigurt që duam apo s’duam prezanton një fytyrë të shëndetshme. Dashuria në emër të së vërtetës, mund dhe duhet ndonjëherë të përshfaqet me maskë triumfi, ndoshta për të zgjuar te vartësit e tu, atë që s’duhet të bëhet publike, por që në themel të saj ka cinizmin e një ndërgjegje të gjymtuar.

Më i forti, sigurisht që nuk nxjerr kurrë në shesh dredhinë apo mashtrimin, ndërsa edhe në pasqyrën e më të dobëtit, shpesh të mundur, nuk shfaqet kurrë pika më e dobët e dështimit. Zëri jetës të thërret drejt honesh të thepisur edhe kur miklimi i krenarisë të merr në qafë, duke të thyer hundët e ekzistencës jopërfundimisht.

Përballë botës, si gënjeshtër hiperbolike në çdo rast përshfaqet shpesh e më shpesh e vërteta, që ndoshta të bën keq në zemër. Ky rrit tradicional zbutet me tone të një dëshpërimi të vakur që pret një ditë të zgjohet plotësisht joformal. Hije dyshimi që brejnë rrënjët e së vërtetës dashur pa dashur shfaq edhe prezantimi me madhështi i fitores. Përcaktimi “si e Pirros”, të dërmon dhe rruga e drejtgjykimit tënd pëson disfatë të ndjeshme mendore. Koshienca dhe subkoshienca, ëndrra dhe zhgjëndrra, mbështillen me një patologjizëm inkurajues.

Optika e humbësit dhe fitonjësit e çon dëshirën e fitores drejt shtigjesh mjerane shpesh dhe pa vizion rrugëzgjidhjesh. Ndërkaq, për të dalë nga lloj-lloj amulli të tillash, shumë syresh e drejtojnë drejtpeshimin e vetvetes dhe të orbitës që mbartin me ngjyra pushteti, drejt interesit personal duke përgjysmuar peshoren popullore me militantë ose asnjëanës të verbër, të cilët s’u shmangen detyrave të paracaktura, që eprorët në momente të caktuara ua vënë përballë. Në këtë përballje të mundurit dhe fitonjësit dinakë, kërkojnë me klithma të dëshpëruara atdheun e tyre, që shpesh e kanë fyer, përbuzur dhe shitur në do rastesh historike. Dinakëria dhe dinakët aspak fanatikë për fatin e atdheut që rënkon, kërkojnë të vendosin baraspeshën e mbijetesës së tyre me çfarëdo çmimi që interesat meskine u kërkojnë. Një e vërtetë e tillë s’mund të mohoet nga askush!

Njerëzimi, përballë fatesh të tilla mjerane e jomjerane ka nxjerrë mësime që i harron enkas kur ja lyp nevoja e fajësisë individuale.

Refrene te tilla të dëshpërojnë, por kurrë s’të vdesin. Përkundër golgota e zemrës së gjithkujt bëhet edhe më e fortë për të përmirësuar imazhin e përdukjes. Elementët e shpresës të vërtiten ëndërrueshëm a jo dhe të bëhen melhem plagësh që koha ka dashur t’i lëmojë me harrimin e saj. Përkundër këtij niveli, e vërteta dinake shton ditët e saj dhe pse çmimi mund të jetë tepër i shtrenjtë, në kurriz të miletit të dëshpëruar që s’gjen askurrë zgjidhje mentale.

Idealet e jetës njerëzore gjithmonë janë mësuar me sprova të tilla që ndoshta mbeten modele imitacioni. Këto ideale ndonjëherë është më mirë mos kishin ekzistuar kurrë.

Narcisizmi mbetet një detaj kyç psikospektiv në “Israelitë e filistinë” të Nolit. Përballë pasqyrës kohë të ’24-ës përshfaqet dukshëm imazhi samsonian.

Jam i fortë, madje shumë i fortë. I dashuruar deri në vdekje me atdheun tim. Për hatër të këtij idili gëlon miti i udhëheqësit të suksesshëm allautilitar.

Peizazhi në pasqyrën kohë shfaqet i bukur domethënësisht. Vizatohen përreth kaltërimit diellor ashpërsi terreni dhe frikë marramendëse honi njëheresh.

Kumbon kështu në këtë mirëmëngjes etja e pathyeshmërisë. Muskujt dhe forca e tyre nënkuptohen në këtë profil narcian dhe riciklohen në vallen rituale të jetesës së përditshme.

Samsoni beson te portreti që i shfaqet në pasqyrë. Trimëria dhe guximi mbeten brerorja më simpatike e momentit për të.

Jam i fortë, me një fjalë i besoj forcës sime, do të ishte nëntitulli më i mirë për të motivuar këtë prezantim para pasqyrës.

Ndërkaq nuk duhet të harrojmë kontekstin historik të atyre viteve kur Nolit kryeministër do t’i bashkoheshin në misionin e tij qytetarë dhe katundarë të palëkundur forcërisht. Të gjithë bashkohen e bëhen një peizazh shqiptar i aso kohe nën figurën burrërore të militantit republikan. Forcë dhe mençuri përshfaq dimensioni gjeografik i atdheut. Me një fjalë idili mes jetës dhe vdekjes së pushtetit, dashurisë së pafundme për triumf aspak fatal e bëjnë figurën e Nolsamsonit të besueshme. Këtë e dëshmon edhe historia e Revolucionit Demokratik të qershorit 1924.

Përfytyroni një kryeministër që mbetet jo vetëm largpamës i idealit të vet, por që luan gjithmonë kur ia lyp puna me elementë maturie e gjakimi gjakftohtë në anën e kundërshtarit. Poshtë rasos së priftit mbetet unikale fytyra e politikanit.

Pa demagogji, duke qenë realisht besimtar i unit të tij komformist, Noli shtyn ditët dhe qeveris orët e kabinetit të tij vendimmarrës.

Pasqyra dhe narcisizmi i profilit të udhëheqësit të fortë, të pasqyruar në të, shënjojnë një nga momentet kulmore të serialit jetësor nolian.

Aspak i etur për pushtet, por edhe më i etur për qeverisje të drejtë e pushtet të fortë Noli nis hapat e projektuar në miniaturë.

Koha do t’i hedhë ndërkëmbësh, stuhi dhe acar njëherazi, shi e përmbytje vdektare në horizontin qeverisës, por kurrë nuk do t’i fashitë flakën e dashurisë për të ndërtuar imazhin e më të fortit, sfidant kombëtar.

Ana tjetër e pamjes, në pasqyrën kohë, brenda kuadrit narcisist, është imazhi i udhëheqësit të dobët fizikisht e ushtarakisht.

Jam i dobët, madje shumë i dobët...

Teksa shikon pasqyrën kohë të atyre do vitesh, Nolisamson vajton peizazhin njerëzor që e rrethon.

Fytyra të vrara ligsht, të paushqyera mirë, pisur e frikur nga vdekja e paraardhur që injektohej falë rrënimit total e shpirtëror të vendit...

Vallë me këta njerëz do ta mbaj pushtetin, vallë ky taraf trimoshash do të më përkrahin në të mirë e në të keq???

Ndoshta të tilla pyetje Noli i ka bërë vetes...? I mbyllur në mbështjellën vetmitare të Samsonit, kryeministri ndjehej keq, ndoshta më keq se kur ky portret i ligur i shfaqej në pasqyrën e kohës.

***

Kësaj natyre kishte kohë që i mungonte dashuria e fillimvertë e diellit guximtar e trimëror, ikur zëshëm dhe figurshëm nga skena politike. Vajtimi i psherëtishëm kishte kohë që ishte shtruar këmbëkryqshëm në dit’natën njerëzore të vitit ’24.

Ngjyra e qershorit bëhet kapriçioze e nuk kërkon aspak të ndërrojë kolor, megjithëse kryeqyteti ndërronte bukur ngjyrat stinore ato motesh.

Shprehja “Atdheu fillon te zemrat”, bëhet edhe më e frikshme kur në pasqyrën kohë shfaqej figurina e kalorësit të vrerosur, pse jo të pashpresë tanimë.

Në këtë kuadër egoja e Nolit kishte vdekur plotësisht. Atdheu i tij s’kishte forcë e fuqi mbrojtjeje, ndihej i mëdyshur dhe në udhëkryq. Brenda këtij pasqyrimi rigonte si shiu rezil i vjeshtës shprehja e tij “Shqipëria u bë me shtet, vallë a do të bëhen shtetas shqiptarët?”

Çuditshëm kjo pasqyrë narcisizmi s’merr komandë nga askush. Profesionalizmi fle sirtarëve të pushtetit deri disi të ëndërrt për Nolin. Ndoshta do të kalojë edhe 2024 dhe Shqipëria e shqiptarët do të mbeten në portëvuajtjen e kujtesës historike.

Atdheu përballë Nolit të drobitur, në profilin gjithditurak e jo dobësisht të dobët vizatohet krenar dhe epshndjellës në kopshtin shkëmbor të Europës Juglindore.

Dobëtia nuk shfaqet kalimthi për t’u përndezur më tej me një forcë më rezistente. Ajo bëhet pjesë e planeve ëndërrake që mbetën pezull në amfiteatrin fals të kohës.

Përballë këtij pesimizmi virtual, Noli largohet. Së keqes i ka ikur dhe lufton me të në emër të aromës së mirë atdhedashëse.

Fati i keq nuk ju nda edhe xhamit të qelqtë pasqyronjës. Shtetarët e kësaj periudhe teksa kundronin vetveten, kuptonin se ky imazh reflektohej në pasqyrën e kohës.

Të luftosh me të gjitha format, pa pasur një strategji të qartë, është ndërkaq parrulla më e kotë.

Trupi i drobitur i Shqipërisë ndihej butësisht i papërgatitur për të rimarë sërish atë pushtet, që muaj më parë ia rrëmbyen duarsh pa rezistencë ose shkrepur një armë të vetme.

Eshtë pak e çuditshme, por shtetas shqiptarë që ëndërrojnë begati në shtetin e tyre, mbesin jashtë mirazhit udhëheqës. Ndërvarësia e fateve të shoqëron në gjithë leximin e kësaj skeletdrame.

Dështim apo sukses?!

Në të dy momentet, të gjithë shfaqim rolin tonë lider! Brenda këtij kuadri ekzistenca e drejtuesit, merr lojë komandimi. Kështu të gjithë mësojmë që në një realitet me dhe pa lustër lideri kërkon të bëjë a përçojë më të mirën e mundshme.

Edhe kur dështon, apo edhe kur ke sukses, pranëvënia e ndërvarësisë së fateve, në realizimin e objektivave të tua të shoqëron. Mjafton të jesh në kohën e duhur, në faqen e duhur të misionit të jetës tënde. Në vendin e duhur edhe ëndrra s’mbetet më ëndërr, ideali del jashtë kornizës korracë të servilizmit dhe hipokrizisë.

Fati mbetet pjesë fati, për mirë a për keq, për gaz a për mort. Fati të përkëdhel fatalisht ndonjëherë ose gëzueshëm... Brenda këtij rrethi vicioz gjithkush ka rolin e vet. Ndërvarësia e fateve, vesh ngjyrat e viteve ’24-’30. Kalvari fillon e bëhet më i mprehtë, teksa vështron nënshtrim a fitore.

Endërrueshëm apo jo, tiktaku i orës ndjek pas më të mirin. Drit’hija e tokës në më të shumtën e rasteve fokuson eklips marramendës me ngjyra shprese triumfale. Jeta mbetet ndër pjesët më të shtrenjta të kurrikulumit përfaqësonjës individual.

“Të bësh më të mirën për mëmëdheun tënd, e jo të presësh nga atdheu”, nën këtë slogan amerikan “shpirtdruri” , kupton që e ardhmja e tij mbetet prapë më e dashur në dheun e të parëve...

Nëse beson në një ëndërr, mos hidh hapa prapa. Brenda kësaj nostalgjie për të tejçuar imazh shprese, figura e Nolit kapërcen të zakonshmen. Hyjnizimi apokaliptik fillon e plotësohet me grimasën e fatit që e braktis udhëve të revolucionit të vet demokratik.

Ai është i vendosur...

Fan Noli beson te e vërteta dhe mbetet naiv, aspak mjeran, që do të mbështjellë kryet me duar kur raca e vet do e tradhëtonin sikur Krishtin...

Nën këtë fatalizëm emergjent sigurisht që duhet katarsis për vet’rrëfim. Endrra për t’i mbetur jetës e për të marrë ngjyra a tis nanuritës, në faqet e kësaj skeletdrame, merr krahë e fluturon visesh e njerëzish që kurrë s’e anatemojnë vendin e tyre, por shohin begati me hapa shprese.

...edhe kur mërgon larg, Noli e merr me vete ëndrrën e tij. Nolsamsoni beson në forcën e shpresës dhe mban në të njëjtën kohë me kurajo vet’veten. Sipërimi i kohës kërkon kurbane që mjergullnaja të davritet e kësisoj të plasë edhe syri i keq. Epoka e sukseshme e qeverimit nolian, ndjen pendim. Edhe pse nuk vlen ky optimizëm, vlen së gjithash mësimi që buron e s’shterr kurrë prej pësimit. Kthimi pas asnjëherë s’vlen në jetë. Zbeh dhe turbullon shikimin.

Kthimi pas në kohë asnjëherë s’ka diell. Befshëm vdes çasti e bashkë me të edhe fiziku yt. Njeriu dështon, por ka edhe sukses në misionin e tij. Kjo ndërvarësi motivon bashkëpunimin klanor, për të shpalosur një devizë a mision. Të gjithë mund të japin më të mirën për atdheun e tyre në çfarëdo roli që kryejnë.

Realiteti gërvisht mes dhimbjesh, plagë të mbyllura që kërkojnë shpesh e më shpesh drejtësi. Përballë dhimbjes së përgjithshme, individualja fashitet nga melhemi patriotik.

Dilema e përjetshme “Shqipëria u bë me shtet, vallë a do të bëhen shtetas shqiptarët...” e gjen shpjegimin nën përtypjen e arsyetimit të mësipërm. Dilema e ngelur udhkryqesh qysh atëherë, ka evoluar nëpër kohëra për më tepër agim të bardhë ndërgjegjësimi.

Meditimi ngel mes dy përfytyrimesh, Nolin vital në qershor të ’24-ës dhe Nolin predikues në ditët tona. Brenda këtyre kohërave vdes dhe ringjallet atdheu si në ditën e tretë të dit’vdekjes për të lartësuar pavdeksinë.

Leximi biblik i “Israelitë e filistinë”, mbetet një lexim i paajsbergtë deri në fund, por që sjell në dritë pamore dit’netët specifikisht të vështira të politikës së sotme kombëtare. Mes ëndrrash apokaliptike shteti vizatohet i paqëndrueshëm dhe shtetasit e tij si pjesa më e pazotë. Ky imazh përvijohet nga viti në vit qysh atëherë kur atdheu vështrohej me sytë e emigrantit plangprishës.

Sfidë në jetë mbetet fati i mëtejshëm i njeriut. Leximi i dorës, filxhanit, falli i letrave... mund dhe ndonjëherë të të shtyjnë drejt shtigjesh shpesh edhe të rrezikshme... Sfida e tejmbushur me shpresë mbetet faltorja më e mirë e njeriut të dyzuar. Gjithëherë njeriu bën sikur e ka kuptuar dhe shpesh hiqet si i pakuptueshëm. Brenda këtij fati endet filli i Arjanës mitologjike..., në labirinthe të vazhdueshme vitesh...

Parashikimi në rrugën e fatit mbetet pjesë e imazhit të kujtdo. Të bindesh a ta kërkosh atë është sërish njëlloj, sepse brenda imazhit vizion gëlon fati i mëtejshëm njerëzor..., për investimin e më të mirës.

Gjithkush gjen hakun e vetvetes brenda fuqisë mikluese të vendit tënd. Atdheu mbetet fole ndër shumësi folesh dashurie. Forma e më të mirit, rrezaton nivele modeli brenda gjeografisë së ndershmërisë adhetare. Në emër të fatit të mirë betohet edhe më i ligu i kohës së zezë...

Nocionet fat e sfidë, ndonjëherë mund të ta mbyllin dritaren e pamjes ku presin poshtazi saj turmat që kërkojnë liderin...

Megjithatë sërishmi mund të përshtatesh në formulën e mbijetesës për të gjetur rrugë të reja mbijetese.

Thonë që fati është i shkruar, por thonë gjithashtu që fatin mund ta shkruajë vetëm njeriu të cilit i ka rënë për hise. Gjurmësh të tilla rron dhe vdes atdheu për t’u bërë më i mirë në ringjalljen e madhe...

E vërteta vuan gjithherë. Brenda këtij emotiviteti ekziston edhe frika e forcës për t’u ndëshkuar ose bindur në emër të saj. Vuajtja mund të jetë disafishe. Mund të jetë e plotë a sipërfaqësore. Ç’rëndësi ka?!

Ajo që duhet theksuar dhe jo anashkaluar është elememti ekzistencial. Këtu, në këtë pikë vlerat dhe antivlerat humbasin portretin fizik dhe e trukojnë atë me qindra dhe mijëra forma shumëtrajtëshe. Përballë Samsonit-Nol vuajtja bëhet oaz i shkretëtirës shqiptare. Me çdo mënyrë të prezantimit të saj, vuajtësit portretizohen të shtypur edhe nga instinktet bazë të qenies.

***

Tragjedia “Israelitë e filistinë” u ka folur brezave në kohë dhe vijon të lexohet në mënyra të ndryshme prej tyre. Do të mundohem nëpërmjet saj t’u qasem cazë të vërtetave që ajo të përvijon teksa e lexon.

Në qendër është personazhi i Samsonit mitik, të cilit i ngarkohet misioni i konvertimit të filistinëve në fenë israelite. Gjithçka do të realizohet me anën e bindjes, jo forcës. Për këtë, krenaria e tij nuk dëgjon zërin e të parve, urtësinë e vendit.

Më tej ai mashtrohet dhe përçudnohet nga lajkat e Dalilkës së bukur dhe epshndjellëse. Në fund filistinët, pasi mësojnë sekretin allasamson, zhburrërojnë delirin e tij...

Pages