Eranda Allmetaj: "Letërsia sociale si dukuri botërore: vështrim krahasues krijimtarisë së Migjenit dhe të poetit kinez Lu Xun"



1. Lëvizja e 4 Majit dhe lëvizja e re kulturore në Kinën e fillimit të shek. XX
Ngjarjet historike që trazuan Kinën e shek. XX kanë lënë gjurmë të thella duke u bërë shenjuese të fillimit të një epoke të re në disa aspekte kryesore si kultura dhe letërsia. Një nga ngjarjet e shënuara tashmë në kalendarin historik të saj është edhe Lëvizja e 4 Majit, e njohur për impaktin e thellë që pati tek masat e gjëra popullore. Arsyeja pse trajtohet një ngjarje e tillë historike në një punim me karakter letrar ka të bëjë me ndikimin themelor që kjo lëvizje pati në lindjen e të ashtuquajturës Letërsia moderne kineze. Ishte pikënisja dhe reagimi masiv i kësaj lëvizjeje që solli ndryshime të mëdha dhe konkretizoi etapën e re të Kinës.
Lëvizja e 4 Majit i pati fillesat rreth vitit 1919 nga një grup studentësh të Universitetit të Pekinit. Ajo erdhi si një pakënaqësi masive e popullsisë, kryesisht intelektualëve, ndaj politikës dhe reagimit të lidershipit të vendit ndaj problemeve që Lufta e Parë Botërore kishte lënë pas, veçanërisht përballja me Japoninë si forcë kryesore kundërshtare. Po ashtu, pakënaqësi të madhe kishte shkaktuar edhe Traktati i Paqes i Versajës, një traktat i cili kishte zgjuar pakënaqësi mbarëbotërore.

Lëvizja e 4 Majit në vetvete kishte karakter politik dhe kulturor, nga ku formohej në sajë të disa grupimeve me interesa të ndryshme. Në këtë lëvizje përfshiheshin intelektualët të cilët kërkonin ndryshime kulturore, punëtorët të cilët kërkonin të drejtat e tyre, grupime me karakter anti-imperialiste dhe anti-feudale, në kundërshti me politikat që ndiqeshin ndaj Japonisë, etj. Krahas gjithë grupimeve të lartpërmendura, në Kinë, ishte organizuar një tjetër lëvizje e quajtur Lëvizja e Re Kulturore e cila kishte karakter vetëm kulturor. Disa nga intelektualët e kohës të cilët ishin shkolluar jashtë vendit ose kishin pasur kontakt me anë të përkthimeve dhe leximeve me kulturën perëndimore kërkonin që kultura kineze të pësonte një tranformim. Ata mendonin që ndryshimi duhej të ndodhte me patjetër në mënyrë që vendi të zhvillohej dhe synimi ishte që të ndiqeshin modelet e mëparshme të kulturës dhe letërsisë perëndimore. Studiuesi Choe Tse-tsung bën një paralelizim ndërmjet Lëvizjes së re Kulturore dhe Rilindjes Europiane duke u bazuar dhe në qëllimet dhe parimet që ata donin të zbatonin.[1]
Ndërkohë, Joseph T. Chen në studimin e tij The May Fourth Movement Redefined rendit disa nga faktorët të cilët ndikuan në ndërmarrjen e një lëvizje të tillë nga masat popullore të kohës: The deplorable social, economic and political situation in the country led to the rise of modern Chinese nationalism and prompted China’s leading intellectuals to search for answers to China’s salvation. However those leaders of the pre- MF period belived that in order to “save” China, they first needed to change China’s ancient traditions and bring about the awakening of the people, especially the youth. It was primarly a ‘thought’ oriented movement. The MFM, on the other hand, developed as stated previously, as a reaction of the Chinese people to the turbulent new forces unleashed by World War I, and a direct response to peking warlordism, Japanese imperialism, and the injustice China suffered in the Paris Peace Conference[2].
Ndër të tjera, ai shprehet se për të kuptuar më mirë natyrën e Lëvizjes së 4 Majit është e nevojshme të bëhet një rishikim para dhe pas incidentit të 4 Majit. Ky definim i tij për ta analizuar lëvizjen në dy aspekte, para dhe pas, bazuar në kohezionin e saj, vinte për arsye të keqkuptimeve që kanë ndodhur me studimet rreth kësaj dukurie. Për shkak të bindjeve politike dhe kulturore disa nga studiuesit janë munduar që Lëvizjen e 4 Majit ta përcaktojnë thjesht si një organizim masiv popullor me prapavijë kulturore, pa dashur të përfshijnë dhe karakterin e saj politik dhe social, krahas atij kulturor. Siç tashmë dihet nga faktet historike, lëvizja pati përmasa më të gjëra se thjesht kulturore apo letrare, duke përfshirë shtresa të ndryshme të popullsisë duke u bashkuar kundër qëllimeve dhe aspiratave të njëjta si organizimet kundër qeverisë, kundër agresivitetit japonez dhe padrejtësive të Fuqive të Mëdha. Lëvizja e re kulturore u bashkua me Lëvizjen e 4 Majit duke u kthyer në një organizim të madh kombëtar nga ku të dyja lëvizjet përplotësuan njëra- tjetrën. Kjo periudhë e bashkimit ndryshe mund të konsiderohet si periudha pas Lëvizjes së 4 Majit, ku karakterit social dhe politik të saj i bashkohet edhe ai kulturor.
Lëvizja mori përmasat e një organizimi masiv popullor, jo vetëm intelektual. Por pavarësisht impaktit të madh që pati për shkak të popullaritetit, kishte nga ata individë që mendonin që e gjitha kjo ishte një fyerje e madhe për kombin kinez. Ndryshimet që kërkoheshin të bëheshin në fushën e letërsisë dhe dëshira për të ndjekur kulturën perëndimore u konsiderua si fyese për traditën kineze. Disa intelektualë mendonin që letërsia tradicionale kineze ishte e mjaftueshme për të përmbushur kërkesat shpirtërore dhe për të mbajtur zgjuar zhvillimin kulturor në vend, ndaj mendimi për të imituar letërsinë e vendeve perëndimore sipas tyre qëndronte i pavend. Pavarësisht dëshirës ose jo për ndryshim, lëvizja kishte hartuar një program ku shprehet qartë qëndrimi i saj kritik ndaj dukurive negative të kohës, si dhe rritja e frymës kritike në këndvështrimin ndaj artit dhe letërsisë. Krahas kësaj ata kërkonin që të ndërtoheshin edhe disa parime teorike mbi të cilat këto ndryshime do të zbatoheshin, duke e bërë kështu lëvizjen një nga nismat më revolucionare dhe ndikuese në jetën shoqërore dhe kulturore të Kinës në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore.

2. Shfaqja e letërsisë moderne në Shqipëri dhe në Kinë
Për të kuptuar zhvillimin dhe ecurinë e formësimit të Letërsisë Moderne në Kinë dhe në Shqipëri duhej fillimisht të trajtoheshin disa nga çështjet e mësipërme, ndikimi i të cilave ka qenë i dukshëm gjatë asaj periudhe. Me një rol primar apo dytësor secila prej tyre ka qenë një “gur themeli” në ndërtimin e një epoke të re letrare me frymë bashkëkohore perëndimore.
Nga trajtimi i deritanishëm i këtyre aspekteve dukshëm kuptohet rëndësia që krahas zhvillimeve të brendshme letrare kanë pasur edhe rrethanat historiko- kulturore. Konteksti social i periudhës ndërmjet dy Luftërave pati impakt të drejtpërdrejtë në zhvillimet e mëtejshme kulturore- letrare. Në Kinë impakti i parë erdhi nga Lëvizja e 4 Majit e cila shënoi dhe fillimin e një etape të re në konsolidimin e disa vlerave kulturore dhe letrare mbarëkombëtare. Një etapë e re do të niste edhe në letërsinë shqipe të asaj periudhe.
Në të dyja vendet kërkesa për një ndryshim të tillë rrënjësor erdhi nga një grup intelektualësh dhe studentësh të cilët ishin arsimuar në vendet perëndimore ose në mënyrë të tërthortë kishin pasur kontakt me letërsitë europiano- perëndimore. Formimi i tyre intelektual solli një frymë të re në mënyrën se si perceptohej shoqëria e kohës dhe marrëdhënia e saj me realitetin. Për shkak se ky i fundit ishte në një nga periudhat më tragjike dhe fatale, nevoja dhe kërkesa e menjëhershme për një ndryshim rrënjësor ishte kërkesa primare e këtij grupi intelektualësh. Protesta e tyre ndaj zhvillimeve politike dhe sociale erdhi në formën e shkrimeve ku u pasqyrua një hov i dukshëm në botimin e artikujve të ndryshëm me frymë kritike dhe krijimtari të reja me karakteristika estetike të pastra letrare.
Fryma kritike ishte pikërisht një nga karakteristikat themelore të asaj periudhe. Nëse në letërsitë e mëparshme tipari kryesor ishte idealizimi dhe himnizimi i gjithçkaje të bukur dhe me lavdi historike, tashmë vëmendja zhvendoset tek individi dhe shoqëria, duke lënë mënjanë idenë kombëtare dhe heroike. Pjesë e krijimtarive letrare bëhen personazhet e shtresave të ndryshme që vinin nga shoqëria e thjeshtë dhe në dukje pa asnjë status social, tematikat kryesore preknin problematikat dhe shqetësimet e përditshme të shoqërisë, e gjithë krijimtaria letrare kishte frymën e fatalitetit të kohës dhe nevojës për ndryshim përpara rrënimit total të saj.
Një ndikim të madh patën edhe daljet në botim të disa revistave dhe gazetave me natyrë letrare, në të cilat shkrimtarët botonin vazhdimisht krijimtaritë e tyre. Në Shqipëri shquhen revista të tilla, si: Iliria, Përpjekja, Jeta e Re. Po ashtu, edhe në Kinë, një nga revistat shkencore më të rëndësishme kishte të njëjtin emër, New Youth apo të tjerat, si: Young China, Construction, Sunday Review. Këto revista që përcillnin frymën kritike të kohës u bënë zëri i krijimtarisë së shkrimtarëve dhe ura ndërlidhëse e tyre me lexuesit dhe impaktin që patën tek fuqia e tyre e mendimit.
Në Shqipëri, ashtu si dhe në vendet e tjera, Lufta e Parë Botërore kishte lënë pasoja të dukshme në rrënimin ekonomik të vendit. Po ashtu shpërbërja e Perandorisë Osmane dhe krijimi i shtetit të pavarur dhe njëkohësisht të copëtuar nga Traktati i Paqes, kalimi nga Republika në Mbretëri shënojnë një sërë faktorësh ndikues në kontekstin social të asaj periudhe. Pakënaqësia ndaj institucioneve politike, fetare dhe kulturore po rritej dita ditës, duke sjellë nevojën e menjëhershme për ndryshim. Kjo pakënaqësi u pasqyrua dukshëm në frymën letrare të kohës duke marrë trajtat e një krijimtarie me karakter të theksuar kritik. Intelektualët mendonin që krahas elementëve ekonomike dhe politikë ishte i nevojshëm një reformim tërësor i elementeve letrarë. Ata e shihnin zgjidhjen në imitimin e letërsisë së vendeve perëndimore, nga ku fillimisht duhej refuzuar letërsia e traditës me format dhe idetë e shfaqura të saj. Por, ndryshe nga letërsia europiano- perëndimore që ishte refuzuese në mënyrë kategorike ndaj traditës, në Shqipëri dhe në Kinë procesi i refuzimit nuk ishte kaq i theksuar. Shkrimtarët, sigurisht, ishin në kërkim të formave të reja letrare, por nuk zhvlerësonin rëndësinë e letërsisë së traditës. Ata kërkonin që kjo lloj letërsie tashmë të bëhej pjesë e së shkuarës pasi e kishte kryer funksionin e saj dhe nuk e shikonin si një dukuri që mund të kishte zhvillim dhe ndikim në shoqëri.
Edhe në Kinë, rruga e zhvillimeve letrare kishte marrë rrjedhë të njëjtë, si pasojë e ndikimeve të dukshme të rrethanave të njëjta historike mbarëbotërore. Konteksti social pas luftës me Japoninë, pakënaqësia ndaj Traktatit të Paqes ashtu si dhe në Shqipëri, rënia e dinastisë Qing ishin disa nga pikat kulmore të krijimit të pasigurisë, pakënaqësisë dhe kushteve tepër të vështira të shoqërisë së kohës. Gjatë asaj periudhe nis të marrë rëndësi të dukshme procesi i westernizimit të vendit, ku shihej si pikë kryesore edhe westernizimi i aspekteve letrare si nevojë e ndryshimit intelektual të shoqërisë.
Zhvillimi modern në Kinë dhe në Shqipëri karakterizohej nga tiparet specifike të këtyre vendeve. Nocioni i modernes dukë qenë një koncept shumëdimensional shpeshherë gjen përdorim për fusha të ndryshme si teknologjia, ekonomia, kultura etj. Është e nevojshme të theksojmë se në rastin tonë koncepti i modernes përdoret në fushën e letërsisë, të formave të saj estetike dhe përmbajtësore. E themi këtë duke pasur parasysh se në Kinën dhe Shqipërinë e asaj periudhe nuk kishte ndonjë zhvillim tjetër me tipare moderne, përveçse atij letrar.
Si Kina, ashtu edhe Shqipëria në periudhën ndërmjet dy Luftërave karakterizoheshin nga kontekst i njëjtë historiko-kulturor, me një shoqëri që përballej me të njëjtat probleme dhe dukuri sociale. Të ndodhura në kushte të tilla, dukuria e shfaqjes së letërsisë moderne nuk erdhi si pasojë e zhvillimeve të brendshme ekonomike të vendit, por si një dëshirë dhe kërkesë e kohës për ndryshim të formave letrare sipas modelit të letërsisë europiano- perëndimore. Edhe pse modeli letrar erdhi si proces i ndikimit nga letërsitë e huaja, në të dyja vendet ajo mori karakteristikat dhe shprehjen e saj vetjake duke u përshtatur me tiparet kryesore të zhvillimit të brendshëm letrar.
Zhvillimi letrar po ecte në rrjedhat e tij duke ndikuar në tiparet e gjinive të ndryshme letrare. Kalimi nga format e vjetra tradicionale në tipare bashkëkohore moderne solli edhe ndryshime në mënyrën se si shkrimtarët e shinin raportin e tyre me letërsinë. Ndërgjegjja e tyre krijuese tashmë ishte dukshëm e pavarur dhe në trajta estetike tipike letrare. Nëse më parë kishim letërsinë me karakter didaktik tashmë letërsia karakterizohet qartë si një dukuri me vlera estetike dhe e formësuar sipas individualiteteve krijuese. Procesi letrar po krijonte ndarjen ndërmjet fushave të tjera jashtëletrare si filozofia, historia apo politika duke marrë tiparet e një letërsie me analiza të thella psikologjike, me natyrë shoqërore dhe me bosht kontekstin social aktual të kohës.
Gjithashtu, një nga ndërmarrjet e para në këtë aspekt ishte përdorimi i gjuhës sa më të thjeshtë, të njohur si gjuha e folur, synimi i përdorimit të së cilës ishte kuptueshmëria e saj deri në shtresat më të ulëta të shoqërisë. Format letrare po transformoheshin drejt prirjes së lirë të shkrimtarëve duke mos ndjekur asnjë rregull të mëparshëm, përfshirë këtu aspektet gramatikore dhe strukturore. Çdo rregull apo përkufizim konsiderohej në dëm të natyrës së letërsisë nga shkrimtarët e kohës. Sipas tyre asnjë shkrimtar nuk duhej të merrte udhëzime se si duhej bërë letërsia, por të krijonte sipas motiveve dhe ndjesive të brendshme të tij.
Tiparet e lartpërmendura, ku përfshihen ato formale dhe përmbajtësore janë shfaqur dukshëm të ngjashme në të gjithë shkrimtarët e kategorizuar si përfaqësues të letërsisë moderne. Zhvillimi i saj u bë në suazën e zhvillimeve të ndryshme sipas përkatësive kombëtare, por në fund qëllimi dhe konkretizimi i saj mbeti i njëjtë; ndryshimi i formave letrare duke u bazuar në ndërgjegjen e brendshme krijuese, me natyrë të pastër estetike letrare.

3. Lu Xun dhe Migjeni
Lu Xun dhe Migjeni janë themeluesit e Letërsisë Moderne në Kinë dhe në Shqipëri, duke u bërë përfaqësuesit kryesor të saj. Nga studimi i deritanishëm na rezulton që autorët, Migjeni dhe Lu Xun i përkasin një zhvillimi letrar të njëkohshëm dhe tepër të ngjashëm. Me anë të lëvrimit të prozës së shkurtër ata kanë arritur të thyejnë poetikat dhe tematikat e mëparshme. Për nga natyra e ngjarjeve të trajtuara ata i përkasin letërsisë sociale, duke trajtuar tematika që preknin drejtpërdrejtë jetën dhe përditshmërinë e shoqërisë.
Vetë letërsia sociale lindi si një formë e cila trajtonte problemet sociale të kohës kryesisht me karakter klasor, por edhe gjinor, racor, etj. në bazë të llojit të problematikave të vendeve në të cilat krijohej. Ndryshe nga letërsia e mëparshme e cila në qendër të saj kishte heronjtë, lavdinë, thënë më qartë idealizimin e shoqërisë dhe kohës, kjo lloj krijimtarie ishte tërësisht e ndryshme. Ajo u shfaq si një kritike apo shuplakë e dhënë ndaj institucioneve politike, fetare apo të çfarëdo lloj forme, duke kundërshtuar hapur klasat borgjeze dhe shfrytëzimin e popullsisë. Natyrshmërisë së letërsisë për t’u ndikuar nga forma të reja letrare më elitare nuk iu shmang dot as zhvillimi letrar në Kinë dhe në Shqipëri gjatë shek. XX. Edhe pse i konsideruar si një zhvillim i mëvonshëm, krahasuar me ecurinë e formave letrare në vendet e tjera, aspekti letrar i shfaqur përgjatë periudhës ndërmjet dy luftërave mbartte karakteristikat e një letërsie me tipare moderne për nga forma dhe përmbajtja. Gjatë kësaj periudhe zhvillimi letrar në Kinë u ndikua nga një sërë faktorësh të lartpërmendur, nga ku një rol kryesor luajti edhe westernizimi i vendit. Zhvillimet e shpejta industriale dhe të aspekteve të tjera, po e bënin Kinën, Shqipërinë dhe disa prej shteteve të tjera të kthenin sytë nga perëndimi.
Intelektualët e kohës menduan që hapi i parë i cili do të ndikonte në westernizimin e vendit ishte imitimi i kulturës perëndimore, gjë e cila do të sillte hap pas hapi ndryshime edhe në fushat e tjera. Kështu, nis një kthesë e madhe fillimisht në aspektin letrar, ku kemi prurje të reja, të ndryshme nga format e mëparshme të të bërit letërsi. Kjo ishte periudha ku spikasin shkrimtarët Lu Xun dhe Migjeni, duke sjellë për lexuesit një letërsi me tipare të ngjashme me atë europiane dhe me ide e forma novatore për letërsinë e vendeve të tyre. Ajo që duhet thënë, është që si Lu Xun, ashtu edhe Migjeni, pavarësisht përpjekjes për të sjellë forma të reja letrare, kurrsesi nuk mohonin trashëgiminë e mëparshme letrare të vendeve të tyre. Nevoja për një ndryshim erdhi si pasojë e kushteve dhe rrethanave në të cilën gjendej shoqëria e kohës, por njohja e thellë e autorëve me letërsinë klasike shërbeu si bazë për të ndërtuar më tej themelet e një letërsie tejet të mirëfilltë siç ishte letërsia moderne.

* Autorja ndjek studimet doktorale pranë Beijing Foreign Studies University, ku është edhe Asistente Pedagoge e gjuhës shqipe.

* Studimi i plotë në Haemus Plus




[1] To a certain degree, the characteristics of China’s new culture movement resembled those of the European Renaissance, namely: (a) both faced semi- medieval economic and social conditions; (b) both faced the vernacular problem; (c) both expressed the need to emancipate the individual from the bondage of traditional ideas, institutions and customs. See Joseph T. Chen, The May Fourth Movement, Cambridge, Massachusetts, 1960, pp. 338-9, Cambridge University Presss, vol. 4, nr. 1 (1970), p. 64.
[2] Joseph T. Chen, The May Fourth Movement Redefines, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1970), fq.72.