Tradicionalisht Shqipëria apo më mirë të thuhet trojet shqiptare në Ballkan kanë gëzuar një “tis” kompleks në hapsirën e asaj paqartësie e papërcaktueshmërie politike që ka karakterizuar Ballkanin si koncept gjeografiko-politik, që ndër mendimtarë e shkrimtarë kombëtarë më së shumti i është dhënë një kuptim gjeopolitik e ndër të tjerë jokombëtarë e më së shumti antikombëtarë i është dhënë një kuptim strategjik. Të gjitha këto kuptime gjithsesi janë motivuar nga të parët nga interesa shtet ose pushtetformuese ndërsa nga të dytët nga interesa thellësisht materialiste duke i lënë kështu përcaktimet të cunguara dhe ndonjëherë dhe vetë ato të mbivlerësuara ose të nënvleftësuara. Për këtë arsye nëse kërkohet të nxirret një përfundim mbi pritshmëritë dhe përparësitë e Shqipërisë në fushën e gjeopolitikës, për të mos rënë në “stokun” e teorive të sipërpërmendura por pa i nënvleftësuar ato, është e nevojshme të përcaktohen kufijtë dhe konceptet e analizës. Kjo për arsye se nëse kërkohet të studiohen me saktësi, sado jo-matematike, faktorë jo-matematikë si ato që lidhen me konceptin e gjeopolitikës, edhe kjo vetë koncept jo-matematik pavarësisht gjysmës gjeografike të tij, është e domosdoshme të përcaktohen “bashkësitë” e interesuara në “përllogaritje”.
Kështu fillimisht duhen përcaktuar konceptet themelore të trajtuara si koncepti “gjeopolitikë”, koncepti “Shqipëri”, koncepti “botë islamike” dhe më pas duhen formuluar me kthjelltësi faktorët dominues, faktorët ndikues faktorët ndërveprues, elementët e favorizuar, elementët e mohuar, dukuritë dhe tendencat. Fillimisht, pa hyrë në detaje, vetë gjeopolitika gëzon një farë shpërhapjeje kuptimore “entuziaste” dhe pikërisht një gjë e tillë duhen bërë përpjekje për ta evituar gjatë shqyrtimit të temës në fjalë. Gjithashtu po për vetë mungesën e kuptimit të unifikuar të saj çdo përfundim rezultant vetvetiu bëhet i diskutueshëm. Në thelb qëllimi i këtij studimi edhe të ngrejë debatin mbi këtë temë.
Gjeopolitika?! Cila gjeopolitikë?
Mendimi gjeopolitik lindi në përfundim të shekullit të XIX, kur gjeografë dhe mendimtarë të tjerë provuan të analizonin, kuptonin dhe shpjegonin ndryshimet dhe hapësirat shtetërore në botën e “fin de siecle”. Sipas Glassner[1] gjeopolitika merret kryesisht me studimin e shtetit në kontekstin gjeografik. Në këtë hark kohor kjo nevojë lindi si pasojë zhvillimit teknologjik dhe shkencës të cilat zgjeruan së tepërmi perspektivat mbi botën dhe sidomos pas konsolidimit të sistemit të shteteve moderne, në kulm të periudhës perandorake të fuqive evropiane, me daljen në skenë të dy fuqive jashtë-europiane si Japonia dhe SHBA por edhe nën presionin e rritjes demografike të shoqëruar me zvogëlimin e burimeve. Termi “gjeopolitikë” është përdorur për herë të parë nga përfaqësuesi njërës prej rrymave tradicionale të gjeopolitikës, asaj të teorisë organike të shtetit, Rudolf Kjellen[2], megjithëse i pari teoricien gjeopolitik ishte Fredrich Ratzel[3]. Sipas teorisë organike të shtetit të themeluar nga të sipërpërmendurit, shteti i parë domosdoshmërisht nën këndvështrimin determinist, qëndronte në qendër të vëmendjes dhe konsiderohej një organizëm i gjallë, të cilit Ratzel i njohu një hapsirë jetësore të domosdoshme që ndryshonte formë në varësi të elementit njeri në brendësi të shtetit dhe Kjellen i njohu organet, njëri prej të cilëve ishte dhe struktura fizike, që në gjuhën amtare të tij, merrte emrin “gjeopolitik”, gjeopolitikë. Nën këtë rryme dhe sipas pikëpamjeve të tyre, e sidomos ideve të Kjellen, pak vite me vonë, u formësua “Geopolitik” gjermane. Ishte Haushofer[4] ai që përthithi teoritë e para gjeopolitike, bëri kombinimet e duhura dhe duke i shtuar një dozë të mjaftueshme shovinizmi dhe misticizmi nacional socialist gjerman e ktheu në një manual për politikanët gjermanë[5]. Idetë e tij i propagandoi nëpërmjet themelimit në vitin 1924 të të përmuajshmes “Zeitschrift Fur Geopolitik” e duke krijuar kështu shumë ndjekës që e kthyen gjeopolitikën në një doktrinë ku u mbështet ekspansionizmi gjerman, që ashtu si ai edhe kjo “Geopolitik” u fundos me kapitullimin e Gjermanisë. Gjithsesi kësaj rryme i përkasin risitë në fushën e propagandimit të gjeopolitikës nëpërmjet shpërndarjes së hartave, vetë koncepti i propagandës, luftës psikologjike, asaj totale dhe përdorimit të fuqisë ajrore, pa mënjanuar rëndësinë që morën informacionet e përftuara nga gjeografia në fushatat ushtarake.
Rryma e dytë tradicionale në gjeopolitikë ishte gjeostrategjia sipas ndjekësve të së cilës, që janë më të shumtë se ndjekësit e rrymës së teorisë organike të shtetit, bota politike duhet parë në kompleks dhe sipas kontekstit global është e mundur të përcaktohen strategji ose politika. Kjo rrymë ka pasur një zhvillim në një farë mase të ndikuar fuqishëm nga faktori zhvillim industrial e shkencor. Kështu në epokën e fuqive detare Alfred Mahan zhvilloi teoritë e tij mbi domosdoshmërinë e zotërimit të detit dhe rrugëve detare, me zhvillimin e hekurudhave dhe zgjerimin e rrugëkalimeve tokësore Halford Mackinder[6] faktorizoi rëndësinë e hapsirës tokësore dhe të zotërimit të pjesës qendrore (heartland) të hapsirës aziatike. Ky i fundit u kundërshtua nga John Spykman i cili faktorizoi brezin anësor (rimland). Me zhvillimin e shkencës dhe me përhapjen e aviacionit Alexander de Seversky evidentoi rëndësinë e fuqisë ajrore, ndërsa në mes të Luftës së Ftohtë Saul B. Cohen, i ndikuar nga konteksti hartoi teorinë e zonave të influencës ku veçohet parashikimi i tij mbi shpërthimin e problemeve të trashëguara pas rënies së komunizmit në vendet e shtrira në brezat e përplasjes së zonave të influencës, në rastin e Shqipërisë, midis zonës së influencës së Europës Qendrore dhe asaj së Europës Lindore.
Pak vite më parë gjeostrategjik ishte pasuruar dhe me idetë e Lin Piao (1965) i cili shtjellonte botën si një qytet i rrethuar nga fshati, në të cilin do të triumfonte komunizmi, sipas modelit kinez. Një tjetër gjeostrateg do të shihte teorinë e tij të zbatuar në realitet, Arthur Radford, i cili ndikoi në zgjedhjen amerikane për të vepruar në Vietnamin e Jugut e më pas dhe në Nikaragua me teorinë e dominosë (1953). Ndërsa teoritë e Lin Piao janë shqyrtuar edhe në Shqipëri[7] dhe kundërshtuar, pas prishjes së marrëdhënieve sino-shqiptare, pikërisht me teza të kontekstualizuara, teoria e Radford-it ishte më tepër e kontekstualizuar me rajonin e Lindjes së Largët dhe me atë të Amerikës Qendrore dhe nuk mund të gjente zbatim në rajonin ballkanik të fortifikuar në gardhin e hekurt midis dy kampeve ideologjike.
Ndërsa në rrymën gjeostrategjike Shqipëria, si shtet i njohur ndërkombëtarisht dhe më një ideologji sunduese për kohën, gjen të kontekstualizuar vetveten në raste të ndryshme, në rrymën e teorisë organike të shtetit, përjeton një dekontekstualizim nga pikëpamja shtetërore, kjo edhe pasi në mungesë të elementëve thelbësorë të kësaj teorie, shtetit si figurë qendrore, përhapjes gjeografike si element fuqie dhe kohëzgjatjes së këtyre të dyjave si mungesë e elementit kohë, dhe gjendet në pjesën përbërësë të atij “lebensraum-i” për shtete të tjera organike duke filluar nga Turqia e turqve të rinj, duke vijuar me Bullgarinë, Greqinë, Mbretërinë SKS, Malin e Zi, Francën, Anglinë, Austrohungarinë e së fundmi Italinë e Gjermaninë.
Por të mos kalojmë në rendin kohor përtej përfundimit të Luftës së Ftohtë pa bërë një përcaktim të gjeopolitikës në këtë periudhë kohore, pra nga lindja deri në këtë moment. Në përgjithësi në këtë periudhë e papërjashtimisht në harkun kohor të “Geopolitik” gjermane, gjeopolitika cilësohet si një shkencë. Duke iu referuar Haushofer-it, gjeopolitika është “një shkencë e re kombëtare e shtetit; një doktrinë e proceseve politike të mbështetura në determinizmin hapësinor dhe në themelet e gjera të gjeografisë sidomos gjeografisë politike”.
Por cilat ishin zhvillimet e gjeopolitikës pas viteve ’90? Gjithnjë e më pak gjeopolitika cilësohet si një shkencë dhe gjithnjë e më shumë forcohen pikëpamjet në një rrymë të re në mendimin gjeopolitik, atë të gjeopolitikës kritike. Në thelb shkolla e gjeopolitikës kritike[8] mbështetet në vështirësinë e materializimit të gjeopolitikës si shkencë. Një nga më të mëvonshmit që e ka quajtur gjeopolitikën shkencë, Chauprade[9] në përkufizimin e tij pavarësisht emërtimit të gjeopolitikës si shkencë e vendos theksin në analizën gjeopolitike më shumë se në vetë gjeopolitikën; “Gjeopolitika është shkenca e kuptimit dhe njohjes gjeopolitike të realitetit gjeopolitik si dhe të ardhmes së tyre duke analizuar profilet, figurat dhe shifrat gjeopolitike” duke shtuar se “është një shkencë e varur nga zhvillimet e kohës”. Gjithashtu thekson se “shtetet nuk janë realitetet e vetme gjeopolitike” duke i cënuar bazat e gjeopolitikës që nga lindja e saj.
Por kjo dukuri e cënimit të bazave të gjeopolitikës është e pashmangshme duke pasur parasysh zhvillimin linear dhe “objektiv” të saj. Gjeopolitika lindi si pasojë e ndryshimeve të mëdha të ndodhura kryesisht si pasojë e forcimit të shteteve, u zhvillua në formën e saj më të plotë, si shkencë, në kulmin e shpalljes së shtetit si faktor ndryshimi dhe domosdoshmërisht me ndryshimin e karakteristikave të shtetit do pësojë dhe gjeopolitika ndryshimet e saj në raport të drejtë. Kështu është mëse normale që zbehja e shtetit në aspektin e sovranitetit dhe në aspektin e pamundësisë së mbijetesës në “vetmi” dhe pamundësisë së zgjerimit gjeografik substancial, sipas nevojave të “lebensraum”, do të sjellë një zbehje të vazhdueshme të këndvështrimit shkencor të gjeopolitikës. Kështu në vazhdën e kësaj “zbehjeje shkencore” të gjeopolitikës lëvrues të këtij lëmi japin përkufizime të ndryshme rreth të cilave zhvillohet aktualisht mendimi gjeopolitik botëror. Cohen[10] e përcakton gjeopolitikën si “analizë e ndërveprimit midis faktorëve gjeografikë dhe perspektivave e proceseve politike” duke nënvizuar karakterin dinamik të saj nëpërmjet ndërveprimit. Lacoste[11] në të njëjtën linjë me Chaprade, përsa i përket anashkalimit të shtetit si subjekt gjeopolitik dhe Cohen, përsa i përket dinamizmit në përcaktimin gjeopolitik, thekson se “gjeopolitika është rivalitet midis fuqive që jo domosdoshmërisht janë shtete”. Elementin fuqi e njeh dhe Flint[12] që shprehet “gjeopolitika është lufta për kontrollimin e hapësirave dhe vendeve, e tërhequr nga fuqia që ky kontroll sjell; këto çështje janë sofistikuar së tepërmi dhe nuk janë më çështje të fuqisë së armatosur”. Ndër përfaqësuesit e gjeopolitikës kritike gjeopolitika përkufizohet në më të shumtën e rasteve si temë diskutimesh, vizion apo edhe si shpikje me karakter konspirativ. Kështu Ò Tuathail[13] e përcakton si “një diskutim mbi politikën botërore duke pasur parasysh konkurrencën midis shteteve dhe dimensionet gjeografike të fuqive”. Gjithashtu gjeopolitika sipas Ò Tuathail “merret me rreziqet dhe fuqinë në çështjet ndërkombëtare; është tërheqëse pasi shpjegon thjeshtësisht çështje të gjera; ka popullaritet pasi premton alternativa të së ardhmen në çështjet ndërkombëtare”. Nga ana tjetër Taylor[14] shprehet se “ gjeopolitika shfaqet si një term popullor për të përshkruar kundërshtitë globale në politikën ndërkombëtare” dhe “në të vërtetë është krijuar prej lobeve ushtarake dhe neo-konservative në mënyrë që gjeografia të ketë një trajtim të përhershëm sipas së cilës të rrotullohet mendimi strategjik”. Më të moderuar janë Criekemans[15], që e cilëson gjeopolitikën si “diçka midis gjeografisë politike dhe marrëdhënieve ndërkombëtare”, dhe Defarges[16] që më shpoti shprehet “Në çdo rast, çdo qytetërim, ka vizionin e tij mbi përfaqësimin në hapësirë”.
Sipas fjalorëve shkencorë të përditësuar gjeopolitika përcaktohet më me ftohtësi si tek Merriam Webster që e përcakton gjeopolitikën “një studim i influencës së faktorëve si gjeografia, ekonomia dhe demografia mbi politikën dhe sidomos politikën e jashtme të shtetit. Në Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, shkurtimisht përcaktohet se “gjeopolitika është politika e jashtme e një shteti e përcaktuar në bazë të pozicionit të tij gjeografik”.
Duke u nisur nga përcaktimet e mësipërme mund të përcaktojmë faktorët që ndikojnë në gjeopolitikë, tek objektet dhe subjektet e saj. Pavarësisht qëndrimeve të ndryshme dhe nuancave karakterit shkencor të gjeopolitikës së ditëve tona janë të shumtë faktorët të cilët nuk mund të anashkalohen por ata më me ndikim janë: faktorët që lidhen me politikën e jashtme të shteteve, si elementi thelbësor në funksion të së cilit është vetë gjeopolitika, faktorët që lidhen me gjeografinë dhe ato që lidhen me individin, si pjesë përbërëse e shtetit.
Ndoshta nuk ka ndonjë ndryshim thelbësor me ato që përmendte Spykman[17] në vitin 1938 “Faktorët që ndikojnë politikat e shteteve janë të shumtë, të përhershëm e të përkohshëm, të dukshëm dhe të padukshëm; përfshihen përveç faktorit gjeografik dhe identiteti i popullsisë, struktura ekonomike e vendi, përbërja etnike e popullsisë, forma e qeverisjes si dhe paragjykimet dhe komplekset e ministrave të jashtëm”. Në të vërtetë ka ndryshuar thellësisht konteksti si në planin politik, qoftë dhe në atë gjeografik apo njerëzor, por edhe mënyra e qasjes ndaj gjeopolitikës. Tani ajo paraqitet më shumë si një model diskutimi dhe paraqitjeje e mundësive sipas studimeve sesa një teori që tregon si ndërthuret hapësira dhe politika[18]. Kjo qoftë edhe për faktin e mësymjes së faktorëve të rinj qoftë në cilësi qoftë në sasi, si: kultura, gjinia, sjellja njerëzore, ndryshimet klimatike, pabarazia sociale, rreziqet nga përhapja e armëve të shkatërrimit në masë, gjenocidi, paqëndrueshmëria, brutaliteti, stabiliteti, globalizmi etj.
Çështja është se pikërisht kjo mësymje faktorësh ka pjesën e vet të ndikimit në procesin e shndërrimit të gjeopolitikës.
