Abstrakt
‘Studimet e ndryshme mbi muzikën Shqiptare’ flet për
studimet e ndryshme që i janë kushtuar muzikës shqiptare, si asaj profesioniste,
ashtu edhe asaj popullore. Në trajtesë këqyren aspektet më të veçanta të tyre,
lidhur edhe me kohën kur janë botuar, si dhe varur nga kushtet të cilat
diktonin zhvillimin e studimeve të thelluara për muzikën, gjykuar më së shumti
nga pozitat e realizmit socialist. Në studim përmenden çështje që kanë të bëjnë
me thelbet e muzikës profesioniste e popullore. Gjithashtu, studimi përmban një
sërë përgjithësimesh në lidhje me ndihmesën që kanë sjellë këto studime,
artikuj, monografi etj, për fushën e kërkimit shkencor në artin muzikor.
Në këtë trajtesë janë përfshirë pikëpamjet e mjaft
autorëve të njohur, si Ramazan Bogdani për fushën e folklorit, Fan Noli për
kritikën, Ramadan Sokoli për muzikologjinë etj. Ky studim nxjerr në pah ato që
janë prurjet më të rëndësishme për fushën e kërkimit, si shenjimin e momenteve
kyçe të historisë së muzikës, dokumentimi i koncerteve, veprimtarive masive si
dhe kritikës.
Në studim gjejmë edhe disa vlerësime të muzikologëve mbi
momentet kyçe të historisë së muzikës në Shqipëri, dhe se si ajo ka depërtuar
në botë me elitizmin e saj.
Fjalë kyçe:
Studim, autor, muzikë, kërkim, histori, muzikologji.
Muzika Shqiptare radhit
një shumicë kërkimesh, të cilat janë munduar të zbardhin kohërat e largëta,
prej nga mori udhën arti ynë dhe se si pastaj u shkencëzua duke mbledhur edhe
përvoja nga jashtë.
Diskutimi për këto
studime është i gjerë. Ai fillon me historiografinë, e duke u endur pastaj
nëpër caqet e përshkrimit e të dokumentarizimit, dhe duke vazhduar më tej me
erërat e kritikës, analizave strukturore, e duke përfunduar tek shtypi dhe
kronikat e tij, të cilat, në më të shumtën e rasteve, janë shkruar nga njerëz
pa ndonjë lidhje profesionale me muzikën. Prijësit e mendimit studimor si R.
Sokoli, kanë vënë bazat e një traktati të muzikës popullore. Janë klasifikuar
brenda librave të tij fusha si:
Organologjia.
Prejardhja e muzikës, disa studime krahasimore edhe me muzikën e Ballkanit,
edhe me qarqet perëndimore të saj etj. Më tej fusha e studimtarisë u shtri edhe
në qarqet parauniversitare, dhe në universitet. Njëheresh me ngritjen e Liceut Artistik
të Tiranës u bë e mundur pajisja e studentëve me lëndë të muzikologjisë dhe të
teorisë muzikore. Tashmë në Universitetin e Arteve janë përfshirë edhe disa
lëndë të thelluara të historisë muzikore bashkëkohore, dhe të historisë e të
mendimit teorik. Kërkimtaria mbi muzikën tonë ka qenë pjesë edhe e diplomantëve
po në këtë fushë, pasi është gjykuar me një rëndësi jetike nga profesorë të
fushës për të zgjeruar këto hapësira e për të trashëguar tek studiuesit e
ardhshëm njohuri mbi këtë art e, pse jo, për të zbuluar vlera të tjera që fshihen
kohërave.
Në këto studime është
pasqyruar jeta artistike sipas periudhave, aktivitetet koncertore të çdo fushe,
festivalet, intervista me protagonistë, jetëshkrime, bibliografi të
përgjithësuara, monografi për interpretë e kompozitorë, si dhe ndonjë tekst
historie i muzikës sonë, i cili, për hir të së vërtetës, duhet thënë se luhatet
mes pasaktësirave e mes aludimeve për të përcaktuar etapa të krijimit e të
zhvillimit më tej. Për t’u vlerësuar janë edhe shumë qëndrime të muzikologëve
tanë mbi fenomenet artistike të artit në Europë, përshtypje të tyre për
mendimin artistiko-estetik, artikuj, kumtesa referate etj. Pjesë e studimtarisë
muzikore kanë qenë edhe kompozitorët. Edhe ndër ta është zgjuar interesi për të
përshkruar fenomene të caktuara, prirje dhe drejtimet e tyre, hapësirat e
folklorit, kritika etj.
Këtu kujtojmë Prof.
Çesk Zadenë, Prof. Sokol Shupon, Prof. Vaso Tolen, të cilët, pavarsisht se janë
kompozitorë, kanë gjetur veten në një kuptim të caktuar tek rrjedhat e muzikës
kombëtare. Ata janë tunduar tepër edhe nga hulumtimet në folklor, duke studiuar
e interpretuar dukuri të ndryshme, e duke i klasifikuar më pas, të ndihmuar
edhe nga përvojat e tyre krijuese.
Kyçe është edhe
ngritja dhe evoluimi i shtypit periodik mbi muzikën, ku përmendim Revistën
Kultura Popullore, gazetën “Drita”, revistën “Skena dhe ekrani”, si dhe një
sërë emisionesh e dokumentarësh e filma artistikë të dedikuar muzikës sonë.
Rëndësi të veçantë
paraqesin edhe dhënjet e gradave shkencore sidomos mbi muzikën tonë popullore
dhe profesioniste. Çështje të caktuara të shkencës sonë muzikore janë bërë tema
shkencore të diplomantëve të sotëm.
Për ta ilustruar këtë,
përmendim referatin e së nënshkruarës me titull ”Deformimet e shijeve të publikut”, kumtesë e mbajtur në qershor 2013
në Qendrën e Studimeve Albanologjike, “Kënga
historike dhe balada”, kumtesë e mbajtur në Konferencën Shkencore Tradita etno-kulturore dhe bashkëkohësia,
2012, si dhe një botim në Revistën Haemus, në Bukuresht, me temë pavarësia e Shqipërisë në folklorin muzikor.
Në studimin e tanishëm
kemi marrë nën shqyrtim kërkimet që janë bërë kryesisht mbi muzikën
profesioniste, dhe se si ka ndikuar në të folklori dhe tradita popullore. Le të
sjellim tani disa pjesë nga këto kërkime, si dhe disa përshtypje e konkluzione
mbi to.
1. Studimet mbi muzikën popullore
Në këtë fushë kemi një
kolorit studimesh të grupuara ndër libra të ndryshëm. Prof. Ramadan Sokoli
rendit 17 studime librore mbi muzikën popullore. Kujtoj:
“Les dances populaires et et les instruments musicaux du peuple Albanais”,
Tiranë 1958, “Albanskie narodnie peznie”,
Tiranë 1965, “Folklori muzikor Shqiptar”,
“Morfologjia”, Tiranë 1965 etj.
Më tej përmendim “Çështje të folklorit” me bashkautor, vëllimet
1, 2, 3, 4, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, më tej: “Polifonia dyzërëshe e Shqipërisë jugore”,
me autor Benjamin Krutën, botim i Institutit të Kulturës Popullore, “Polifonia labe”, autor Spiro Shituni, “Folklori muzikor” i Sokol Shupos, apo “Muzika me saze” e Vasil Toles, janë një
orientim i mirë shkencor edhe për studime të tjera, sepse shumicës prej tyre u
jam referuar edhe unë në këtë punim.
Me mjaft rëndësi
paraqitet kolana me 18 vëllime “Arti
koreografik kombëtar”, hartuar nga Prof. Ramazan Bogdani. Ky studiues i
pazëvendësueshëm i kulturës sonë ka botuar një kolanë me 18 vëllime, ku 12 mijë
faqe i kushtohen tërësisht artit etno-koreografik kombëtar, dhe të cilat
datojnë qysh nga viti 1955 e deri në vitin 2002.
Për këtë na vjen në
ndihmë një artikull i posaçëm që merr në analizë gjithë këtë kolanë të Prof. R.
Bogdanit. Ky vëzhgim shpjegon disa fakte substanciale të kësaj vepre madhore në
seri. Në shkrimin me titull “Ramazan Bogdani – 12 mijë faqe etnokoreografi në 18 vëllime”,
shkruar nga Halil Rama, botuar në gazetën “Telegraf” të datës 15 maj 2012,
autori shprehet se: ”Duke u përqëndruar
te Etnokoreografi VI, lënda
objekt e vëllimit, ashtu si pararendësit, vjen nga fusha e koreografisë
popullore, kombëtare e ndërkombëtare, dhe fizionomia si gjithmonë dimensionohet sipas rendit kronologjik”.
Vëllimi Etnokoreografi
VI përfshin lëndë të pasqyruar në një hapësirë tetëvjeçare
(2005-2012). Në të shqyrtohen 32
artikuj të mëvetësishëm, si edhe një shtojcë veprimtarish folklorike të autorit (për periudhën objekt).
Duhet pohuar se Prof. R. Bogdani është një rast tipik i studiuesit të
mirëfilltë, dhe që ka qenë pazgjidhshmërisht i lidhur sidomos me vallet
shqiptare dhe studimin e prejardhjen e tyre, duke na dhënë një kontribut të
paçmuar për to. Në një artikull tjetër na vjen një pohim për studimet e të
huajve mbi artin tonë. Autori Emil Lafe, në këtë artikull me titull
“Folklori
muzikor shqiptar, një thesar i kulturës sonë kombëtare”, na
sjell disa studime me interes të kryera nga kërkues të huaj sidomos mbi
folklorin tonë, por edhe në fushën eksploruese të terenit me ekspedita. Qysh në
krye të shkrimit vjen studimi i kryer nga një kërkues i huaj. Citoj: ”Vëllimi
me këngë çame është edhe puna e parë intensive në fushën e Albanologjisë e
Prof. Dr. Wilfried Fiedlerit”.
Ky studiues ka mbajtur edhe disa konferenca në Tiranë për folklorin.
Në këtë grupim librash
e kërkimesh, kam zgjedhur të pasqyroj edhe studimet që janë bërë sidomos për të
përcaktuar kufirin midis muzikës profesioniste dhe asaj popullore. Për këtë
rast kemi një sërë syresh të gjendura nëpër organet e periodikut, si dhe në
shumë arkiva. Ja disa prej tyre:
Studime
rreth dy fushave të muzikës
Së pari, kemi disa
referime marrë nga bibliografia e autorit Vasil Tole, të cilat i përmbahen
periodikut të viteve 1988-1990, në të cilat gjejmë artikuj për Ansamblin Shtetëror
të Këngëve e Valleve, artikuj për zhvillimin e mësimdhënies dhe të shkollave të
muzikës, artikuj mbi probleme të artit muzikor të kohës, të pasqyruara jo vetëm
nga muzikologë e kompozitorë, por edhe nga gazetarë jo të fushës, por që kanë
shfaqur interes ndaj artit aq masiv në atë kohë.
Më poshtë po radhis
një sërë titujsh:
Tre gazeta kryesore të
asaj kohe kanë njoftuar koncertet e ansamblit popullor të dhëna kryesisht
jashtë vendit. Kujtoj:
Po në atë vit, Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore përfundoi me sukses
turneun e dytë në Turqi, botuar në gazetat: “Zëri i popullit”, “Bashkimi”, “Luftëtari”,
botuar më 16 maj 1986.
Më poshtë kemi edhe
një sërë koncertesh të tjera dhënë nga ansambli ynë në Turqi, Greqi, të
pasqyruara gjerësisht në gazetat më të njohura të kohës. Më tej kemi artikuj të
shkruar nga interpretë, dhe nga gazetarë jo të fushës. Citoj: Antoniu Gjergj: “Të përcjellësh notat nga partiturat tek
zemrat”, intervistë me artistin e merituar Gjergj Antoniu, revista “Skena
dhe ekrani”, 1986, nr’4, f.34, 35.
Në këtë përmbledhje
interesante kemi edhe të huaj, muzikantë, shkrimtarë, të cilët kanë biseduar me
gazetarët tanë për vlerat e artit tonë muzikor e letrar. Po aty lexojmë: “Ata janë shumë”, bisedë me violinistin e
shquar Francez Zherar Pule, Gazeta “Drita”, botuar më 2 mars 1986, f.16.
Më tej gjejmë artikuj
të cilët flasin drejtpërdrejt mbi burimësinë popullore dhe se si ndikon ajo në
muzikën me autor. Në f. 2 të bibliografisë citoj: Tish Daija, “Muzikë që buron nga jeta e popullit”,
sipas kujtimeve të artistit të popullit Tish Daija, shkruar për një nga
pionierët e parë të muzikës së re Shqiptare, Muharrem Xhediku,
gazeta “Zëri i popullit”, botuar më 12 gusht 1986.
Kemi nëpër gazeta një
rubrikë interesante që titullohej “Të
huajt mbi muzikën tonë”, ku ndeshim një dyzinë muzikantësh, interpretësh,
kompozitorësh, të cilët flasin me nota pozitive për këtë zhanër.
Ja dhe disa tituj që
tregojnë kufijtë e artit popullor dhe atij të kultivuar: Kujtim Shkreli: “Zhvillime dhe prirje të muzikës Shqiptare”,
“Skena dhe ekrani”, 1988, nr. 2,
f. 28, 33. Më
tej: Kujtim Shkreli: “Ekzekutimi i muzikës të së kaluarës është
edhe aktualizim i saj”, Tiranë, 1988, 26 maj.
Apo: Çesk Zadeja, Pandi Bello dhe Ibrahim Madhi: “Vetëm brenda origjinalitetit kombëtar mund të krijohet”. Mishërimi i origjinalitetit kombëtar në muzikë, Skena dhe ekrani, 1988, nr.4, f.8-9.
Trajtime të endjes artistike mes dy kufijve të artit, pjesë integrale e këtij punimi përmendim: Ibrahimi, Feim: “Aspekte të shfrytëzimit të muzikës popullore polifonike në veprat e kompozitorëve bashkëkohorë shqiptarë”, Kultura popullore, 1990, nr.1, f.55-58.
Në studimtarinë tonë
një vend të posaçëm zë edhe mendimi muzikologjik për muzikën e huaj, në
përgjithësi për muzikën e të mëdhenjve, apo disa pikëpamje të muziktarëve tanë
mbi teori të caktuara të strukturës, si: Histori
muzike, Polifoni, Harmoni në disa stile, Orkestracion, dhe teori forme nga
disa autorë.
Kemi një studim nga më
të arrirët e fushës së muzikologjisë sonë, “Bethoveni
dhe revolucioni borgjez Francez” shkruar nga Fan S, Noli, një vepër e
gjithëvlerësuar edhe nga studiues të huaj. Në këtë vepër, ndryshe nga faktika e
cila na njeh me analiza të zakonshme, me gjykime kritike apo me ndonjë qasje me
letërsinë apo estetikën, na paraqitet vepra e Nolit, e cila priret drejt
gjykimit të jetës së përditshme të Beethovenit, duke e zbritur atë nga
piedestali dhe jo duke shfaqur thjesht pamjen e tij si një pinjoll autentik i Revolucionit
Frëng. Janë bërë shumë reçenca e diskutime mbi këtë vepër, por ajo qëndron si
një nga shembujt më të mirë të krijimit muzikologjik. Ajo është e para vepër që
gradon me doktoraturë F. S. Nolin, i cili kishte njohuri të shumta nga muzika
dhe artet e tjera. Ai ka kompozuar disa vepra, të cilat flasin qartë për këto
njohje. Kujtojmë “Uverturën bizantine”,
Poemin simfonik “Skënderbeu”, “Gaspari i varfër”, gjithashtu poem
simfonik, si dhe një Sonatë për Violinë e Piano. Çuditërisht, Noli i shkroi ato
si një shpalosje e traditës Europiane, duke e vënë kombëtaritetin në një plan
të dytë, por jo fare të pacituar në krijimet e tij të pakta.
Sipas mendimit tim,
Noli kishte një stil tranzitiv, i cili shfaqej herë me nuanca të shekullit XX,
e herë me ato të Haiden e Mozart, tek Sonata për Violinë e Piano. Këto vepra
patën rëndësi historike për kohën, sepse u shndërruan në një shtrat të mirë për
krijime të reja.
Shumë akademi
përkujtimore shkencore janë mbajtur andej dhe këtej kufirit shqiptar si një
shenjë e kujtesës, e cila thërret vazhdimisht në zbërthimin dhe përcjelljen e
kësaj figure tek pasardhësit.
Në
fakt, kombëtariteti i Nolit nuk qe i shprehur aq tek muzika që krijoi, se sa
tek meshimi i tij në gjuhën amë në Boston, e në vatrat ku kishte Shqiptarë. Por
sigurisht që vepra më e rëndësishme muzikologjike ishte ajo për Bethovenin. Ja
si shprehet shkrimtari i shquar, nobelisti Xhorxh Bernard Show: "Kjo është një vepër e një kritiku dhe biografi të dorës së parë. E
lexova të tërë që nga fillimi e deri në fund me kënaqësinë më të madhe, meqë
jam edhe vetë një njohës i muzikës, kritik dhe artist-filozof me profesion”[1].
Pas Nolit,
do t’u referohemi botimeve si dhe debatit mbi zhvillimet e historisë së muzikës
sonë, duke sjellë këtu disa artikuj dhe disa gjykime mbi to.
Para se t’i shfaqim këto
forma kërkimi, do të japim disa opinione të vetë studiuesve mbi to.
Prof. dr. Zana
Shuteriqi, në një artikull të botuar në gazetën “Agon” më 16 shtator
2010 me titull “U nda nga jeta Gjergj
Antoniu, gjeniu i interpretimit”, shpreh një vlerësim për botimet
shqiptare të kësaj fushe. Ajo thotë, mes të tjerash: “Është bërë pothuajse e zakonshme që, midis rretheve artistike, botimet
e reja shqiptare mbi muzikën të përshëndeten si ngjarje të rëndësishme. Në më
të shumtën e rasteve, vlerësimi mban parasysh numrin e pakët të botimeve dhe jo
vlerën e vërtetë të tyre”[2].
Pra, studiuesja kërkon
me ngulm largimin nga konformiteti i kërkimeve, si dhe këmbëngul gjithashtu tek
të qënit objektivë ndaj veprës apo personazheve të saj, edhe pse në vorbullat
historike të vendit ka shumë artistë të cilët janë denjësuar me veprën e tyre,
ashtu si Gjergj Antoniu, një zë i përveçëm i violonçelit si profesionist dhe si
pedagog.
Kemi edhe disa
studiues të tjerë, të cilët kërkojnë të jenë më hulumtues në përcaktimin e disa
shënimeve jo të sakta sa i takon zhvillimeve të historisë së muzikës sonë. Për
shembull, studiuesi dhe kompozitori Sokol Shupo jep një version të vetin,
sigurisht edhe të bazuar, i cili flet mbi meritën e Lec Kurtit që shënoi
fillesat e gjinisë së operas ndryshe nga ç’na e paraqet historia e muzikës.
Shupo, në një artikull të publikuar në internet, shkruan: “Çuditërisht, shumë vepra që ne i
quajmë si të parat në gjininë që i përkasin, nuk janë të tilla”. Studiuesi
bën një krahasim, prej të cilit del se pikërisht veprat që për dekada i kemi
konsideruar të parat, janë shkruar shumë më vonë se veprat e harruara të Lec
Kurtit. Nëse deri më sot kemi besuar se opera "Mrika" (1959) e Prenk
Jakovës është e para në llojin e vet në Shqipëri, na del se, në të vërtetë, e
para është "Arbëresha" e Kurtit (1915), nga e cila kanë mbetur vetëm
11 fashikuj nga akti i parë, për të vijuar me sonata, muzikë dhome, kuartete
harqesh, romanca dramatike, trio pianistike, prelude, muzikë korale e koncerte,
të cilat janë shkruar nga 20 deri në 60 vjet më vonë nga autorë si Fan Noli,
Çesk Zadeja, Tonin Guraziu, Tish Daija, Limos Dizdari, etj. Kjo do të thotë se
historia e muzikës shqiptare ka se ç'të korrigjojë”[3].
Por kemi edhe ndonjë
studiues tjetër, i cili hedh dyshime, ose nuk është i njëmendshëm kur thotë se
ende nuk kemi një libër të përgjithshëm të historisë së muzikës sonë, me sa
duket librat e shfaqur tashmë ai i konsideron si një marrëveshje të heshtur mes
autorëve, të cilët janë munduar të shënojnë analitikisht, por edhe historikisht
periudhat ku duhet ndalur për të ravijëzuar udhën e artit muzikor shqiptar. Po
i referohemi studiuesit Akil Mark Koci nga Kosova, i cili hap debatin mbi këtë
temë.
Në artikullin botuar
më datë 22 mars 2012 në “Prishtina Press”,
Akil Koci thekson: “Dua të flas
për probleme të zhvillimit historik të muzikës shqiptare, për të cilin deri më
tashti asnjëherë nuk është bërë fjalë”[4].
Në fakt, mendojmë se
libra ka pasur, por se sa i kanë arritur ata qëllimet e tyre për të krijuar
historizmin muzikor e për të renditur kalendarin e saj, apo për të shenjuar
kritikën më të mprehtë, si dhe për të trajtuar probleme të estetikës, kjo është
diçka tjetër; ndërsa autori i këtij shkrimi e gjerëson çështjen duke kërkuar me
të drejtë një libër unik mes Shqipërisë e Kosovës, për të gjetur kështu edhe
aspektet më të përgjithësuara artistike ndër shqiptarët.
Por për Prof. Vaso Tolen
historia e muzikës merr një tjetër ton kur në të përfshihen edhe muziktarët popullorë, siç i quan ai. Në
artikullin “Roli i
muziktarëve popullorë në fillimet e muzikës profesioniste”, botuar në
revistën “Perla”, botim i Fondacionit Kulturor “Sadi Shirazi” Viti XI, 2006, Nr. 3 (42) fq. 142-152 na jep disa mendime jo thjesht në lidhje me fillesat e
muzikës sonë paraprofesioniste, por edhe duke e gjykuar këtë, “ngjizësen e profesionizmit të vërtetë më
vonë”, pra autori kërkon ta shtrijë më në kohë trokitjen e fillesës, madje
këtë e ka bërë edhe me një vepër tjetër, ku shpjegon lidhjet e muzikës me
letërsinë.
Të ndalemi tek
artikulli dhe të shohim refleksionin e Prof. V. Toles për sa thamë më lart: “Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek.
XX, krahas lëvizjes përparimtare shqiptare për liri dhe zhvillim shoqëror, në
fushën e muzikës u vu re prirja për të evidentuar nga trashëgimia muzikore
popullore të gjitha ato vlera që deri më atëherë, për arsye nga më të
ndryshmet, ishin penguar, ose lënë jashtë qarkullimit artistik muzikor. Një
ndër këto ishte edhe lëvizja për çlirimin e repertorit muzikor popullor qytetar
prej të gjitha atyre ndikimeve muzikore çnatyruese që gjendeshin në të. Në këtë
vazhdë do të renditim Përpjekjet e atyre autorëve...”[5]. Ato përfshijnë emërtime shkallësh muzikore, pjesësh të
ahengut qytetar, si dhe emërtime të veglave muzikore.
Prof. Vasil Tole i
konsideron këto lëvizje si të prirura drejt profesionit, pasi, siç e shpjegon
ai më poshtë, ndihej nevoja e katarsisit në modën e huazuar deridiku të ahengut,
duke shënuar historikisht edhe një lëvizje për këtë huazim. Ja si e referon Prof.
V. Tole këtë zhvillim: “Si kulm i kësaj
lëvizjeje mund të konsiderohet ngritja në Shkodër, diku aty nga mesi i shek.
XIX, i shoqërisë për një purifikim të ahengut”[6].
Vetëkuptohet se
purifikimi do të largonte të gjitha sforcimet e detyruara orientale, por
vështirë se do të kryhej një e ashtuquajtur reformë për këtë.
Sidoqoftë, këto
lëvizje duheshin bërë, siç e shpjegon edhe artikulli. Citoj: “Ky orientim për nga kjo pjesë e kulturës
muzikore qytetare shqiptare ishte një përpjekje për kthim në origjinën e vjetër
të këngës qytetare shqiptare, në atë muzikë e cila ndërtohej mbi diatonikën e
pastër dhe jo mbi kromatikën, që është mbizotëruese në ahengun qytetar me
vegla. Kështu flasim për një fillesë edhe të kultivimit të ngadalshëm që do të
fillonte të ndihej në tonet e muzikës Shqiptare, e cila u ndihmua nga zhvillimet
e saj të këngës popullore qytetare”.
Prof. V. Tole na njeh
edhe me një studim të rëndësishëm, i cili vjen përmes transkriptimit popullor,
duke shenjuar një pjesë historie të këngës qytetare: “Si një etapë të natyrshme në këtë lëvizje, e cila synonte
ridimensionimin e ahengut qytetar, do të përmendim edhe të gjitha ato përpjekje,
të cilat synonin fiksimin në nota të tij, siç është rasti i Pjetër Dungut, i
cili botoi në vitin 1940 librin me transkriptime muzikore “Lyra shqiptare”.[7]
Studime interes-plotë
janë edhe ato të kryera sëfundi nga hulumtuesit e rinj, të cilët synojnë të
ndriçojnë dorëshkrime, dokumenta, arkiva, deri edhe libra liturgjikë. Një
studim të tillë na sjell Dr. Holta Sina, e cila ka hulumtuar mbi Kodikun 2 të
Beratit. Në fakt, ky studim vjen pas atij të kryer nga Prof. Sokol Shupo
gjithashtu për Kodikun 2 të Beratit, shek. IV.
Tema e Dr. Holta Sinës
me titull “Dorëshkrimet muzikologjike
në Shqipëri: Pikëtakime të ndërsjellta mes muzikës bizantine dhe traditës
muzikore vendase”, ka në fokus dorëshkrimet e lashta
muzikologjike të liturgjisë së krishterë të Fondit 488 të AQSH, për të cilat
nga studiuesit shqiptarë është shkruar shumë pak. Rëndësia e studimit të këtyre
dorëshkrimeve qëndron në faktin e vlerës së tyre të padiskutueshme historike,
dokumentare, por dhe kulturore e artistike, duke dëshmuar në këtë kontekst
lashtësinë e shkrimit dhe këndimit të kësaj muzike në vendin tonë. Ky studim
bart vlera historike, por edhe antropologjike, për faktin se hulumton mbi
shenjimet muzikore të purpurantes ruajtur në pergamenë në formë unikale edhe në
botë.
Në përfundim
themi se ky kapitull synoi të jepte një pasqyrë mbi disa nga studimet e fushës
së muzikës, dhe të trajtonte, gjithashtu, ndihmesën e tyre mbi të kultivuarën
artistike dhe populloren e bërë art rishtaz, si dhe pikëtakimet mes tyre.
Bibliografia
1. Rama, Halil, Bogdani,
Ramazan, “12 mijë faqe etnokoreografi në
18 vëllime”, gazeta “Telegraf”, 15 maj 2012.
2. Lafe, Emil, “Folklori
muzikor shqiptar, një thesar i kulturës sonë kombëtare”, 2012.
3. Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore jep
koncert në Ankara, gazetat: “Zëri i popullit”, “Zëri i rinisë”, “Bashkimi”,
botuar më 7 maj 1982.
4. Ansambli i Këngëve e Valleve Popullore përfundoi
me sukses turneun e dytë në Turqi, gazetat: “Zëri i popullit”, “Bashkimi”,
“Luftëtari”, 16 maj 1986.
5. Antoniu, Gjergj, “Të përcjellësh notat nga partiturat tek
zemrat”, intervistë me artistin e merituar Gjergj Antoniu, revista “Skena
dhe ekrani”, 1986, nr’4, f.34, 35.
6. “Ata janë shumë”, bisedë me violinistin e
shquar Francez Zherar Pule, Gazeta “Drita”, botuar më 2 mars 1986, f.16.
7. Daija, Tish, “Muzikë që buron nga jeta e popullit”,
sipas kujtimeve të artistit të popullit Tish Daija, Gaz. “Zëri i popullit, 12
gusht 1986.
8. Kalemi, Spiro, “Interpretimi i këngës popullore nga Marie Kraja”, revista “Kultura
popullore”, 1986, nr2, f.107, 117.
9. Shkreli, Kujtim, “Zhvillime dhe prirje të muzikës Shqiptare”,
“Skena dhe ekrani”, 1988, nr.2, f.28, 33.
10. Shkreli, Kujtim, “Ekzekutimi i
muzikës të së kaluarës është edhe aktualizim i saj”, Tirana, 1988, 26 maj.
11. Çesk Zadeja, Pandi
Bello dhe Ibrahim Madhi, “Vetëm brenda
origjinalitetit kombëtar mund të krijohet”. Mishërimi i origjinalitetit
kombëtar në muzikë, Skena dhe ekrani, 1988, nr. 4, f. 8-9.
12. Ibrahimi, Feim. “Aspekte të shfrytëzimit të muzikës
popullore polifonike në veprat e kompozitorëve bashkëkohorë shqiptarë”, Kultura popullore,
1990, nr. 1, f. 55-58.
13. Shuteriqi, Zana, “U nda nga jeta Gjergj Antoniu, gjeniu i interpretimit”, gazeta
“Agon”, 16 shtator 2010.
14. Koci, Akil, “Përse nuk ka histori të muzikës shqiptare?”,
“prishtina press”, 22 mars 2012.
15. Tole, Vasil, ”Roli i muziktarëve popullorë në fillimet e
muzikës profesioniste”, revista “Perla”, botim i fondacionit kulturor “Sadi
Shirazi”, Viti
XI 2006 Nr. 3 (42) fq. 142-152.
16. Sina, Holta, Dorëshkrimet muzikologjike në Shqipëri:
Pikëtakime të ndërsjellta mes muzikës bizantine dhe traditës muzikore vendase,
tezë për gradën Doktor.
[1] Show,
Bernard, artikulli “Noli muzikolog”,
[2] Shuteriqi,
Zana, artikulli “U nda nga jeta Gjergj
Antoniu, gjeniu i interpretimit”, gazeta “Agon”, dt. 16 shtator vb. 2010.
[3]
Shupo, Sokol, Opinion mbi Lec Kurtin,
Publikuar: 19.08.2012.
[4] Koci, Akil,
artikulli “Pse nuk kemi një libër të
historisë së muzikës shqiptare”, gazeta “Prishtina press”, dt. 22 mars
vb2012.
[6] Tole,
Vasil, artikulli “Roli i muziktarëve
popullorë në fillmimet e muzikës profesioniste”, revista “Perla”, vb. 2006
Nr. 3 (42) fq. 142-152”.
[7] Tole,
Vasil, artikulli “Roli i muziktarëve
popullorë në fillmimet e muzikës profesioniste”, revista “Perla” vb. 2006,
dt. 22 mars.