Më 1 shtator 2008, forumi ALBSHKENCA promovoi në Tiranë librin e kompozitorit të njohur kosovar Akil Koci "Vibracione të shpirtit shqiptar", që doli në dritë në Bukuresht nga Shtëpia Botuese "Librarium Haemus" e Shoqërisë Kulturore Shqiptare "Haemus". Redaktor i librit është Kopi Kyçyku, i cili ka shkruar edhe pasthënien e mëposhtme:
Vibracione të shpirtit shqiptar
Kur, dy shekuj të shkuar, Hegeli pat ndërtuar sistemin e vet filozofik, e vuri tullën e fundit konceptuale në një ngrehinë me përmasa vigane. Madhështia e ngrehinës në fjalë ishte kënga e mjellmës e filozofisë soditëse dhe deridiku abstrakte. Më vonë, filozofia filloi të kridhej më fort e me përparësi në botën objektive, në natyrë dhe në shoqëri.
Duke e lexuar me vëmendjen që meriton, të krijohet përshtypja se libri i profesor Akil Kocit Vibracione të shpirtit shqiptar (vëllimi I) i bashkëlidh të dyja prirjet e mësipërme, duke pasqyruar ecurinë e mendimit filozofik modern e bashkëkohor, nga pozitivizmi, deri në pragmatizëm. Vlen të vemë në dukje se edhe idealizmi i sotëm është i përshkuar nga nostalgjia për konkreten, nga joshja për të përqafuar realen.
Si rrjedhojë e hulumtimeve të ndërmarra, vitet e fundit në trevat shqiptare kanë dalë, për fusha të ndryshme, shumë monografi, studime, ese, tekste dhe traktate, që sjellin ndihmesë të ndjeshme në rrahjen e problemeve të ontologjisë, epistemologjisë, etikës, estetikës etj. Falë një pune këmbëngulëse në rivlerësimin kritik të trashëgimisë kulturore shqiptare, kemi sot një paraqitje e shtjellim më të saktë dhe më të nuancuar të traditave përparimtare dhe përgjithësisht të së kaluarës sonë.
Duke përjetuar një klimë të përshtatshme për zhvillimin e mendimit krijues, të patrysnuar e të patkurrur nga ideologjira, paragjykime e tabù, por të udhuar vetëm nga shtysa e dijeve, e zbulimit të së vërtetës, personalitete shqiptare të sferave të ndryshme të veprimtarisë, duke pasqyruar vlerat tona kombëtare, në një farë mënyre janë përfshirë në një “dialog konkurrencial” me arritjet e vendeve të tjera. Nga ana tjetër, shpërthimi informacional në ditët tona jep lëndë të parë të bollshme për një meditim e përsiatje më të thelluar rreth marrëdhënieve ndërnjerëzore në kontekstin e lëvrimit të arteve etj.
Kur zura në gojë pak më lart përparimet që janë shënuar tek ne, nuk desha të them kurrsesi se gjithçka shkon si në vaj. Një shqyrtim i kujdesshëm kritik në këtë aspekt do të ishte në gjendje të nxirrte në pah disnivele të shumta vlerash në prodhimtarinë botuese për artin në përgjithësi e për muzikën në veçanti. Bie fjala, ende nuk është mënjanuar plotësisht karakteri spekulues i disa punimeve, ndërkohë që prirjet tekniciste dhe deskriptiviste nuk përfaqësojnë përveçse mangësi thelbësore.
Në sferën e kërkimeve në muzikë ka jo pak raste kur hulumtimi bëhet në mënyrë të sipërfaqshme, pa frymëzim e pa guxim krijues. Gjithashtu kanë mbetur zona të gjera të pacekura, madje të virgjëra. Mendoj se e vetmja mundësi për të thënë diçka të re, lidhet ngushtë me aftësinë për të hyrë sa më thellë në rrugën e kuptimit të dukurive të botës e posaçërishht të universit artistik, në të cilin jetojmë si qënie që konsumojnë jo vetëm ushqim për stomakun, por edhe ushqim për zemrën e shpirtin.
Pikërisht falë aftësisë për të depërtuar në ujrat e kthjellta e të pafundme të detit - muzikë, profesori Akil Koci ia ka dalë mbanë të na kumtojë mesazhe të freskëta e plot brumë për krijimtarinë e kolegëve të vet.
Përveç vlerave të larta profesionale, që burojnë nga njohja me themel e muzikologjisë, pra edhe e tematikës që trajton, bie në sy një virtyt, i cili, sa më shumë kohë kalon, aq më pak i pranishëm është në jetën tonë të përditshme e sidomos në mjediset artistike. Fjala është për dashamirësinë. Në ditët tona, vendin e saj, fatkeqësisht, e ka uzurpuar me brutalitet smira. E, pra, këtë të fundit kompozitori i shquar, eseisti dhe publicisti Akil Koci, jo vetëm që nuk e njeh, por toleranca dhe shpirtgjerësia që tregon, jo vetëm me gojë, - në biseda e tubime gjithfarësh, ku mblidhen dashamirësit e këngës e të valles, - por edhe me shkrim, na bën ta marrim si shembull në punë e në jetë. Në një frymë të ngrohtë kolegjialiteti dhe nderimi për punën e të tjerëve, - përfshi këtu edhe ata që e kanë sulmuar ose janë përpjekur ta denigrojnë, - Akil Koci grish cilindo krijues të përqafojë nocionin e respektit të ndërsjellë dhe debatet të shndrrohen në kripën, pra në shijen, që lezeton mirëkuptimin e gjetjen e rrugëzgjidhjeve të përshtatshme për të ecur më përpara, edhepse debatet ngandonjëherë mund të zgjatin pafund, mund të jenë të ndezura, plot kundërthënie dhe acarime. Kryesorja është që përplasjet e opinioneve të mos nxiten nga keqdashja dhe smira, se këto kanë prishur e do të vazhdonin ta prishnin më tej jo vetëm harmoninë në gjirin e krijuesve, por do t'i shkaktonin dëme të pallogaritshme edhe vetë krijimtarisë muzikore.
Këto mesazhe humane dhe ngazëllyese, bashkë me thekset e fuqishëm të atdhetadashurisë e të shqiptarizmit të ndjeshëm deri në dhembje, Akil Koci na i sjell me një elegancë pa të dytë, ngaqë është i zoti që gjërat e mëdha e jo njëlloj të thithshme nga të gjithë, t'i hedhë në letër me stil të rrjedhshëm e me gjuhë të kapshme.
Në faqet e këtij vëllimi, Akil Koci gjen rastin që, jo një herë, t'u shprehë mirënjohjen të gjithë atyre që ia kanë dashur të mirën ose që e kanë ndihmuar në punë e në jetë.
Duhet vënë në dukje edhe një përbërës me rëndësi të veçantë i shkrimeve të Akil Kocit dhe pikërisht fakti që, krahas përgëzimeve që bën për veprat në përgjithësi e në veçanti, nuk ngurron që, përmes argumenteve të bazuara fort në një logjikë të shëndoshë, t'i tërheqë aksh autori vëmendjen për të meta apo mangësi të ndryshme, por gjithmonë me takt e duke parashtruar apo sugjeruar rrugët përkatëse, të cilat ai mendon se mund të ndihmonin në kapërcimin e mangësive dhe në përmirësimin e veprës që merr në analizë.
Akil Koci ka mbajtur mirë parasysh të vërtetën, sipas së cilës çdo personalitet ka “ekuacionin” e vet, që e dallon nga të tjerët dhe përfaqëson, - që të huazojmë gjuhën e matematikës, - një formulë të energjisë së tij. Personalitetin krijues e shquan shqetësimi i përhershëm, vrrulli i pandërprerë, lufta e parreshtur dhe e paepur me vetveten*. Nga kjo pikëpamje personaliteti është entitet polemik. Jokonformizmi përbën mënyrën për të ekzistuar të personalitetit dhe, njëherazi, shprehjen e përputhjes së tij me vetveten. Pra, ky është dhe autenticiteti i personalitetit. Ngadhnjimi në thelb është krijimtaria, vepra, ajo pjesë e pangatërrueshme e aksionit të personalitetit.
Shtrohet natyrshëm pyetja: Çfarë kuptojmë me “vepër artistike”? Në çdo fushë të jetës kuotat më të larta cilësore mund të arrihen vetëm me përpjekje krijuese, novatore. Personaliteti i vërtetë krijues zotëron dhe ushtron në mënyrë të natyrshme e me lirshmëri forcën mahnitëse për të mposhtur vështirësitë, të cilat të tjerëve u duken të papërballueshme.
Vepra artistike është produkt i shpirtit, që shpërfill gjërat e thëna e të stërthëna, anashkalon rrugëzgjidhjet e gjetura më parë nga të tjerët, apo modelet që janë shndrruar në klishé. Pra, që bëmat e një njeriu, e një personaliteti, të cilësohen “vepër”, lipset të kapin maja cilësore, të shprehen me origjinalitet, frytshmëri dhe hijeshi e, - nuk është pa rëndësi, - të kenë etikë. Kësisoj bëmat marrin tiparet edhe të një shembulli në shoqëri. Më tej akoma: shëmbëllore mund të jetë jo vetëm një vepër artistike, por edhe një karrierë. Karriera e një jete është vepra e asaj jete. Kuptohet se një karrierë autentike nuk mund të përfytyrohet pa vokacion autentik. Në këtë vështrim, vepra e një personaliteti përbën tërësinë e ndikimeve që ky ushtron, përmes veprave të tij, përmes mënyrës së të menduarit, përmes krejt mënyrës se si sillet në jetë, mbi bashkësinë në gjirin e së cilës jeton e krijon, mbi brezat që do të vijnë. Nga kjo pikëpamje, mund të pohojmë se bashkësia njerëzore “modelohet” nga personalitetet e shquara, sepse këta krijojnë trajta të reja të menduari, që paraprijnë zhvillimet e nesërme. Madje edhe ky “nesër”, për shkak të veprimtarisë së pandërprerë krijuese të personaliteteve, bëhet shpejt “dje”. E kështu më tej, në një zinxhir të pafund brezash krijues.
Kur themi që personaliteti krijues është pjella e epokës së vet, nuk kemi thënë përveçse një pjesë të së vërtetës, sepse realiteti është shumë më i pasur. Mund ta përfytyrojmë personalitetin si një drufrutor të madhërishëm, me rrënjë të ngulura thellë në traditë, në histori, në mite dhe arketipa. Kurora e gjelbër e kësaj peme përfaqëson vetë pasurinë e gjallë, në lulëzim e përtëritje të pandërprerë të personalitetit. Do të ishte paragjykim po të mendonim se nën hijen e drufrutorit madhështor nuk mund të hedhin shtat e të zhvillohen të tjera pemë të bëshme e të shëndetshme. Sepse, nga ana e tyre, personalitetet lindin personalitete. Ata përfaqësojnë vatra të fuqishme energjie humane, që janë në gjendje të krijojnë klimën e përshtatshme sociale për krijimtari e progres. Personalitetet janë pionierë në fushën përkatëse dhe, si të tillë, bëhen katalizatorë dhe udhërrëfyes për brezin e tyre dhe model për brezat pasardhës. Thjesht vetë ekzistenca e një personaliteti të fuqishëm ka dhuntinë ta dinamizojë mjedisin njerëzor; rrezaton hir e magji, freski dhe risi, si një magnet me fuqi tërheqëse të pashtershme, duke lënë “gjurmë” të pashlyeshme. Madje, jo vetëm me veprën, por edhe me mëdyshjet, ngurrimet, stepjet, telashet nëpër të cilat kanë kaluar në jetë, personalitetet mund të bëhen domethënës për të tjerët**. Gjithsa parashtruam më lart, në librin e Akil Kocit ilustrohet gjerësisht përmes evokimit të katërmbëdhjetë figurash të shquara të muzikës shqiptare.
* * *
Të lexosh termometrin nuk është njëlloj si të ndjesh drithmat që të shkakton të ftohtit. Ky konstatim, i cili në termat e të folurit të përditshëm shtron një problem teorik themelor, më duket se shënon, mutatis mutandis, vijën ndarëse ndërmjet njohjes shkencore dhe artit në marrëdhëniet e tyre me realitetin. Në një kohë që shkenca e “lexon” termometrin, arti synon të marrë vesh çfarë do të thotë “të dridhesh nga të ftohtit”. Ndërkohë që në shkencë ideali i njohjes synon mënjanimin ose zhdukjen e subjektivizmit në marrëdhëniet në shoqëri, arti synon të kapë pikërisht subjektiven në këto marrëdhënie. Kjo nuk do të thotë që ndërmjet artit dhe realitetit ka ndonjë të çarë, apo që midis artit dhe shkencës kundërvënia është e pandreqshme. Historia e artit e sidomos vlerat autentike të artit, të cilat përbëjnë brumin e kësaj historie, - që nga Eskili e Sofokliu, deri te Shekspiri apo O'Neil, nga Pindari e Petrarka, deri te Molieri apo Montale, nga Apuleius e Bokaçio, deri te Dostojevski e Th. Mann, nga Fidias deri tek Brankushi, - janë dëshmi se ndërmjet artit dhe realitetit ka ekzistuar gjithmonë një marrëdhënie e ngushtë, madje, si rregull, arti ka qënë një pasqyrim sui generis i realitetit.
Po për cilin realitet dhe për cilin pasqyrim është fjala? Përgjigjen na e jep më së miri, - duke lexuar edhe midis rreshtave, - libri i profesor Akil Kocit.
Së pari, në qëndër të shtjellimit e të analizës së këtij autori është njeriu, në rastin konkret krijuesi në fushën e muzikës. Krijuesi, me ndjeshmërinë dhe me ndërgjegjjen e vet, ballëpërballë me botën që e rrethon, me shoqërinë e me vetveten. Paraqitja e personalitetit krijues në këto marrëdhënie përbën objektin e studimit të Akil Kocit, ngaqë e ka kuptuar mirë se heqja dorë nga ky pikësynim, do ta hidhte në krahët e artit për art. Përshkrimi i rrënjës, i kërcellit dhe i luleve është objekt i botanikës, ndërsa zbulimi e shpalosja e ndjeshmërisë dhe e mendimeve të njeriut ndaj luleve, përbën objektin e artit. Thënë ndryshe: asgjë nga çka është njerëzore, nuk mund të jetë e huaj për artin, ose, siç na jep të kuptojmë Akil Koci, nuk duhet të jetë e huaj.
Së dyti, duke i këqyrur gjërat jo vetëm nga këndi i një përvoje thjesht vetjake, por nga ai i një përvoje artistike gjithëpërfshirëse, Akil Koci konstaton se arti muzikor, duke ndjekur pikësynimin e përshfaqjes së njeriut në marrëdhëniet ballafaquese me shoqërinë dhe me botën e vet të brendshme shpirtërore, është ipso facto jo një lulëzim në hava, por “njohje dhe vetënjohje”, që të përdorim një shprehje të Th. Gotjesë.
Së treti, veprën e Akil Kocit e përçon një fill i kuq, sipas të cilit arti muzikor nuk është pasqyrim pasiv dhe fotografik i realitetit dhe as produkt ekskluziv i vrojtimit. Mekanizmat e pasqyrimit në art janë pafundësisht më komplekse se mjetet artistike dhe kanë karakter krejt të veçantë. Nga kjo pikëpamje, marrëdhëniet ndërmjet imazhit artistik dhe reales janë rrënjësisht të ndryshme. Në fund të fundit, janë pikërisht simboli, metafora, miti apo elemente të tjerë, ata i japin tonin e fizionominë veprës muzikore.
Së katërti, realiteti i artit nuk duhet ngatërruar me realen e inkorporuar në të. Gjithashtu, arti nuk mund të reduktohet kurrsesi vetëm në njohje. Ai është para së gjithash krijimtari. Duke inkorporuar në veprën muzikore lëndën e realitetit përmes filtrit të subjektivizmit, njeriu, - në këtë rast kompozitori apo muzikologu, - krijon një realitet të ri, realitetin artistik, që është krejt tjetër nga realiteti i mirëfilltë. E, pra, një tjetër mësim që del nga analizat e Akil Kocit, është se, në varësi të koncepteve dhe prirjeve të secilit krijues, mund të kemi të bëjmë edhe me shndrrimin e autonomisë relative të artit, në autonomi absolute, apo në pavarësi të plotë.
Tjetër përfundim, tek i cili na çon sërish zbërthimi analitik i Akil Kocit, është se një art i asgjësë, nuk mund të jetë më shumë se asgjë. Përjetësia e artit të vërtetë rrjedh nga vetë natyra e tij e hapur, nga fakti që ai nuk i ka shterur mundësitë për t'u përkryer parreshtur, duke u çapitur në një hap me gjithçka përparimtare, të kohës. Një gjë është e pamohueshme: për aq kohë sa do të ekzistojnë njerëz, pra konsumatorë të artit, ka për të ekzistuar edhe arti, bashkë me historinë e vet. Si ka për të ecur, çfarë ndryshime e pasurime do të pësojnë mënyrat konkrete dhe format e ardhshme shprehëse në art e veçanërisht në muzikë, nuk kemi mundësi të bëjmë parashikime.
Tek lexojmë Eskilin, Sofokliun apo Euripidin, Platonin apo Aristotelin, Virgjilin apo Ovidin, Iliadën apo Odisenë e Homerit, futemi në një botë të zhdukur dhe njëherazi të pranishme, të prekshme, të bukur dhe edukuese.
Të njëjtën ndjesi përjetojmë edhe kur këqyrim partiturat e dëgjojmë tingujt e Verdit, Beethovenit, Vagnerit, Moxartit, Shubertit, Listit apo Kukuzelit. Këta fizikisht nuk gjallojnë më, por drithmat e zemrave të tyre rrahin papushim me ëmbëlsinë e kordave të violinës së Stradivariusit. Ars longa...
Në mbyllje të këtyre shënimeve dëshiroj të theksoj se kopertina e librit mishëron përputjen e plotë të personalitetit të autorit me përmbajtjen e mesazhin që kumton. Ngjyra e bardhë “lan” me argjend emrin e jetëshkrimin e profesor Akil Kocit e në mënyrë të veçantë lirën apo çiftelinë, së cilës i bie jo me hark të zakonshëm, por me penë. Kjo e fundit derdh në letër njëherazi nota (në veprat muzikore) dhe gërma (në veprat letrare e publicistike). Gjithashtu, nuk është rastësi që ngjyra e notave në pentagram nuk është e zezë, si zakonisht, por e kuqe. Shpjegimi është se, krahas lirizmit të lirës, notat mbartin epikën tonë legjendare, të shkruar me lumenj gjaku gjatë shekujve. Nga ana tjetër, e kuqja dhe e zeza e kanë “hak” ta pushtojnë mbulesën e parme dhe të pasme të librit, ngaqë betimi më i shënjtë i shqiptarit është bërë e do të vazhdojë të bëhet jetemot mbi Flamurin Kuqezi!
Konceptuesi dhe realizuesi i kopertinës i ka mbajtur fort parasysh këto gjëra, në kontekstin që, Akil Koci, përpara se të jetë kompozitor e artist i madh, është shqiptar i madh! Si i tillë, i ka hije të jetë i qarkuar nga kaq ngarkesë emocionale: e bardha, e kuqja dhe e zeza ngjizin sëbashku një “trio” që rrezaton tinguj e jehona të fuqishme, në një atmosferë të shëndetshme mëmëdhetare-mbarëkombëtare.
Bukuresht, korrik 2008
P.S. Nuk jam muzikant dhe prej kohësh e kam nuhatur se nuk mund të bëhesha i tillë, paçka se kam pasur veshë, sikurse thuhet. Në rininë e hershme pata ndjekur disa vjet me radhë një kurs për violinë. Rezultati : sa herë interpretoja ndonjë motiv, të pranishmit, në rast se dëshironin të duronin deri në fund, duhej t'i taposnin veshët me dyllë, jo me pambuk!
Sidoqoftë, muzikën e kuptoj dhe e shijoj, qoftë popullore, e lehtë e sidomos klasike. E, pra, mendimet që kam shfaqur në pasthënien për librin e profesor Akil Kocit, janë thjesht të një dashamirësi të muzikës.
* Cituar sipas Virgil Sorin, Personalitate de succes (Personalitet i suksesshëm), Shtëpia Botuese Albatros, Bukuresht, 1987, f. 16.
** Kopi Kyçyku, O istorie e teatrului universal (Një histori e teatrit botëror), tekst universitar, Shtëpia Botuese E.R.A. , Bukuresht, 2008, f. 378.
Hârtie
(Două cuvinte despre Tăcerea şi Metafora poetului albanez
Hiqmet Meçaj[1])
Drumul meu de lumină să fie
chiar de m-ar ardea!
H. Meçaj
La începutul lunii iulie 1990, după o jumătate de veac de îndurare, umilinţe şi suportare a absurdului sângeros, albanezii au dărâmat zidurile ambasadelor străine din Tirana şi au cerut azil politic, sufletesc şi mintal în aceste insule parţiale ale libertăţii. La început, erau cu sutele. Priviţi cu ochii poeziei: ei au vrut să trăiască, fie şi temporar, atât cât durează scânteia unui vers, cu preţul libertăţii împuţinate şi chiar al vieţii, în singurele parcele oarecum libere ale propriului pământ, populate de diplomaţi străini care, cu mici excepţii, vedeau în misiunea de la Tirana o închisoare. Sutele au devenit mii când au cucerit vapoarele de la Durrës şi au străbătut Adriatica parcă atraşi şi călăuziţi de un vis biblic. Ajunşi în spatele mării (parcă libertatea stă veşnic la pândă doar în ţărmul celălalt), aceşti primi-marinari ai Europei Unite au fost adunaţi precum oile în stadioane, au fost spălaţi cu jeturi de apă, au fost dezinfectaţi, hrăniţi de sus, din elicopter – deşi veneau dintr-o conştiinţă copilărită de chinuri – şi unii au fost trimişi înapoi în ţărmurile de naştere, iar alţii împrăştiaţi prin centre de refugiaţi. Căderea de jure a comunismului a fost ameţitoare şi viitorul apropiat părea a fi mai mult un continent al contrazicerilor, decât o stare de spirit. Acest continent a fost numit mai târziu Tranziţie. Era un calvar să fii lucid într-un asemenea continent, şi era probabil o crimă să speri că, odată cu fuga atâtor suflete (un soi de spălare a suflării, nu a creierului), literatura albaneză, în doar unul, zece sau douăzeci de ani mai târziu, avea să explodeze ca una dintre cele mai bogate şi interesante literaturi din Europa. Se întâmpla întocmai aceasta, deşi mulţi scriitori, ziarişti şi cititori, înfioraţi de necunoscut, insistau să convingă că tot ce se putea face se făcuse deja, toate capodoperele fuseseră scrise, semnate şi traduse în zeci de limbi, turnătorii fuseseră sancţionaţi, rataţii îşi schimbaseră gândirea şi meseria, statuile geniilor vindecaseră cu umbrele lor plaiurile pline de conducători legendari şi martiri ai internaţionalismului proletar, într-o ţară ce se purta ca şi cum ar fi avut mai mulţi eroi, decât vii şi morţi.
În locul celor plecaţi, a năvălit dubla insomnie – a celor dezrădăcinaţi şi a celor rămaşi în pârnaia care, din ce în ce mai rar, se chema Patrie – precum şi acel fior ciudat al omului ce trebuie să recupereze în puţine săptămâni sufletul risipit şi închis ani de-a rândul. I-am putut întâlni atunci, graţie hârtiei şi cernelii, pe toţi marii noştri izolaţi în uitare, calomnii şi blesteme de bătaie lungă, de la Konitza la Camaj, descoperind uimiţi că, de facto, ne aflam cu mult mai sus şi mai departe decât ne închipuisem. Era un soi încă neînrădăcinat de înaltă trădare „faţă de patrie” să judeci lucid şi nepărtinitor opera, moralul şi mitomania unor corifei ai realismului socialist, dar era o şi mai înaltă trădare să nu afirmi că cei mai traduşi şi mai renumiţi scriitori albanezi ai epocii nu ridicaseră întreaga literatură la nivel cel puţin european, precum ne paralizaseră creierul lipitorii propagandei, ci că doar o introduseseră – în schimbul a ceva pe care numai ei o ştiu, sau pe care doar ei n-o ştiu – în atenţia mediei mondiale.
Între anii 1990 şi 2005, din Albania au plecat mii de intelectuali, poeţi, prozatori, istorici, traducători, pictori, sculptori, actori etc. Unii au plecat ca să supravieţuiască economic, alţii – artistic. Iar unii, cei puţini aleşi printre cei nenumăraţi chemaţi, au plecat să conserve şi să salveze esenţele culturii şi civilizaţiei de baştină. Unul dintre ei este, fără îndoială, HIQMET MEÇAJ1, născut în oraşul Vlora, pe malul Mării Ionice, la 2 mai 1944, emigrat în Grecia, întruchiparea scriitorului ce argumentează discret prin opera sa puterea retroactivă a talentului. Am aflat de el graţie internetului, spaţiu în care numeroşi mari autori de expresie albaneză şi-au găsit un pământ al făgăduinţei textuale, după ce s-a văzut clar că cenzura ideologică de altădată devenise şi mai agresivă, fiind acum şi una economică, dar şi idolatrică, să zicem. Am aflat atunci cu stupoare că Hiqmet Meçaj era un scriitor de primă mărime, poet şi prozator formidabil, dar şi un om de o bunătate care, în lumea scriitoricească, poate fi fatală. Şi parţial i-a fost.
Într-o scrisoare trimisă de la Atena, cu o modestie incredibilă, îmi mărturisea că el, „de vreo 40 de ani stătea la propriul colţ”. Datele biografice oferite pe coperţile volumelor erau destul de zgârcite. După citirea romanului „Păpuşile pădurii” – pe care l-aş număra oricând printre capodoperele prozei balcanice şi nu numai – împreună cu tata ne-am gândit să-i luăm un interviu in extenso pentru unul din numerele revistei Haemus. Am înţeles atunci că Meçaj, cu mult timp în urmă, de cum s-a văzut că este cel mai talentat poet al generaţiei sale, a fost trimis (citeşte: deportat, gonit) ca învăţător într-un sat în care primarul abia aştepta să reeduce un Puşkin. Iar ca să fii un Puşkin, după părerea primarului, nu trebuia decât să scrii poezii şi să ai părul oarecum lung.
„Puşkin” cel interzis înfruntă în singurătatea analfabetizantă a închisorii sale nedeclarate tot procesul spălării de creieri, toate coşmarurile fiinţei sensibile înconjurată de neciopliţi vinovaţi şi nevinovaţi, şi scapă nu doar cu viaţa, ci şi cu o mare literatură în gând. La o întrunire scriitoricească, omul care-l surghiunise la autodistrugere, fost luptător şi prozator obişnuit, i se confesează. Răspunsul poetului nu lasă loc de comentarii. „Tatăl meu a participat la trei războaie, spune. Unchiul meu a fost luptător antifascist. Voi i-aţi denigrat pe ei şi pe noi, copiii lor. L-aţi condamnat la moarte pe unchiul meu; pe tata (absolvise academia militară în Italia) l-aţi trimis la puşcărie când tocmai se pensionase; pe mine (…) m-aţi azvârlit prin noroaie”2.
- Dar… sămânţa bună dă mereu fructe bune, oriunde ai semăna-o, - crede Meçaj. De atunci m-am hotărât să creez în umbră, să-mi ocup propriul colţ, să scriu rar şi să public şi mai rar, numai pentru a exista. Am un vers care mi-e crez:
Calea mea, de lumină să fie
chiar de m-ar ardea!
Nici astăzi nu înţeleg de ce atâta mânie ucigătoare împotriva oamenilor care-şi slujeau cu atâta pasiune patria! Trebuia să fii prea puternic, jurat în adâncimi, ca să nu mori ca intelectual, să nu devii propria-ţi umbră. Mulţi au fost distruşi, unii au fost desfiinţaţi de patima beţiei, alţii au fost închişi, alţii au ajuns la spitale de psihiatrie sau au suferit traume până ce s-au sinucis”.
Jurat în adâncimi, cred că poetul a avut timp şi suferinţă să vadă cum „umbra morţii este singura lumină în iad” (Monsenior Ghika dixit). În afară de asta, a văzut scriitori care, cu moartea lor – sălbatică, stranie, inexplicabile, inuman de convingătoare, nebună, plănuită şi realizată de sclavii ideologiilor etc., - au ieşit brusc la lumină, înmuind inima de fier a oficialităţilor, spre a uda pe urmă privirea nisipoasă a cititorilor. A văzut scriitori care, cu viaţa lor, fără a se sătura de laude, premii şi decoraţii, se vindeau până când mureau toţi cei ce îi puteau cumpăra, iar această patimă înfricoşătoare de a se vinde li se desfăcea ca o rană şi în operă, unificând morala cu autentica valoare artistică. A văzut multe şi îndeaproape – doar umbra morţii, cea care face niţică lumină în iad l-a ocrotit. Şi acel sublim noroc atotfăcător al marilor scriitori, cunoscând bine speluncile şi găurile invidiei confrăţeşti, îl angajează ca profesor la un liceu seral din Vlora. Sub apăsarea şi tainicele revelaţii oferite de această lume mică, aproape mută, departe de zumzetul şi otrăvurile mediei, lui Meçaj i se revelează esenţa şi tehnicile microlumismului3, curentul literar şi artistic pe care îl lansează abia după stabilirea la Atena.
N-a crezut timp de nicio secundă, şi poate nici acum nu crede că se află în exil. O bunătate de monah, ispitele întunecate, dar şi de-versuri-aducătoare ale sărăciei, precum şi un lanţ de drame învinse în tăcere de prăpăstii, îl ajută să trăiască sufleteşte într-un fel de capsulă a dorului şi a înveşnicirii prin răbdare. „În Albania am fost ultima oară acum cinci ani, când mi-a murit mama, - mărturiseşte. Mama m-a onorat: s-a hotărât să moară cu doisprezece zile înainte ca permisul meu de şedere să expire. Astfel am reuşit s-o văd în ultimele clipe, iar ea n-a putut să mă vadă, deşi şi-a dat duhul în braţele mele. Vlora mi s-a părut un adevărat haos. Chiar şi marea fusese împărţită în parcele. Toţi prietenii mei intelectuali plecaseră, unii în exil, ca mine, alţii spre capitală. Vlora se repopulase. Peste tot mă întrebau pe mine băştinaşul: de unde eşti, bătrâne. M-am simţit mai exilat decât aici”4.
Am tot sperat că vom putea bea într-o zi o cafea la Atena, la Bucureşti, la Tirana sau oriunde altundeva. Căci mai ales „oriunde altundeva” trăiesc şi minunează versurile lui Hiqmet Meçaj, versurile ce sunt singura viaţă vizibilă a lui. Este o cafea specială, o cafea despre care, datorită vitezei cu care se spulberă anii, în aceste vremuri în care atlasele expiră mai repede decât buletinele, nimeni nu poate fi sigur că nu s-a prefăcut deja în altceva. Poate a devenit cerneală împietrită, una din acele cerneli ce seamănă mult cu cafeaua neagră, dar şi cu lichidul ce se scurge din cărbuni. Iată cum a început să curgă cerneala de scris prin venele lui Meçaj cu o jumătate de veac în urmă: „Trebuie să fi fost în clasa a doua. Şcoala noastră nr. 2 se afla în cartierul Muradie, lângă o moschee roşie. În jurul şcolii erau casele deja confiscate ale unor bogătaşi şi negustori. Prăvăliile lor fuseseră jefuite. Nu ştiam ce mai rămăsese înăuntru. Într-o zi, directorul şcolii mă scoate din clasă, împreună cu alţi doi elevi, ne duce la o căruţă trasă de doi cai şi ne ordonă să ajutăm căruţaşul. Acesta ne bagă într-una din fostele prăvălii. Era plină cu cărţi. Cărţi de la duşumea până la tavan. Era o adevărată hală. Ne ordonă să umplem căruţa cu acele cărţi. Ţin minte că unele volume erau atât de grele, încât abia reuşeam doi inşi să cărăm unul. Pe urmă, ne-am suit în căruţă şi ne-am distrat până la pista vechiului aeroport. Acolo am descărcat cărţile, căruţaşul le-a stropit cu benzină şi ne-am încălzit în flăcările cărţilor. Ce frumos ardeau cărţile, fără să se plângă, fără a scârţăi. Am făcut treaba asta de mai multe ori, timp de câteva zile. Tata mi-a găsit praf de cărbune pe haină şi m-a întrebat unde mă înnegrisem. I-am povestit. M-a întrebat de coperţile cărţilor şi, când i-am povestit de un bărbat cu o pălărie stranie, a strigat: Prostule, l-ai ars pe Bonaparte! M-am speriat şi i-am spus: Pe Bonaparte l-a ars căruţaşul, noi doar ne-am încălzit şi ne-am distrat în căruţă. Din acea zi, n-am mai participat la arderea cărţilor. Mai târziu, de ziua mea, tata mi-a adus trei volume ale lui Gorki şi m-a sfătuit să le citesc. Trebuie să te achiţi faţă de cărţi, altfel toată viaţa te va urmări blestemul lor! Am început să citesc aproape înfometat, mergeam la bibliotecă, împrumutam cărţi de la oameni înţelepţi. Nu alegeam nimic, important era să aibă litere şi să fie considerate cărţi. Pe atunci am început să scriu primele versuri, poate simţind că trebuie să achit datoria cărţilor arse în pista vechiului aeroport. Se pare că m-a prins blestemul lor, am devenit scriitor”.
Dar câţi muritori n-au ars mii de cărţi, nereuşind să devină mai mult decât nişte criminali, şi ce cărţi ar fi trebuit arse, ca să poţi deveni un scriitor ca Hiqmet Meçaj? Un poet care cunoaşte din rădăcini focul şi lumina; care şi-a adunat toată speranţa ca şi cum ar fi o inimă gravidă, în Hârtie, şi care poet nu se sfiieşte să ardă în lumină, dacă a lui cale rămâne de lumină. Poate pentru că Hiqmet Meçaj ştie să-şi (re)găsească patria în orice şi din orice să nască o întreagă patrie, o albaneză desăvârşită, Metafora. Aşa cum se va simţi până în măduva oaselor, indiferent de originea etnică a acesteia din urmă, după citirea versurilor lui Meçaj, după această Poezie plămădită într-o umbră-lumină de patruzeci de ani, se va observa clar că măreţia acestei creaţii – atât de tăcută şi-n tăcere crescută cu jertfe din cele pe care prezentul nici nu le vede şi nici nu le poate suporta – n-o pot avea decât Hârtia şi Albaneza.
Letër
(Disa fjalë për Heshtjen dhe Metaforën e poetit shqiptar Hiqmet Meçajt në rumanisht[2])
Rruga ime, prej drite le të jetë
edhe në më djegtë!
H. Meçaj
Në fillim të korrikut 1990, pas një gjysëmshekull durimi, nëpërkëmbjesh dhe absurditeti gjakatar, shqiptarët shembën muret e ambasadave të huaja në Tiranë dhe kërkuan strehim politik, shpirtëror e mendor në këta ishuj të mangët lirie. Në fillim ishin disa qindra. Parë me sytë e poezisë: ata deshën të jetonin, qoftë edhe përkohësisht, aq sa zgjat shkëndija e një vargu, me çmimin e lirisë së mpakur e madje edhe të jetës, në të vetmet ngastra njëfarësoj të lira në dheun e tyre, populluar nga diplomatë të huaj, të cilët, me përjashtime të rralla, e shihnin misionin e vet në Tiranë si një burgim. Qindrat u bënë mijra kur pushtuan vaporrët e Durrësit si të qënkshin joshur e prirë nga një vegim biblik. Me të mbërritur përtej detit (a thua se liria mban pusí vetëm në bregun matanë), këta detarë të parë të Evropës së Bashkuar i mblodhën si gjedhët nëpër stadiume, i lanë me zorrë uji, i çmorritën me shtylysh pluhurash, i ushqyen nga lart, me helikopter, - ndonëse vinin nga një ndërgjegje e fëmijëruar prej stërmundimeve, - dhe disa i kthyen në brigjet e lindjes, kurse të tjerët i shpërndanë nëpër kampe refugjatësh. Rënia de jure e komunizmit ishte marramendëse dhe e ardhmja e afërt dukej të qe më fort një kontinent kundërthëniesh, sesa një gjendje shpirtërore. Ky kontinent më vonë u quajt Tranzicion. Ishte një kalvar të mbeteshe mendjekthjellët mes rropullive të një kontinenti të tillë dhe mbase bëje krim po të dyshoje se mos, njëherazi me ikjen e aq frymëve, (njëfarë shpëlarje e frymës, jo aq e trurit) letërsia shqiptare, në vetëm një, dhjetë a njëzet vjet më pas, do të shpërthente si një nga më të pasurat e më befasueset letërsi të Evropës. Po ndodhte pikërisht kjo, ndonëse shkrimtarë, gazetarë e lexues, të ngjethur nga e panjohura, ngulmonin të bindnin se gjithë ç’mund të kryhej ishte kryer tashmë, të gjitha kryeveprat ishin shkruar, firmosur e përkthyer në dhjetra gjuhë, hafijet qenë ndëshkuar, dështakët patën ndërruar mendje e zanat, shtatoret e gjenive kishin shëruar me hijet e tyre pllajat plot udhëheqësa legjendarë dhe martirë prej graniti të internacionalizmit proletar, në një vend që sillej sikur kish më shumë heronj, se sa të gjallë e të vdekur.
Në vend të ikanakëve, u dynd pagjumësia e dyfishtë, - e të shkulurve nga rrënjët dhe e të mbeturve mes hapsanës që rrallë e më rrallë thirrej atdhe, - si dhe ajo drithmë e çuditshme e njeriut që duhet të fitojë në pak javë shpirtin e bjerrur dhe të ndryrë për vite me radhë. Mundëm t’i takonim atëhere falë letrës dhe bojës të gjithë viganët tanë të kyçur në harrim, në shpifje e mallkime afatgjata, që nga Konica tek Camaj, duke zbuluar me çmeritje se de facto gjendeshim shumë më larg e më lart nga ç'e patëm përfytyruar. Ishte një soj ende i parrënjosur tradhtie, - pó aq e lartë “ndaj atdheut”, - nëse gjykoje ndershmërisht e me paanësi krijimtarinë, moralin dhe mitomaninë e disa korifejve të realizmit socialist, por ishte një tradhti edhe më e lartë të mos pohoje se shkrimtarët shqiptarë më të shquar e më të përkthyer të epokës nuk e patën ngritur krejt letërsinë shqipe në nivel të paktën evropian, siç na qe çgjakur truri nga thithlopa e propagandës për disa dhjetëvjetsha, por vetëm e patën futur, në këmbim të diçkaje që vetëm ata e dijnë, ose që vetëm ata s’e dijnë, në vëmendjen e mediave botërore.
Ndërmjet viteve 1990 e 2005, nga Shqipëria u detyruan të largoheshin qindra intelektualë, poetë, prozatorë, historianë, përkthyes, piktorë, skulptorë, aktorë etj. Disa ikën që të mbijetonin ekonomikisht, të tjerë – artistikisht. Ndërsa ca të tjerë, të paktët e zgjedhur ndër të panumurtit e ftuar, shkuan që të ruanin e të shpëtonin thelbet e kulturës dhe të qytetërimit zanafillor. Njëri syresh është, pa dyshim, HIQMET MEÇAJ5, lindur në qytetin e Vlorës, buzë Detit Jon, më 2 maj 1944, mërguar në Greqi, mishërimi i shkrimtarit që bind në mënyrë të pabujë, me veprën e vet, fuqinë prapavepruese të talentit. Për të mësova nga interneti, hapësirë në të cilën shumë autorë të mëdhenj, por të ngujuar qëllimisht në harresë, të gjuhës shqipe gjetën një Tokë të Premtuar tekstore, pasi u pa qartë se çenzura e dikurshme ideologjike u bë edhe më mbrapshtë, duke u shndërruar tanimë edhe në ekonomike, por edhe në idhujtare, të themi. Mora vesh atëhere me habi se Hiqmet Meçaj ishte shkrimtar i dorës së parë, poet e prozator i mrekullueshëm, por edhe njeri me një mirësi, e cila në botën e shkrimeve mund të jetë fatale. Dhe pjesërisht i ka qënë e tillë.
Në një letër të dërguar nga Athina, me një thjeshtësi të pabesueshme, më njoftonte se ai, “prej nja 40 vjetësh rrinte në qoshen e vet”. Të dhënat biografike që gjendeshin në mbulesat e vëllimeve ishin mjaft të kursyera. Pas leximit të romanit “Kukullat e pyllit”, – të cilin do ta rreshtoja pa ngurrim mes kryeveprave të prozës ballkanike e më tej, - bashkë me tim atë menduam t'i merrnim një intervistë in extenso për njërin nga numurat e Revistës Haemus. Me atë rast mësuam se Meçaj, kohë më parë, kur u pa se ishte poeti më i talentuar i brezit të vet, qe caktuar si mësues (lexo: degdisur, dëbuar) në një fshat, kryetari i të cilit mezi kish pritur të riedukonte një Pushkin. Dhe, për të qënë Pushkin, sipas kokës të kryetarit, mjaftonte të shkruaje poezi dhe të mbaje flokë disi të gjatë.
“Pushkini” i ndaluar përballet në vetminë analfabetizuese të një burgimi të pashpallur me krejt gurrën e shpëlarjes së truve, me të gjithë ankthet e qënies së ndjeshme që gdhihet e rrethuar nga të pagdhendur me faj e pa faj dhe shpëton jo vetëm gjallë, por edhe me një letërsi të madhe në kujtesë. Gjatë një tubimi shkrimtarësh, personi që e pat syrgjynosur në fshat, ish-luftëtar dhe prozator i rëndomtë, iu rrëfye. Përgjigjja e poetit qe e vetëmjaftueshme. „Im atë ishte pjesëmarrës i tre luftrave. Xhaxhai im ishte partizan. Të mos shkoj edhe më thellë, te gjyshi e stërgjyshi… Ju i denigruat ata dhe neve, fëmijët e tyre. Xhaxhanë ma dënuat me vdekje, babanë (kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali), ma futët në burg në moshë pensioni, mua, poetin më të talentuar të brezit tim, më degdisët baltrave”. Por,… ta dish, fara e mirë jep gjithnjë fryte të mira, kudo që ta mbjellësh, beson Meçaj. Që atëherë vendosa të krijoj në hije, të zë qoshkun tim, të shkruaj rrallë e të botoj po rrallë, sa për të ekzistuar. Kam një varg që e mbaj si devizë:
Rruga ime prej drite le të jetë
edhe në më djegtë!
As sot nuk po e kuptoj me saktësi përse gjithë ai mllef shfarosës kundër njerëzve që i shërbenin me aq pasion vendit të tyre! Duhej të ishe tepër i fortë, i betuar së thelli që të mos vdisje si intelektual, të mos bëheshe hija e vetvetes. Kjo ndodhi me shumë, ca prej tyre u degraduan nga alkooli, të tjerë u burgosën, një palë përfunduan psikiatrive apo pësuan trauma më të rënda, deri te vetëvrasja”6.
I betuar së thelli, besoj se poeti ka pasur kohë e vuajtje të shohë se “hija e vdekjes është e vetmja dritë në ferr” (Monsinjor Gjika dixit). Veç kësaj, ka parë shkrimtarë që, me vdekjen e tyre, - të egër, të çuditshme, të pashpjegueshme, çnjerëzisht bindëse, marroke, hartuar e vënë në vijë nga skllevërit e ideologjive etj, - kanë dalë befas në dritë, duke zbutur zemrën e hekurt të zyrtarisë, për të njomur më pas vështrimin e hirnosur të lexuesve. Ka parë shkrimtarë që, me jetën e tyre, tek ngulmonin të mos ngopeshin me lavde, çmime e dekorata, shiteshin gjer sa vdisnin të gjithë ata që mund t’i blinin, dhe kjo etje lebetitëse për t’u shitur iu hapej si plagë edhe në vepër, duke njësuar moralin me vlerën e mirëfilltë artistike. Ka parë shumë dhe nga afër - vetëm hija e vdekjes, ajo që bën sadopak dritë në skëterrë, e ka ruajtur. Dhe ai fat i epërm e gjithëbërës i shkrimtarëve të mëdhenj, duke i njohur mirë shpellëzat dhe skutat e smirës së sivëllezërve, e emëron mësues në një gjimnaz nate të Vlorës. Nën trysninë dhe zbulimet e fshehta që falte dhembshurisht ajo botë e vogël, pothuajse memece, larg gumëzhimës e përçartjeve të medias, Meçajt i vegohen thelbi dhe teknikat e mikrobotizmit, rrymë letrare dhe artistike, të cilën e bën të njohur vetëm pasi vendoset në Athinë.
Nuk ka besuar as edhe një grimë e mbase as tani nuk e beson se ndodhet në mërgim, me rrënjët si zgjatime të këmbëve e të venave. Një mirësi prej oshënari, ngasjet e errëta, por edhe vargsjellëse të varfërisë, si dhe një gjerdan dramash të mposhtura në heshtje honesh e ndihmojnë të jetojë shpirtërisht në një lloj kapsule të mallit e të përjetësimit mes durimit. „Në Shqipëri kam qënë kohët e fundit para pesë vjetësh, kur më vdiq nëna. Nëna më bëri një nder të madh, vendosi të vdiste pikërisht kur leja ime e udhëtimit donte edhe dymbëdhjetë ditë të mbaronte. Kështu që arrita ta shoh në çastet e fundit, kurse ajo nuk më pa. Megjithatë i mbylli sytë në krahët e mi… Vlora m’u duk një kaos i vërtetë. Edhe deti ishte ndarë në parcela. Gjithë shokët e mi intelektualë ishin larguar prej saj, disa jashtë vendit, si puna ime, disa në kryeqytet. Vlora ishte ripopulluar. Kudo më pyesnin mua, vlonjatin: nga të kemi more shok?! E ndjeva veten më mërgimtar se këtu”.
Gjithnjë kam menduar se do të mund të pimë dikur një kafe në Athinë, në Bukuresht, në Tiranë apo kudo gjetkë. Sepse sidomos në “kudo gjetkë” gjallojnë dhe mrekullojnë vargjet e Hiqmet Meçajt, vargjet që janë e vetmja jetë e dukshme e tij. Është një kafe e veçantë, për të cilën, falë shpejtësisë me të cilën vitet kthehen në pluhur, në këto kohëra kur atlaset vjetërohen më shpejt se letërnjoftimet, askush s’mund të jetë i sigurtë që kafeja nuk është shndërruar tashmë në tjetërgjë. Ndoshta është bërë bojë e ngurtë, një nga ato bojra që ngjasojnë aq fort me kafenë e zezë, por edhe me lëngun që rrjedh nga qymyret. Ja si ka nisur të rrjedhë boja e shkrimit nëpër venat e Meçajt këtu e gjysëmshekulli më parë: „Duhet të kem qënë në klasën e dytë. Shkolla jonë Nr. 2 ndodhej në lagjen Muradie, pranë një xhamie të kuqe. Ngjitur me shkollën kishin qënë shtëpi të të pasurve, tregtarëve të konfiskuar. Dyqanet me qepenët e rëndë ishin plaçkitur. Nuk dinim ç’kishte brenda tyre. Një ditë, drejtori i shkollës më nxjerr nga klasa bashkë me dy të tjerë, na çon te një qerre me dy kuaj dhe na thotë të ndihmojmë karrocierin. Karrocieri na fut në njërin nga ish-dyqanet. Qe i mbushur me libra. Libra nga toka deri në tavan. Ishte një sallë e madhe, sa një ahur. Na urdhëron të ngarkojmë libra në karrocë. Mbaj mend se disa ishin aq të mëdhenj, sa mezi i ngrinim dy vetë. Pastaj hipëm në karrocë dhe bëmë qejf deri te fusha e aeroplanit. Ishte goxha rrugë e gjatë. Atje i shkarkuam, karrocieri i spërkati me vajguri dhe ne u ngrohëm në flakët. Sa bukur digjeshin librat, pa rënkuar, pa kërcitur. E bëmë këtë rrugë disa herë dhe disa ditë. Babai im vuri re blozë në rrobat e mia dhe më pyeti: „Ku je bërë kështu me katran"? I tregova. Më pyeti për figurat e librave dhe, kur unë i tregova për një burrë me kapele, bërtiti: „Budalla, ke djegur Bonapartin! U tremba nga britma e tij dhe i thashë: „Bonapartin e dogji karrocieri, ne vetëm sa u ngrohëm dhe bëmë qejf mbi karro". Që nga ajo ditë nuk mora më pjesë në djegien e librave. Një herë, - ishte ditëlindja ime, - u çudita. Babai më solli tre libra të Gorkit dhe më tha t’i lexoja. Duhet t’u kthesh borxhin librave, ndryshe gjithë jetën do të kesh mallkimin e tyre. Që nga ajo ditë fillova të lexoja libra si i uritur, shkoja në bibliotekë, huazoja vepra nga njerëz të ditur. Nuk i zgjidhja fare, rëndësi kishte për mua të kishin shkronja e të quheshin libër. Ato kohë fillova të shkruaja edhe vjershat e para, ndoshta ndjeja që duhej t’u ktheja borxhin librave që unë vetë kisha ndihmuar të digjeshin atje te fusha e aeroplanit. Siç duket, më zuri mallkimi i librave, u bëra shkrues librash”.
Por sa vdekatarë s’kanë djegur mijra libra, pa arritur të bëhen më shumë se ca kriminelë, dhe ç'libra duhen djegur që të mund të bëhesh një shkrimtar si Hiqmet Meçaj? Një poet që njeh me rrënjë zjarrin dhe dritën; që e ka mbledhur gjithë shpresën, si të ishte zemër shtatzanë, në Letër, dhe i cili s’tutet të digjet në dritë, po qe se rruga mbetet prej drite. Ndoshta ngaqë Hiqmet Meçaj di ta (ri)gjejë atdheun në gjithçka dhe nga gjithçkaja të lindë krejt atdheun, shqipen e përkorë, Metaforën. Siç do të ndihet gjer në palcë, pavarësisht nga prejardhja etnike e kësaj të fundit, pas leximit të vargjeve të Meçajt, pas kësaj Poezie të ngjizur në një hije-dritë dyzetvjeçare, do të shihet qartë se madhështia e kësaj krijimtarie, kaq e heshtur dhe në-heshtje-mbrujtur-me-flijime nga ato që e tashmja as i sheh e as i duron dot, s’mund ta kenë veçse Letra dhe Shqipja.
***
Lumea intermediară şi chemările ei
(Citind versurile poetului albanez Ferik Ferra)
Direcţiile numărătoarei
Poezia nu este mama nimănui, nici măcar a celui mai orfan poet. Ea devine mai puţin mamă, cu cât mai fiu al ei tinde şi reuşeşte să se facă poetul. Aceste afirmaţii pot servi în acelaşi timp ca nişte calmante, izvorâtoare de curaj, dar şi ca singurele scuturi, fragede şi ele, în Balcanii devastaţi de versuri şi vorbe, de bârfe şi nesfârşite supărări ale scriitorilor ce blamează sau blestemă de câteori nu se simt gâdilaţi cât ar fi meritat. De fapt, poeţii născuţi în Balcani şi-au băut cerneala cu otravă, să zicem, plătindu-şi versurile cu suferinţe şi nenumărate piedici, cu angoase şi coşmaruri, dar şi cu sânge. Poate astfel partea cealaltă a poeţilor, a celor care au trăit în zone mai omeneşti, şi-au putut da seama sau chiar să înveţe greutatea reală a Cuvântului, pricepând câtuşi de puţin că longevitatea în scris a Cuvântului Trăit nu depinde deloc de faima mediatică, de greutatea premiilor, de laudele pe timpul vieţii sau al morţii. Suferinţa a produs în Balcani nu doar versuri extraordinare, ci şi poeţi ce se reprezintă doar pe ei înşişi, indiferent că soarta literară se zbate să-i uniformizeze. Trebuie adăugat, fără îndoială, că în puţine alte spaţii muza scrisului atacă şi subjugă ca în Balcani, unde "Genul geniilor / În veşnicul colţ al angoasei / (-şi)aşteaptă preţul tragediilor". Trăim o vreme în care cel ce nu scrie nu prea este numărat printre cei vii, iar celor care scriu le este din ce în ce mai greu să fie număraţi printre nemuritori.
Subtextele supravieţuirii – supravieţuirea Subtextului
Poezia albaneză are o istorie de pedepse la fel, dacă nu chiar mai bogată decât istoria întregii literaturi din care se naşte. Furia, duşmănia, tăcerea ucigătoare, ignoranţa şi altele au fost folosite mereu împotriva poeţilor de către oficialităţi şi neoficialităţi, de grafomani şi nechemaţi, de poeţii înşişi etc., ceea ce-i poate îngrozi pe cititorii neprihăniţi care vor să creadă că viaţa internă a poeziei nu prea se distinge de soarta poeţilor. Dar aceeaşi duşmănie ne înştiinţează indirect că în venele cuvântului scris albanez pare a curge chiar sânge, aur şi petrol, de vreme ce bătălia pentru a rămâne pe harta poeziei produce atâta drame şi doliu. Dacă am fi împrumutat ochii metaforei, am fi spus că Poetul este ucis atunci când, pe plan oficial, visele şi intenţiile întunecate ale păsuchilor coincid cu obligaţiile ideologice ale capetelor. Viceversa este la fel de adevărată şi imaginabilă. În astfel de condiţii, încercuiţi de „noaptea cu coasa morţii sub manta / noaptea ce nu va mai zori”, într-o lume în care „Orice lucru se mişcă / viaţa, moartea / cerul, lumina / iar dincolo de orice / nemişcată rămâne / doar pânda” poetul nu doar (îşi) aşteaptă preţul tragediilor, ci şi-şi achită supravieţuirea vieţii însăşi (citeşte: a poeziei). Felul uciderii poeţilor, din păcate, nu contează pentru istoria literaturii, la fel cum nu contează compromisurile şi mijloacele folosite de cineva pentru a nu fi izgonit din Memorie. Uciderea poate fi ca a lui Genc Leka şi Vilson Blloshmi, împuşcaţi noaptea şi înmormântaţi într-o groapă comună; poate fi ca a lui Havyi Nela, spânzurat în centrul oraşului şi calomniat în toate soiurile; poate fi ca a scriitorilor albanezi nordici din anii '40 şi '50, îngropaţi de vii, măcelăriţi de gloanţe, dezgropaţi, cu oasele aruncate prin fluvii, cu profanări şi damnări ce se pot născoci doar de minţile politicii. Dar uciderea poate fi şi mai gravă, ca a celor ce iniţial au crezut din tot sufletul în metoda realismului socialist şi care, mai târziu, pentru a arăta că nu-şi lăsaseră sufletul în ea, şi-au multiplicat artificial credinţa în veşnicia tezelor jdanoviste. Această ceată de poeţi ţine şi azi ostatice, din interior, multe dintre textele literaturii albaneze, ca un soi de otravă lichidă ce-şi poate lua orice culoare şi formă, comportându-se deseori ca fiind mai apă decât Apa, deoarece realismul socialist şi-a schimbat gâturile, păstrându-şi vocile, sau şi-a schimbat vocile, păstrându-şi duhul său inuman. În unele cazuri, versificatorii su izbutit să iasă din lanţuri şi s-au reinventat, cum se zise în presă. Alţii au gustat din plin răsplata ce poate fi cuprinsă în versurile Ceea ce nimeni nu-mi putea da / Trădarea mea, mi-ai dat-o tu[3], convinşi că au înşelat politica, dar care, de fapt, au profanat a doua oară poezia.
Din fericire, ca o superioară răzbunare a Poeziei, în albaneză a luat fiinţă şi o altă grupă de poeţi, prea puţini la număr, născuţi şi formaţi în zone diferite, care nu s-au amestecat cu capriciile şi preţurile vremii, nu din lipsă de vitejie sau din surplus de diplomaţie, ci fiindcă vedeau în Poezie o lume de eliberare din cotidian, o lume înaltă şi înălţătoare ce îmblânzeşte omul, amintindu-i în tăcere, printre versuri ce-i aparţin şi-i slujesc doar acestei poezii, că nu este creat să ucidă, să trădeze, să blesteme, să-şi ridice fericirea iluzorie peste distrugerea reală a semenului. O poezie complet a subtextului, fără idoli şi suflare de utopii, un subtexte pe care cu atâta încrâncenare o damnau nimfele Partidului, deoarece era plămădit în nevăzut ca o lume de sine stătătoare, intermediară, nici întru totul perfectă, nici periculos de bolnavă, dar cu rădăcinile în Rai. A fost şi este Subtextul pe care nu-l putea pedepsi nici un fel de politic.
Această lume textuală semăna atât de mult cu Omul din epoca în care acesta se afla suficient de aproape de divin, încât să-şi merite încă numele de cunună a Creaţiei. Lume care, în albaneză, l-a avut ca purtător de cuvânt şi călăuză pe irepetabilul Lasgush Poradeci şi care nu şi-a văzut lumina tiparului preţ de circa o jumătate de veac.
Soarele dificil
Printre slujitorii devotaţi ai Subtextului, face parte şi poetul Soarelui dificil – sintagmă ce concentrează în multivalenţa sensurilor nu doar chinurile drumului de ieşire la lumină a versului independent, atottemporal, ci şi spaţiul care a încercat să îndepărteze sălbatic arhetipala lume albaneză de lava ce se încheagă dimineaţa şi mucegăieşte seara, ca s-o ia de la acelaşi capăt fără a creşte, fără a se îmbunătăţi, fără a se îmblânzi. Nu ni se înfăţişează pe calea spre soarele dificil (ce atârnă "peste ape ca o traistă însângerată") un poet părăsit de speranţă, sărac, luat peste picior de către istorie şi de critica de partid. Dimpotrivă: acest poet n-a fost niciodată sărac, n-a fost nici vreun salariat însetat de încheierea lunii. Acest poet îşi începe şi-şi termină opera parcă din lumea cealaltă, fără a fi prezent în lumea literară; el nu cere cu zgomote şi plângâreli vreun loc de cinste la masa poeţilor naţiunii, nu-şi are acolo nici propriul pahar, nici ceaşca de cafea, nici pernuţa, nici trompeta, nici târâmul textual alocat pentru antologii, nici premiile şi decoraţiile şi insignele şi onorurile, i doar nepăsarea tăcerii oarbe a altora, dar aceasta n-are nicio legătură cu locul pe care i-l păstrează Masa Poeziei Eterne. Esenţa suferinţei, dar şi sămânţa creaţiei lui, este răbdarea. O răbdare specială, straniu la prima vedere, căci poetul nu aşteaptă neapărat căderea unui anumit regim şi venirea la putere a altuia. El se supune doar Poeziei şi de aceea scrie timp de o jumătate de veac, până se hotărăşte să debuteze. Face acest pas la vârsta de 67 de ani, când alţii, după ce s-au luptat ani de-a rândul ca să înveţe răbdarea sau ca să descifreze sfaturile poeziei, se pregătesc să se retragă la umbră, de unde să-şi poată culege fructele deseori de ceară ale clasicizării. El doar iese cu mesajul său către oameni, născut odată cu scrierea şi cu aşteptarea sa firească. De-a lungul acestui răstimp, viaţa literară era populat de două categorii: poeţi care(-şi) ţineau închis omul din ei şi oameni care(-şi) ţineau în lanţuri poetul lăuntric. Deseori, unul plătea cu capul pentru celălalt. Directiva oficială, tacită, era: Pari tu şi poate chiar eşti unul singur, dar, dacă nu dănţuieşti după toba mea, eu te omor ca şi cum ai fi doi. Cu acea ocazie, o să înveţe minte şi ceilalţi.
Bunătatea poate moştenită l-au ajutat pe urmăritorul Soarelui dificil să nu fie nici închis şi nici gardian al vreuneia dintre propriile dimensiuni. În fiinţa lui, epocile rămân legate în esenţă: “Degetul morţii clipa şi spaima-şi răsturnau / peste oftat şi pietre cumplitul strigăt rodea / împăraţi şi viteji timpul omora / umbrele-ntr-un voal de farmec se-nveleau”. Întocmai acest voal înveleşte subtextul poeziei sale. Voalul veşniciei, în faţa căruia faptele istoriei par a fi (sau sunt) nişte fleacuri de copii.
Cu ochiul unui trandafir
Nu este nevoie să fii poet, ca să accepţi deschis că lumea aceasta a ucis floarea, culorile, lucrurile indispensabile, înlocuindu-le cu cópii şi ramificaţii ameţitoare; ea este pe cale de a ucide treptat şi copilul (din noi şi din realitatea imediată) şi copilăria, plămădind, pe de altă parte, pruncul fără intermediarea mamei sau a tatălui. Floarea care altădată se afla în vatra (măduva, matca, centru etc.) vieţii şi a respiraţiei, acum a ajuns un mijloc de profit care vrăjeşte în treacăt iubiţi de ocazie, lecuieşte orgolii scârbite de visători şi acoperă temporar mormintele. Omului de azi, imediat după ce zăreşte o floare sau aude cuvântul "floare", i se arată ofilirea ei, putoarea descompunerii, şi nu influenţa spirituală ce- dăruieşte respiraţiei noastre câte ceva din gustul veşniciei. Floarea a fost deportată să în zone întunecate ale vieţii nu fiindcă profanatorii ei îi văd lumina lăuntrică, ci ca să-i stingă acea flacără-iris chiar şi în memoria ancestrală. Cine a pus vreodată întrebarea despre ce chip are omul de azi în ochii unei flori, ai unui trandafir, de pildă, deoarece pentru poetul Soarelui dificil trandairul este un fel de cordon ombilical care îl ţine legat de lumea intermediară şi inter-mediatoare? Răspunsul ar fi fost înfricoşător, deşi aproape nimic nu ne mai sperie. Trandafirul priveşte şi tace, revelându-i fiecărui cititor ceea ce se întâmpla înaintea răspunsului, pe vremea când avalanşa urbanizării încă nu ameninţa cu dispariţia casa de chirpici, curtea pavată cu pietre, pereţii văruiţi ce ocroteau şi binecuvântau neamul; mangalul, râşniţa manuală de cafea, ibricele, butoaiele de vin, fântâna înconujrată de flori, de smochine, de struguri, de rodii, de lâmâi, mandarine, gutui, miresmele ce nu veneau de la vreo fabrică, ci din aceeaşi cer. Este un mesaj de genul: iată ce am pierdut, iată ce am distrus (şi distrugem) când ne grăbeam să reparăm lumea şi pe noi înşine, dar este un mesaj blând, cât se poate de uman, care nu vinovăţeşte, nu judecă, nu dă verdicte şi nici măcar sfaturi. Ele se deschide precum una dintre acele străduţe ale Tiranei vechi şi se străduieşte să lege două epoci, cu speranţa că le poate împăca, visând copilăreşte ca ele să convieţuiască fără a se răni reciproc de moarte. Dubla Tirana, sufletul ei, rămâne epicentrul acestei poezii plină de profunzime şi bunătate. që ato të bashkëjetojnë pa u plagosur për mort. Nu se întâmplă, ca ăn alte cazuri, Tirana văzută cu ochii poeziei, ci lumea şi poezia privite, simţite, ascultate cu fiinţa Tiranei. A Tiranei "ocupate" generaţie după generaţie de cei veniţi, de cei pe care i-a făcut oameni, i-a făcut autoctoni şi care o pomenesc foarte rar, aşa cum se întâmplă să-ţi deschizi inima despre unele iubiri neobişnuite sau despre unele fiinţe scumpe ce au plecat din această lume înainte de vreme. Orice fisurare a acestei Tirane poate fi fatală. Până şi arderea casei de nebuni. “A înnebunit casa de nebuni / şi şi-a dat foc / nebunii au înnebunit / alergând prin străzi înnebunite (...) ce n-au făcut oamenii / ca să stingă casa de nebuni / aproape au înnebunit”. Un băţ nebun de chibrit aruncă casa de nebuni în flăcări; locuitorii ei rămân fără casă, înnebunesc a doua oară sau la puterea a doua, iau lumea în cap şi umblă spre colţuri unde nu li se mai ştie soarta. Poetul deplânge dispariţia casei de nebuni de pe faţa Tiranei, dar deplânge şi priveşte nebunia cu duioşie, cu nobleţe, ca pe cea mai inconştienta explozie a poeziei revoltate până la măduva oaselor. Căci epoca postmodernă este atât de nebună, încât nu-i mai suportă nici pe nebuni, pe aceşti soli ai farmecului autentic.
Cheile acestei lumii ce invită...
... sunt culorile. Culorile-cuvinte ale unei lumi ce pare depăşită, învechită, dar care se destramă datorită năvalei ei uitătoare şi supravieţuieşte graţie cuvintelor irosite de duhul pragmatismului, precum soare(le), cer(ul), sânge(le), munte(le), nor(ul), câmp(ia), floare(a), trandafir(ul), vârf(ul), stâncă(a), pământ(ul), mireasmă(a), mare(a), noapte(a), lacrimă(a), briză(a), apale, luna, jerfta latentă, umirea mută, trezită de neputinţa de a crede şi a accepta că într-o zi chiar murim; ochi(ul), pulipă(a), iris(ul), capodoperele minţii, ale mâinii şi ale logosului; eroii de ieri şi de azi, simbolurile sacrificiului şi ale biruinţei prin arhitectura lăuntrică a artei – o mână de culori-cheie ce se repetă ca să facă din ce în ce mai pilpăibilă intermediara lume-poezie. O trăsătură rară a acestei poezii: vers după vers, importanţa cuvântului, locul lui irepetabil, sunetul şi sensul capătă o dimensiune uluitoare. Cuvântul lucrează cu aceeaşi putere şi exactitate, indiferent că este articulat sau nearticulat.
Fiinţa poetului se întinde conştient ca un pod, ca o chemare, mărturie şi jertfă între lumea ce invită şi lumea ce se destramă. Acolo unde “Se aşează peste ferestre ziua / razele umplu geamurile cu lumină / aducând înăuntru / ce-i afară / spre a lua din suflet / ce are el înăuntru”. Acolo se află şi ultima graniţă a negării de sine a poetului, un spaţiu al nimănui şi al oricui, neexprimata sa convingere că dăruirea poate trezi cândva din somn raţiunea. Şi acolo unde se jertfeşte cuvântul spre a se naşte tăcerea, toate se unesc şi devin vizibile. Fericeşte faptul că poetul, graţie unei şlefuiri – ce pare întru totul spontană – a versurilor, pe când păşeşte să-şi însuşească desăvârşirea cristalului, atinge ca puţin aţii crezul Ut pictura poesis. Un exemplu ar fi îndeajuns: “Lumânări de trandafir / stinge noaptea / în haina roz a îngerilor / când merge greoaie peste pietrişul de aur / călcând pietricelele / de sub tălpile Creatorului”. Imaginea de mai sus nu ne este transmisă dinspre ochi, ci din acele “Flori de lumină / rana unui vis / în asfinţitul privirii”. Un Poesis în tulpina lui Mimesis-it, ridicându-l pe acesta la o artă conştientă, ca în miniaturile japoneze ce pare că doar reproduce, imită, cu o fidelitate ce atinge pragul idolatriei, dar care, cu răbdarea unui argintar şi ceasornicar, spune (se întâmplă, întruchipează, revitalizează) simţâminte noi, fie şi numai prin acea fidelitate.
Numele...
... lui este Ferik Ferra, născut la Kruja în anul 1934, Trăieşte la Tirana de când are memorie şi de când scrie versuri parcă cu cerneala Memoriei arhetipale a limbii albaneze, într-o fericită împletire a dialectelor gheg şi tosk. Rareori se intâlneşte în poezia albaneză o variantă atât de duioasă şi nobilă a celor două dialecte albaneze. Ele găsesc în opera lui Ferik Ferra două leagăne înnodate precum vasele comunicante, ca două gemene ce au acelaşi răspuns faţă de orice atingere poetică, dar vorbesc una în locul alteia sau amândouă simultan, fără a diminua reciproc nici timpul, nici respiraţia şi nici longevitatea. Cele mai multe versuri scrise de ferra amintesc de o concentrare de lumină, de înţelepciune şi pace care se regăsesc doar în vene Eposului Vitejilor şi în poezia Alpilor, împletite cu lirismul dintotdeauna al Tiranei. Poetul este conştient şi fericit de acest dar, ştiind că un lucru nu trebuie să uite scriitorul şi cititorul avizat: adevărata răsplată pentru un poet rar nu este făcută nici de glorie, nici de premii, nici de metrii lineari ai cărţilor traduse în limbi străine, nici numărul exemplarelor vândute în librăriile patriei, ci faptul că Dumnezeu, în mila Lui atât de plină de umor părintesc, i-a dăruit tocmai această creaţie şi destin literar şi nu toate celelalte creaţii şi destine. Atât de dese între lumi încă despărţite, unde “în trandafirul nopţii clipa cade la pândă / ce ne înfioară cu-ntuneric / şi orice este doar vis”.
Lumea intermediară şi chemările ei
(Citind versurile poetului albanez Ferik Ferra)
Direcţiile numărătoarei
Poezia nu este mama nimănui, nici măcar a celui mai orfan poet. Ea devine mai puţin mamă, cu cât mai fiu al ei tinde şi reuşeşte să se facă poetul. Aceste afirmaţii pot servi în acelaşi timp ca nişte calmante, izvorâtoare de curaj, dar şi ca singurele scuturi, fragede şi ele, în Balcanii devastaţi de versuri şi vorbe, de bârfe şi nesfârşite supărări ale scriitorilor ce blamează sau blestemă de câteori nu se simt gâdilaţi cât ar fi meritat. De fapt, poeţii născuţi în Balcani şi-au băut cerneala cu otravă, să zicem, plătindu-şi versurile cu suferinţe şi nenumărate piedici, cu angoase şi coşmaruri, dar şi cu sânge. Poate astfel partea cealaltă a poeţilor, a celor care au trăit în zone mai omeneşti, şi-au putut da seama sau chiar să înveţe greutatea reală a Cuvântului, pricepând câtuşi de puţin că longevitatea în scris a Cuvântului Trăit nu depinde deloc de faima mediatică, de greutatea premiilor, de laudele pe timpul vieţii sau al morţii. Suferinţa a produs în Balcani nu doar versuri extraordinare, ci şi poeţi ce se reprezintă doar pe ei înşişi, indiferent că soarta literară se zbate să-i uniformizeze. Trebuie adăugat, fără îndoială, că în puţine alte spaţii muza scrisului atacă şi subjugă ca în Balcani, unde "Genul geniilor / În veşnicul colţ al angoasei / (-şi)aşteaptă preţul tragediilor". Trăim o vreme în care cel ce nu scrie nu prea este numărat printre cei vii, iar celor care scriu le este din ce în ce mai greu să fie număraţi printre nemuritori.
Subtextele supravieţuirii – supravieţuirea Subtextului
Poezia albaneză are o istorie de pedepse la fel, dacă nu chiar mai bogată decât istoria întregii literaturi din care se naşte. Furia, duşmănia, tăcerea ucigătoare, ignoranţa şi altele au fost folosite mereu împotriva poeţilor de către oficialităţi şi neoficialităţi, de grafomani şi nechemaţi, de poeţii înşişi etc., ceea ce-i poate îngrozi pe cititorii neprihăniţi care vor să creadă că viaţa internă a poeziei nu prea se distinge de soarta poeţilor. Dar aceeaşi duşmănie ne înştiinţează indirect că în venele cuvântului scris albanez pare a curge chiar sânge, aur şi petrol, de vreme ce bătălia pentru a rămâne pe harta poeziei produce atâta drame şi doliu. Dacă am fi împrumutat ochii metaforei, am fi spus că Poetul este ucis atunci când, pe plan oficial, visele şi intenţiile întunecate ale păsuchilor coincid cu obligaţiile ideologice ale capetelor. Viceversa este la fel de adevărată şi imaginabilă. În astfel de condiţii, încercuiţi de „noaptea cu coasa morţii sub manta / noaptea ce nu va mai zori”, într-o lume în care „Orice lucru se mişcă / viaţa, moartea / cerul, lumina / iar dincolo de orice / nemişcată rămâne / doar pânda” poetul nu doar (îşi) aşteaptă preţul tragediilor, ci şi-şi achită supravieţuirea vieţii însăşi (citeşte: a poeziei). Felul uciderii poeţilor, din păcate, nu contează pentru istoria literaturii, la fel cum nu contează compromisurile şi mijloacele folosite de cineva pentru a nu fi izgonit din Memorie. Uciderea poate fi ca a lui Genc Leka şi Vilson Blloshmi, împuşcaţi noaptea şi înmormântaţi într-o groapă comună; poate fi ca a lui Havyi Nela, spânzurat în centrul oraşului şi calomniat în toate soiurile; poate fi ca a scriitorilor albanezi nordici din anii '40 şi '50, îngropaţi de vii, măcelăriţi de gloanţe, dezgropaţi, cu oasele aruncate prin fluvii, cu profanări şi damnări ce se pot născoci doar de minţile politicii. Dar uciderea poate fi şi mai gravă, ca a celor ce iniţial au crezut din tot sufletul în metoda realismului socialist şi care, mai târziu, pentru a arăta că nu-şi lăsaseră sufletul în ea, şi-au multiplicat artificial credinţa în veşnicia tezelor jdanoviste. Această ceată de poeţi ţine şi azi ostatice, din interior, multe dintre textele literaturii albaneze, ca un soi de otravă lichidă ce-şi poate lua orice culoare şi formă, comportându-se deseori ca fiind mai apă decât Apa, deoarece realismul socialist şi-a schimbat gâturile, păstrându-şi vocile, sau şi-a schimbat vocile, păstrându-şi duhul său inuman. În unele cazuri, versificatorii su izbutit să iasă din lanţuri şi s-au reinventat, cum se zise în presă. Alţii au gustat din plin răsplata ce poate fi cuprinsă în versurile Ceea ce nimeni nu-mi putea da / Trădarea mea, mi-ai dat-o tu[3], convinşi că au înşelat politica, dar care, de fapt, au profanat a doua oară poezia.
Din fericire, ca o superioară răzbunare a Poeziei, în albaneză a luat fiinţă şi o altă grupă de poeţi, prea puţini la număr, născuţi şi formaţi în zone diferite, care nu s-au amestecat cu capriciile şi preţurile vremii, nu din lipsă de vitejie sau din surplus de diplomaţie, ci fiindcă vedeau în Poezie o lume de eliberare din cotidian, o lume înaltă şi înălţătoare ce îmblânzeşte omul, amintindu-i în tăcere, printre versuri ce-i aparţin şi-i slujesc doar acestei poezii, că nu este creat să ucidă, să trădeze, să blesteme, să-şi ridice fericirea iluzorie peste distrugerea reală a semenului. O poezie complet a subtextului, fără idoli şi suflare de utopii, un subtexte pe care cu atâta încrâncenare o damnau nimfele Partidului, deoarece era plămădit în nevăzut ca o lume de sine stătătoare, intermediară, nici întru totul perfectă, nici periculos de bolnavă, dar cu rădăcinile în Rai. A fost şi este Subtextul pe care nu-l putea pedepsi nici un fel de politic.
Această lume textuală semăna atât de mult cu Omul din epoca în care acesta se afla suficient de aproape de divin, încât să-şi merite încă numele de cunună a Creaţiei. Lume care, în albaneză, l-a avut ca purtător de cuvânt şi călăuză pe irepetabilul Lasgush Poradeci şi care nu şi-a văzut lumina tiparului preţ de circa o jumătate de veac.
Soarele dificil
Printre slujitorii devotaţi ai Subtextului, face parte şi poetul Soarelui dificil – sintagmă ce concentrează în multivalenţa sensurilor nu doar chinurile drumului de ieşire la lumină a versului independent, atottemporal, ci şi spaţiul care a încercat să îndepărteze sălbatic arhetipala lume albaneză de lava ce se încheagă dimineaţa şi mucegăieşte seara, ca s-o ia de la acelaşi capăt fără a creşte, fără a se îmbunătăţi, fără a se îmblânzi. Nu ni se înfăţişează pe calea spre soarele dificil (ce atârnă "peste ape ca o traistă însângerată") un poet părăsit de speranţă, sărac, luat peste picior de către istorie şi de critica de partid. Dimpotrivă: acest poet n-a fost niciodată sărac, n-a fost nici vreun salariat însetat de încheierea lunii. Acest poet îşi începe şi-şi termină opera parcă din lumea cealaltă, fără a fi prezent în lumea literară; el nu cere cu zgomote şi plângâreli vreun loc de cinste la masa poeţilor naţiunii, nu-şi are acolo nici propriul pahar, nici ceaşca de cafea, nici pernuţa, nici trompeta, nici târâmul textual alocat pentru antologii, nici premiile şi decoraţiile şi insignele şi onorurile, i doar nepăsarea tăcerii oarbe a altora, dar aceasta n-are nicio legătură cu locul pe care i-l păstrează Masa Poeziei Eterne. Esenţa suferinţei, dar şi sămânţa creaţiei lui, este răbdarea. O răbdare specială, straniu la prima vedere, căci poetul nu aşteaptă neapărat căderea unui anumit regim şi venirea la putere a altuia. El se supune doar Poeziei şi de aceea scrie timp de o jumătate de veac, până se hotărăşte să debuteze. Face acest pas la vârsta de 67 de ani, când alţii, după ce s-au luptat ani de-a rândul ca să înveţe răbdarea sau ca să descifreze sfaturile poeziei, se pregătesc să se retragă la umbră, de unde să-şi poată culege fructele deseori de ceară ale clasicizării. El doar iese cu mesajul său către oameni, născut odată cu scrierea şi cu aşteptarea sa firească. De-a lungul acestui răstimp, viaţa literară era populat de două categorii: poeţi care(-şi) ţineau închis omul din ei şi oameni care(-şi) ţineau în lanţuri poetul lăuntric. Deseori, unul plătea cu capul pentru celălalt. Directiva oficială, tacită, era: Pari tu şi poate chiar eşti unul singur, dar, dacă nu dănţuieşti după toba mea, eu te omor ca şi cum ai fi doi. Cu acea ocazie, o să înveţe minte şi ceilalţi.
Bunătatea poate moştenită l-au ajutat pe urmăritorul Soarelui dificil să nu fie nici închis şi nici gardian al vreuneia dintre propriile dimensiuni. În fiinţa lui, epocile rămân legate în esenţă: “Degetul morţii clipa şi spaima-şi răsturnau / peste oftat şi pietre cumplitul strigăt rodea / împăraţi şi viteji timpul omora / umbrele-ntr-un voal de farmec se-nveleau”. Întocmai acest voal înveleşte subtextul poeziei sale. Voalul veşniciei, în faţa căruia faptele istoriei par a fi (sau sunt) nişte fleacuri de copii.
Cu ochiul unui trandafir
Nu este nevoie să fii poet, ca să accepţi deschis că lumea aceasta a ucis floarea, culorile, lucrurile indispensabile, înlocuindu-le cu cópii şi ramificaţii ameţitoare; ea este pe cale de a ucide treptat şi copilul (din noi şi din realitatea imediată) şi copilăria, plămădind, pe de altă parte, pruncul fără intermediarea mamei sau a tatălui. Floarea care altădată se afla în vatra (măduva, matca, centru etc.) vieţii şi a respiraţiei, acum a ajuns un mijloc de profit care vrăjeşte în treacăt iubiţi de ocazie, lecuieşte orgolii scârbite de visători şi acoperă temporar mormintele. Omului de azi, imediat după ce zăreşte o floare sau aude cuvântul "floare", i se arată ofilirea ei, putoarea descompunerii, şi nu influenţa spirituală ce- dăruieşte respiraţiei noastre câte ceva din gustul veşniciei. Floarea a fost deportată să în zone întunecate ale vieţii nu fiindcă profanatorii ei îi văd lumina lăuntrică, ci ca să-i stingă acea flacără-iris chiar şi în memoria ancestrală. Cine a pus vreodată întrebarea despre ce chip are omul de azi în ochii unei flori, ai unui trandafir, de pildă, deoarece pentru poetul Soarelui dificil trandairul este un fel de cordon ombilical care îl ţine legat de lumea intermediară şi inter-mediatoare? Răspunsul ar fi fost înfricoşător, deşi aproape nimic nu ne mai sperie. Trandafirul priveşte şi tace, revelându-i fiecărui cititor ceea ce se întâmpla înaintea răspunsului, pe vremea când avalanşa urbanizării încă nu ameninţa cu dispariţia casa de chirpici, curtea pavată cu pietre, pereţii văruiţi ce ocroteau şi binecuvântau neamul; mangalul, râşniţa manuală de cafea, ibricele, butoaiele de vin, fântâna înconujrată de flori, de smochine, de struguri, de rodii, de lâmâi, mandarine, gutui, miresmele ce nu veneau de la vreo fabrică, ci din aceeaşi cer. Este un mesaj de genul: iată ce am pierdut, iată ce am distrus (şi distrugem) când ne grăbeam să reparăm lumea şi pe noi înşine, dar este un mesaj blând, cât se poate de uman, care nu vinovăţeşte, nu judecă, nu dă verdicte şi nici măcar sfaturi. Ele se deschide precum una dintre acele străduţe ale Tiranei vechi şi se străduieşte să lege două epoci, cu speranţa că le poate împăca, visând copilăreşte ca ele să convieţuiască fără a se răni reciproc de moarte. Dubla Tirana, sufletul ei, rămâne epicentrul acestei poezii plină de profunzime şi bunătate. që ato të bashkëjetojnë pa u plagosur për mort. Nu se întâmplă, ca ăn alte cazuri, Tirana văzută cu ochii poeziei, ci lumea şi poezia privite, simţite, ascultate cu fiinţa Tiranei. A Tiranei "ocupate" generaţie după generaţie de cei veniţi, de cei pe care i-a făcut oameni, i-a făcut autoctoni şi care o pomenesc foarte rar, aşa cum se întâmplă să-ţi deschizi inima despre unele iubiri neobişnuite sau despre unele fiinţe scumpe ce au plecat din această lume înainte de vreme. Orice fisurare a acestei Tirane poate fi fatală. Până şi arderea casei de nebuni. “A înnebunit casa de nebuni / şi şi-a dat foc / nebunii au înnebunit / alergând prin străzi înnebunite (...) ce n-au făcut oamenii / ca să stingă casa de nebuni / aproape au înnebunit”. Un băţ nebun de chibrit aruncă casa de nebuni în flăcări; locuitorii ei rămân fără casă, înnebunesc a doua oară sau la puterea a doua, iau lumea în cap şi umblă spre colţuri unde nu li se mai ştie soarta. Poetul deplânge dispariţia casei de nebuni de pe faţa Tiranei, dar deplânge şi priveşte nebunia cu duioşie, cu nobleţe, ca pe cea mai inconştienta explozie a poeziei revoltate până la măduva oaselor. Căci epoca postmodernă este atât de nebună, încât nu-i mai suportă nici pe nebuni, pe aceşti soli ai farmecului autentic.
Cheile acestei lumii ce invită...
... sunt culorile. Culorile-cuvinte ale unei lumi ce pare depăşită, învechită, dar care se destramă datorită năvalei ei uitătoare şi supravieţuieşte graţie cuvintelor irosite de duhul pragmatismului, precum soare(le), cer(ul), sânge(le), munte(le), nor(ul), câmp(ia), floare(a), trandafir(ul), vârf(ul), stâncă(a), pământ(ul), mireasmă(a), mare(a), noapte(a), lacrimă(a), briză(a), apale, luna, jerfta latentă, umirea mută, trezită de neputinţa de a crede şi a accepta că într-o zi chiar murim; ochi(ul), pulipă(a), iris(ul), capodoperele minţii, ale mâinii şi ale logosului; eroii de ieri şi de azi, simbolurile sacrificiului şi ale biruinţei prin arhitectura lăuntrică a artei – o mână de culori-cheie ce se repetă ca să facă din ce în ce mai pilpăibilă intermediara lume-poezie. O trăsătură rară a acestei poezii: vers după vers, importanţa cuvântului, locul lui irepetabil, sunetul şi sensul capătă o dimensiune uluitoare. Cuvântul lucrează cu aceeaşi putere şi exactitate, indiferent că este articulat sau nearticulat.
Fiinţa poetului se întinde conştient ca un pod, ca o chemare, mărturie şi jertfă între lumea ce invită şi lumea ce se destramă. Acolo unde “Se aşează peste ferestre ziua / razele umplu geamurile cu lumină / aducând înăuntru / ce-i afară / spre a lua din suflet / ce are el înăuntru”. Acolo se află şi ultima graniţă a negării de sine a poetului, un spaţiu al nimănui şi al oricui, neexprimata sa convingere că dăruirea poate trezi cândva din somn raţiunea. Şi acolo unde se jertfeşte cuvântul spre a se naşte tăcerea, toate se unesc şi devin vizibile. Fericeşte faptul că poetul, graţie unei şlefuiri – ce pare întru totul spontană – a versurilor, pe când păşeşte să-şi însuşească desăvârşirea cristalului, atinge ca puţin aţii crezul Ut pictura poesis. Un exemplu ar fi îndeajuns: “Lumânări de trandafir / stinge noaptea / în haina roz a îngerilor / când merge greoaie peste pietrişul de aur / călcând pietricelele / de sub tălpile Creatorului”. Imaginea de mai sus nu ne este transmisă dinspre ochi, ci din acele “Flori de lumină / rana unui vis / în asfinţitul privirii”. Un Poesis în tulpina lui Mimesis-it, ridicându-l pe acesta la o artă conştientă, ca în miniaturile japoneze ce pare că doar reproduce, imită, cu o fidelitate ce atinge pragul idolatriei, dar care, cu răbdarea unui argintar şi ceasornicar, spune (se întâmplă, întruchipează, revitalizează) simţâminte noi, fie şi numai prin acea fidelitate.
Numele...
... lui este Ferik Ferra, născut la Kruja în anul 1934, Trăieşte la Tirana de când are memorie şi de când scrie versuri parcă cu cerneala Memoriei arhetipale a limbii albaneze, într-o fericită împletire a dialectelor gheg şi tosk. Rareori se intâlneşte în poezia albaneză o variantă atât de duioasă şi nobilă a celor două dialecte albaneze. Ele găsesc în opera lui Ferik Ferra două leagăne înnodate precum vasele comunicante, ca două gemene ce au acelaşi răspuns faţă de orice atingere poetică, dar vorbesc una în locul alteia sau amândouă simultan, fără a diminua reciproc nici timpul, nici respiraţia şi nici longevitatea. Cele mai multe versuri scrise de ferra amintesc de o concentrare de lumină, de înţelepciune şi pace care se regăsesc doar în vene Eposului Vitejilor şi în poezia Alpilor, împletite cu lirismul dintotdeauna al Tiranei. Poetul este conştient şi fericit de acest dar, ştiind că un lucru nu trebuie să uite scriitorul şi cititorul avizat: adevărata răsplată pentru un poet rar nu este făcută nici de glorie, nici de premii, nici de metrii lineari ai cărţilor traduse în limbi străine, nici numărul exemplarelor vândute în librăriile patriei, ci faptul că Dumnezeu, în mila Lui atât de plină de umor părintesc, i-a dăruit tocmai această creaţie şi destin literar şi nu toate celelalte creaţii şi destine. Atât de dese între lumi încă despărţite, unde “în trandafirul nopţii clipa cade la pândă / ce ne înfioară cu-ntuneric / şi orice este doar vis”.
Bota e ndërmjetme dhe ftesat e saj
(Duke lexuar vëllimin e poetit shqiptar Ferik Ferra në rumanisht)*
Kahet e numurimit
Poezia nuk është nëna e askujt, madje as e më jetimit ndër poetë. Ajo bëhet më pak nënë, sa më tepër bir i saj ravgon dhe ia del mbanë të bëhet poeti. Këto shprehje mund të shërbejnë njëherazi edhe si melheme qetësues, burim guximi, por edhe si të vetmet mburoja metaforike, gjithaq të brishta, në Ballkanin e dyndur nga vargjet e llafet, nga thashethemet dhe hatëret e pafundme të shkrimtarëve që munxosin a mallkojnë saherë nuk ndihen të lajkatuar sa duhet. Në fakt, poetët e lindur në Ballkan e kanë pirë bojën e penës me helm, si të thuash, i kanë paguar vargjet e tyre me vuajtje e pengesa të panumurta, me angushti e makthe, por edhe me gjak. Ndoshta kësisoj pjesa tjetër e poetëve, ata që kanë jetuar në zona më të njerëzishme, kanë mundur të nuhatin, ose edhe të mësojnë peshën e vërtetë të Fjalës, duke kuptuar sadopak se jetëgjatësia në shkrim e Fjalës së Jetuar nuk varet fare nga buja mediatike, nga pesha e çmimeve, nga lëvdatat për së gjalli a së vdekuri. Vuajtja ka nxjerrë në Ballkan jo vetëm vargje të jashtëzakonshëm, por edhe poetë që përfaqësojnë secili vetëm vetveten, pavarësisht nga fati letrar që ngulmon t’i binjakëzojë. Duhet shtuar, padyshim, se në pak hapësira të tjera muza e shkrimit vërsulet e shtje në dorë si në Ballkan, ku “geni i gjenive / në këndin e përjetshëm të ankthit / pret çmimin e tragjedive”. Jetojmë një kohë, kur ai që nuk shkruan s’para numurohet më mes të gjallëve, kurse ata që shkruajnë, e kanë gjithnjë e më të vështirë të numurohen mes të pavdekshëmve.
Nëntekstet e mbijetesës - mbijetesa e Nënteksit
Poezia shqipe ka një histori ndëshkimesh po aq, në mos po më të pasur se vetë historia e letërsisë nga e cila buron. Mllefi, hasmëria, heshtja vrastare, padija e të tjera që janë përdorur prore kundër poetëve, nga zyrtarët e jozyrtarët, nga shkarravitësit e të paftuarit, nga poetët mesveti etj, mund t'i lemerisë lexuesit e njomë, që pandehin se jeta e brendshme e poezisë nuk shquhet fort nga fati i poetëve. Mirpo i njëjti mllef na kumton tërthorazi se në dejet e fjalës së shkruar shqipe duhet të rrjedhë vërtet gjak, ar e naftë, përderisa beteja për të mbetur në hartën e poezisë shkakton kaq zi e të zeza. Po të huazonim sytë e metaforës, do të thoshim se Poeti vritet kur, në rrafsh zyrtar, ëndrrat dhe synimet e errëta të morrave përputhen me detyrat ideologjike të kokave. E anasjellta është njësoj e vërtetë dhe e përfytyrueshme. Në kushte të tilla, rrethuar nga “nata me kosën e vdekjes nën pëlhurë / nata që s’do të zbardhi më kurrë”, në një botë ku “Çdo gjë lëviz / jeta, vdekja / qielli, drita / dhe jashtë çdo gjëje / pa lëvizur mbetet / vetëm prita”, poeti jo vetëm pret çmimin e tragjedive, por edhe e shlyen mbijetesën e vetë jetës (lexo: poezisë). Lloji i vrasjes së poetëve, fatkeqësisht, nuk ngre peshë për historinë e letërsisë, ashtu siç nuk ngrenë peshë ujditë dhe mjetet e përdorura prej dikujt për të mos u dëbuar nga Kujtesa. Vrasja mund të jetë si e Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, me pushkatim natën e varrosje në gropë të përbashkët; si e Havzi Nelës, me varje në qëndër të qytetit e shpifje gjithfarëshe; si ndaj shkrimtarëve veriorë në vitet '40 e '50, varrosje për së gjalli, me zhvarrosje e flakje eshtrash në lumë, me shpifje e damkosje, që mund t’i shkojnë ndërmend vetëm politikës. Por vrasja mund të jetë edhe më e mbrapshtë, si e atyre që fillimisht besuan me gjithë shpirt në metodën e realizmit socialist dhe që, më pas, për të treguar se nuk lanë shpirtin në të, shumëfishuan panatyrshëm besimin në përjetësinë e tezave zhdanoviste. Kjo çetë poetësh mban peng edhe sot, sëbrendshmi, shumë nga tekstet e shqipes, si njëfarë helmi i lëngët që mund të marrë çdo ngjyrë e trajtë, madje të hiqet më ujë se uji, ngaqë realizmi socialist ndërroi grykat, duke ruajtur zërat, ose ndërroi zërat, duke ruajtur frymën e vet jonjerëzore. Në disa raste, vargëzuesit dolën nga vargonjtë dhe u rishpikën, siç thuhet rëndom në shtyp. Disa të tjerë shijuan shpërblimet e shumta që mund të përmblidhen në vargjet: Atë që dot s'ma jepte kush / Tradhtia ime ti ma dhe, të bindur se ia drodhën politikës, por, në fakt, përdhosën sëdyti poezinë.
Për fat, si një hakmarrje e epërme e Poezisë, në shqip u krijua edhe një grup tjetër poetësh, mjaft të paktë në numur, lindur e rritur në treva të ndryshme, të cilët nuk u përzjenë me tekat dhe çmimet e kohës, jo për mungesë trimërie a për tepricë diplomacie, por ngaqë shihnin në poezi një botë çlirimi nga e përditshmja, një botë të lartë që e zbut njeriun duke i kujtuar në heshtje, mes vargjesh që i përkasin dhe i shërbejnë vetëm asaj heshtjeje, se nuk është ngjizur të vrasë, të tradhtojë, të vjellë vrer, ta ngrejë lumturinë e rreme mbi shkatërrimin e përnjimendtë të sivëllait. Një poezi krejt e nëntekstit, që nuk ka idhuj e duhmë utopish, nëntekst, të cilin aq dhunshëm e munxosnin nimfat e Partisë, ngaqë ngjizej në të padukshme si një botë më vete, e ndërmjetme, as krejt e përsosur, as rrezikshmërisht e sëmurë, por me rrënjët në Parajsë. Ishte dhe është Nënteksti të cilin nuk e ndëshkonte dot kurrfarë politike.
Kjo botë tekstore i ngjan(te) shumë Njeriut të kohës kur ky ndodhej aq pranë hyjnorit sa ende meritonte emrin “kurora e Krijimit”. Botë që, në shqip, pati për prijës e zëdhënës të papërsëritshmin Lasgush Poradeci dhe që nuk pa dritën e botimit për rreth gjysmë shekulli.
Dielli i vështirë
Ndër zëdhënësit e përkushtuar të Nëntekstit bën pjesë edhe poeti i Diellit të vështirë – togfjalësh poetik që ndryn në shumësinë e kuptimeve jo vetëm mundimet e udhës drejt daljes në dritë të vargut të pavarur, gjithëkohor, por edhe hapësirën që ka nisur të largojë egërsisht botën e kahershme shqiptare nga llava e sotme, që lindet në mëngjes e myket në darkë, për ta nisur po atë vajtjeardhje nga e para dhe pa u rritur, pa u mirësuar, pa u zbutur. Nuk na shfaqet në rrugën drejt diellit të vështirë (që “rri varur përmbi uj’ si torbë gjaku”) një poet i pashpresë, i varfër, i nëpërkëmbur nga historia dhe nga kritika partiake. Përkundrazi: ky poet nuk ka qënë asnjëherë i varfër, apo rrogëtar i etur pas fundit të “pesmediçit”. Ky poet e nis dhe e kryen veprën e vet si nga bota tjetër, pa qënë i pranishëm fizikisht në jetën letrare; ai nuk kërkon me zhurmë e përqarje ndonjë vend nderi në sofrën e poetëve të kombit, nuk ka atje as gotën e vet, as filxhanin, as postiqen, as trymbetën, as ngastrën e taksur për antologjira, as çmimet e dekoratat e stemat e nderet, por vetëm qederet e heshtjes verbane të të tjerëve, mirpo kjo nuk lidhet fare me vendin që i ruan atij Sofra e Poezisë së Përhershme. Thelbi i vuajtjes, por edhe fara e krijimtarisë së tij, është durimi. Një durim i veçantë, në pamje të parë i çuditshëm, sepse poeti nuk pret medoemos të shembet një regjim i caktuar e të vijë në pushtet një regjim tjetër. Ai i nënshtrohet vetëm Poezisë dhe prandaj shkruan për plot gjysmë shekulli derisa vendos të botojë vëllimin e parë. E kryen këtë akt në moshën 67-vjeçare, kur të tjerët, pasi kanë luftuar vite me radhë për të mësuar durimin, ose për të zbërthyer këshillat e poezisë, bëhen gati të tërhiqen në hije, nga ku të vjelin frytet shpesh të dyllta të klasicizimit. Ai vetëm del me kumtin e vet ndaj njerëzve, i lindur njëheresh me shkrimin dhe pritjen e vet mëse të natyrshme. Gjatë kësaj periudhe, jeta letrare popullohej nga dy grupe: poetë që mbanin të burgosur njeriun brenda tyre dhe njerëz që mbanin në zinxhirë poetin e brendshëm. Shpesh njëri paguante me kokë për tjetrin. Parrulla zyrtare, e pashpallur, ishte: Ti dukesh dhe vërtet mund të jesh një, por, po s'hodhe valle pas daulles sime, unë të vras sa për dy. Me atë rast do të mësojnë të sillen edhe të tjerët.
Dashamirësia mbase e trashëguar e ka ndihmuar ndjekësin e palodhur të Diellit të vështirë, që të mos jetë as i burgosur e as gardian i ndonjërës nga pëmasat e veta. Në qënien e tij, epokat mbeten të lidhura në thelb: “Gishtin e vdekjes ulte çasti e ngrima / mbi afsh e gurë gërryhej ulurima / koha i vidiste perandorë e trima / e i vishte hijet në një përndritje nuri”. Pikërisht ky nur mbështjell nëntekstin e poezisë së tij. Nuri i amëshimit, para të cilit bëmat e historisë duken (ose janë) lodra çiliminjsh.
Me syrin e një trëndafili
Ska nevojë të jesh poet për të pranuar hapur se kjo botë ka vrarë lulen, ngjyrat, sendet e domosdoshme, duke i zëvendësuar me kopje e degëzime marramendëse; ajo po vret hap pas hapi fëmijën dhe fëmininë, duke e ngjizur nga ana tjetër foshnjën pa ndërmjetësinë e nënës, apo të babës. Lulja që dikur ndodhej në vatrën (ashtin, lugun, qëndrën etj) e jetës dhe të frymëmarrjes, tani është katandisur në një mjet fitimprurës, që magjeps kalimthi dashnorë të rastit, mjekon krenari të ligështuara ëndërrimtarësh dhe mbulon përkohësisht varret. Njeriut të sotëm, sapo sheh një lule, apo me të dëgjuar fjalën “lule”, i fanepset së pari vyshkja e saj, kutërbimi i kalbjes, dhe jo ndikimi shpirtëror që i fal frymës pak nga shija e përjetësisë. Lulja është degdisur të robtohet në zona të errëta të jetës, jo ngaqë përdhosësit e saj ia shohin vezullimin e brendshëm, por që t'ia fikin atë flakë-bebëzë edhe në kujtesën stërgjyshore të njeriut. Cili e ka shtruar ndonjëherë pyetjen se ç'pamje ka njeriu i sotëm në sytë e një luleje, të një trëndafili, për shëmbull, meqë poeti i Diellit të vështirë e ka trëndafilin si kërthizë, e cila e mban lidhur me botën e ndërmjetme dhe ndërmjetësuese? Përgjigjja do të kish qënë e frikshme, ndonëse gati asgjë nuk na trondit më, qoftë edhe si disa vite më parë. Trëndafili sheh dhe hesht, duke i veguar secilit lexues atë çka ndodhte para përgjigjjes, në kohën kur orteku i urbanizimit ende nuk cënonte vdekshëm shtëpinë prej qerpiçi, oborrin e shtruar me kalldrëm, muret e lyer me gëlqere që ruanin e bekonin farefisin; mangallin, mullirin e kafesë, ibrikët, butet e verës, pusin e rrethuar nga lulet, nga fiqtë, rrushtë, hurmat, limonët, mandarinat, ftonjtë, aromat që nuk vinin nga ndonjë punishte, por nga i njëjti qiell. Është një kumt i tipit: ja çfarë humbëm, ja çfarë vramë (dhe vrasim), tek ngarendnim të ndreqnim botën dhe veten, por është një kumt i butë, tejet njerëzor, që nuk fajëson, nuk gjykon, nuk jep dënime e madje as këshilla. Ai hapet si njëfarë rrugice nga ato të Tiranës së vjetër dhe ngulmon të lidhë dy epoka, me shpresën se mund t’i pajtojë, me ëndrrën fëminore që ato të bashkëjetojnë pa u plagosur për mort. Tirana e dyfishtë, shpirti i saj, mbetet epiqëndra e kësaj poezie plot thellësi e mirësi. Nuk ndodh, si në raste të tjera, Tirana e parë me sytë e poezisë, por bota dhe poezia të para, të ndjera, të dëgjuara me qënien e Tiranës. E asaj Tirane të “pushtuar” brez pas brezi nga të ardhurit, nga ata që i bëri njerëz, i bëri vendalinj, dhe të cilët e përmendin shumë rrallë, ashtu siç ndodh ta hapësh zemrën ndaj ca dashurish të pazakonta, ose ndaj ca qëniesh të shtrenjta që kanë ikur kësaj bote para kohe. Çdo cungim i kësaj Tirane mund të jetë i kobshëm. Gjer edhe djegia e çmendinës. “U çmend çmendina / e i vuri flakën vetes / të çmendurit u çmendën / e morën rrugë të çmendura (...) ç’nuk bënë njerëzit / që ta shuanin çmendinën / sa nuk u çmendën”. Një fije e çmendur shkrepseje kall çmendinën në flakë; banorët e saj mbeten të pastrehë, çmenden për së dyti, ose në fuqi të dytë, marrin udhët, enden drejt skutash ku s’u dihet më fati. Poeti e vajton zhdukjen e çmendinës nga faqja e kryeqytetit, por e vajton dhe e këqyr çmendurinë me dhembshuri, fisnikërisht, si më të pavetëdijshmin shfrim të poezisë së revoltuar gjer në palcë. Se epoka pasmoderne është aq e marrë sa nuk duron dot më as të çmendurit, këta kasnecë të magjisë së mirëfilltë.
Çelësat e kësaj bote që fton...
... janë ngjyrat. Ngjyrat-fjalë të një bote që duket e kapërcyer, e vjetëruar, por që shkatërrohet falë dyndjes së saj harrimtare dhe mbijeton falë fjalëve të hirnosura nga xhindet e pragmatizmit, si diell(i), qiell(i), mal(i), re(ja), fushë(a), lule(ja), trëndafil(i), shkrepa(t), shkëmb(injtë ), tokë(a), aromë(a), natë (a), lot(i), fllad(i), det(i), ujrat, hëna, flijimi i ngadaltë, mahnitja memece e zgjuar nga pamundësia për të besuar e pranuar se një ditë vërtet vdesim, syri, bebëza, kryeveprat botërore të mendjes, dorës e gjuhës, heronj të hershëm e të tashëm, simbolet e flijimit dhe të ngadhnjimit përmes arkitekturës së brendshme të artit – një grup ngjyrash-kyçe, që përsëriten për ta bërë gjithnjë e më të prekshme botën e ndërmjetme-poezi. Një tipar i rrallë i kësaj poezie: varg pas vargu, rëndësia e fjalës, vendi i saj i pakthyeshëm, tingëllimi dhe kuptimësia fitojnë një përmasë mahnitëse. Fjala vepron me të njëjtën forcë e saktësi, pavarësisht në është e shquar, apo e pashquar.
Qënia e poetit shtrihet vetëdijshëm si urë, si ftesë, si dëshmi e flijim mes botës që fton dhe asaj që prishet. Aty ku “Ulet në dritare dita / mbushin rrezet xhamat me dritë / duke sjellë brenda / ç’ka jashtë / për të marrë nga shpirti / ç’ka brenda”. Ky është skaji i vetmohimit së poetit, një hapësisë e askujt dhe e gjithkujt, bindja e tij e pashprehur se dhurimi i shpirtit mund ta zgjojë dikur nga gjumi arsyen. E atje ku vetëflijohet fjala për t’u lindur heshtja, të gjitha njësohen dhe bëhen të dukshme. Ngazëllen fakti që poeti, falë një skalitjeje, - që duket krejt e vetvetishme, - të tingujve, tek çapitet të përvehtësojë harmoninë e kristalit, mishëron si pakkush synimin Ut pictura poesis. Një shembull do të mjaftonte: “Qirinj trëndafili / shuan nata / në petkun rozë të ëngjëjve / ndërsa ecën rëndë përmbi gurzit e arit / duke i shkelur ato / poshtë këmbëve të Hyut”. Pamja e mësipërme nuk na vjen nga sytë, por nga ato “Lule drite / plaga e një ëndrre / në përhumbje sysh”. Një Poesis e mbirë në thelbin e Mimesis-it, duke e ngritur këtë të fundit në art të vetëdijshëm, si në një miniaturë japoneze, e cila sikur vetëm riprodhon, shkërben, me një besnikëri që prek caqet e idhujtarisë, por që, me durim argjendari e orëndreqësi, thotë (ndodh, mishëron, rijetëson) gjëra e ndjesi të reja, qoftë edhe vetëm përmes asaj besnikërie.
Emri...
... i tij është Ferik Ferra, lindur në Krujë, në vitin 1934. Jeton në Tiranë qysh kur ka kujtesë dhe qysh kur shkruan vargje si me bojën e Kujtesës së kahershme të shqipes, në një thurrje fatlume të gegnishtes me toskërishten. Rrallëherë ndeshet sot një motërzim kaq i dhimbsur e kalorsiak i dy të folmeve të shqipes. Ato gjejnë në poezinë e Ferik Ferrës dy djepa të nyjëtuar si enët bashkërrënjore, si dy binjake që kanë të njëjtën përgjigjje ndaj çdo ngacmimi poetik, por flasin në vend të njëra-tjetrës, ose të dyja njëherazi, pa dëmtuar as kohën, as frymëmarrjen e as jetëgjatësinë e shoshoqes. Shumica e vargjeve të Ferrës sjellin ndërmend një përqëndrim drite, diturie e paqeje që gjendet vetëm në venat e Eposit të Kreshnikëve dhe në poezinë e Alpeve, gërshetuar me lirizmin e përhershëm tiranas. Poeti është i vetëdijshëm dhe i lumtur nga kjo dhunti, duke ditur gjithashtu se një gjë s'duhet të harrojnë shkrimtari e lexuesi i zgjedhur: shpërblimi i vërtetë i një poeti të rrallë nuk është as fama, as çmimet, as metrat e librave të përkthyer në gjuhë të huaja, as numuri i vëllimeve të shitur në libraritë e vendlindjes, por fakti që Zoti, në mëshirën e tij me aq plot humor prindëror, i ka falur pikërisht këtë krijimtari e fat letrar e jo gjithë fatet e krijimtaritë e tjera. Aq të shpeshta mes botërash ende të përçara, ku “brenda trëndafilit të natës çasti bje në pritë / që na ngjeth me terr / e çdo gjë është vetëm ëndërr”.
Bukuresht, vjeshtë 2008
* Kjo ese, e shkruar në rumanisht e shqip, shoqëron vëllimin “Soare dificil” (Diell i vështirë), antologji autori e Ferik Ferrës, zgjedhur e përkthyer në gjuhën rumune nga Kopi Kyçyku, botim i Librarium Haemus, Bukuresht 2008, 125 faqe. Vargjet në thonjëza janë cituar nga vepra poetike e Ferik Ferrës.
[1] Hiqmet Meçaj, Sinuciderea lumânărilor, (Vetëvrasja e qirinjve), antologie de autor, traducere şi aparat critic de Kopi Kyçyku, publicat de Librarium Haemus, Bucureşti, mai 2008.
[2] Hiqmet Meçaj, Sinuciderea lumânărilor, (Vetëvrasja e qirinjve), antologji autori, përktheu Kopi Kyçyku, botoi Librarium Haemus, Bukuresht, maj 2008.
[3] Parafrază după celebrul vers Ceea ce nimeni nu-mi putea da / Partidul meu, mi-ai dat-o tu – un fel de crez al scriitorilor realismului socialist din Albania.