Lapsi im shkruan me zemër... / Creionul meu scrie cu inima…
Bisedë me shkrimtarin Bajram Sefaj
(Convorbire cu scriitorul Bajram Sefaj)
b. sefaj (1941), emër i njohur si gazetar, publicist dhe shkrimtar, deri me tash ka botuar disa libra letrarë, kryesisht me tregime të shkurtra, një roman, një libër me novela, një vëllim me poezi dhe një përmbledhje me tregime fëmijërie. ndërkohë, ai ka botuar edhe dy libra publicistikë: “shenjë kohe” – signum temporis, rilindja, prishtinë 1998 dhe “gazetaria ime”, më 2007. librin e dytë dhe këtë, të tretin, “plot shqipëri” të këtij autori, e nxjerr në dritë shtëpia botuese, “rozafa” nga prishtina.
nga po ky autor, tregime: tri pika (rilindja, prishtinë – 1980), rruga deri në kallëzim (rilindja, prishtinë, 1983), java ka shtatë ditë (rilindja, prishtinë – 1985), blu e gri (rilindja, prishtinë – 1995); novela: shëtitje ëndrrash (lsha të shqipërisë, tiranë - 1997), sa është ora (shkëndija, prishtinë – 2006); roman: parisi kot (rilindja, prishtinë – 2003), parisul in zadar (librarium haemus, bukuresht – 2007); poezi: në ecje (mkrs, prishtinë – 2005); tregime fëmijërie: udhëtim i bardhë (libri shkollor, prishtinë – 2004)
Revista Haemus: I dashur Bajram Sefaj. Në botimet e tua më të freskëta bien në sy dy dhembje, që ravgojnë të kthehen në vegime letrare: mërgimi dhe nevoja për të njësuar trevat shqiptare, të paktën nga ana shpirtërore, si shpërblim i natyrshëm ndaj vështirësive të mërgimit. Si e sheh pas kaq vjetësh çastin kur u detyrove të shkëputesh (përkohësisht dhe vetëm trupërisht) nga vatra?
Bajram Sefaj: Çastin kur u shkëputa nga vatra nuk e përjetova aq rëndë dhe aq tragjikisht, pikërisht në saje të vërejtjes suaj që e ngujoni ndër paranteza. Shkëputjen nuk e përjetova, së paku jo ashtu, pikëllueshëm e hidhshëm siç kisha lexuar për të në faqe librash, sa i rëndë është ky pikëllim. Pra, shkëputjen nga vendlindja e përjetova si një gjë të përkohshme, sepse e tillë edhe ishte në fillim të saj. Por a ishte kjo shkëputje vërtet e tillë. E përkohshme dhe ku do të ndaleshin, ku do të preheshin kufijtë e përkohësisë së saj. Kjo as që mund të ishte e qartë për askënd, aq më pak për mua dhe bashkatdhetarët (bashkëkombësit) e mi fatkëqij. Kur Kosova, por pse jo edhe Shqipëria, zienin në katranin e paraluftës tragjike e me pasoja të parikuperueshme, e para, dhe me vlime e stuhi të ndarjes definitive nga komunizmi famëkeq e fatkeq, kur diktatura e tij, në Shqipërinë tonë të dashur, ishte më i egra dhe më e errëta në tërë botën. Me duhet të bëj një sqarim: drejt së panjohurës u nisa në mënyrë, si të thuhet, të pavetëdijshme. Si drejt një aventure. Me një torbë të vogël plot shpresë të madhe se shumë shpejt do të kthehem në Kosovën e lirë, në Shqipërinë e dëlirë. Por kjo nuk ndodhi se nuk ndodhi për një kohë aq të gjatë, mijëvjeçare të thuash. Edhe sot e gjithë ditën, në çastin kur po bisedojmë bashkë, vazhdoj të jem në mërgim. Me fluturime të herëpashershme në Kosovën tashmë të pavarur dhe sovrane, në Shqipërinë e vlimeve tektonike (politike) të papushuara kurrë.
Revista Haemus: Si dhe sa u ndie egërsia e historisë mbi intelektualët e Kosovës gjatë viteve ’80-’90? Ishe tashmë një gazetar me përvojë e me emër dhe njëkohësisht një realizues i njohur dokumentarësh...
Bajram Sefaj: Egërsia e historisë mbi intelektualët shqiptarë të Kosovës, jo vetëm ndaj tyre dhe jo vetëm në periudhën që ju e theksoni, por gjithmonë, gjithmonë ka qenë e egër. Ajo është ndier dhe përjetuar thellë e keq, sidomos nga ana e intelektualëve, me kusht që në Kosovën e kohës të ketë pasur të tillë, në kuptimin e parë të fjalës. Si gazetar, jo vetëm i Televizionit të Prishtinës, ku punova gjer në përfundimin e tij tragjik, kur, më pesë korrik 1990, ushtria okupuese serbe ia mbylli derën me ferrë, por edhe si kronist dhe bashkëpunëtor i shtypit shqiptar në Kosovë dhe Maqedoni (me nostalgji kujtoj “Flakën e vëllazërimit”, në faqet e se cilës lashë, nuk kam guxim të them gjurmë, por një pjesë të mirë të djalërisë, të moshës sime të bardhë!), egërsinë e historisë e kam ndier ndoshta më egër se të gjithë të tjerët. Kjo si pasojë ngase gjithnjë, shprehimisht, gjithnjë, isha në lëvizje. Isha në terren, si ia thonë fjalës. Gjithnjë e gjithmonë afër njerëzve. Duke realizuar emisione dokumentare. Duke ecur nëpër plagë. Diçka nga kjo përvojë imja e hidhur, kam provuar ta rrëfej në librin publicistik ”Gazetaria ime”, (Prishtinë, 2007).
Revista Haemus: Besojmë se Shqipëria ka pasur trajta të ndryshme në mendësinë e artistëve kosovarë gjatë periudhash të ndryshme historike. A ishin ato Shqipëri copëza të një miti, që, më fort se ngazëllim e shpresë, ngjallte ankth, për më tepër që liria vetjake e artistit në Shqipërinë hoxhiste ishte më e vogël sesa liria në Kosovë?
Bajram Sefaj: Nuk e di ç’të them rreth kësaj pike nevralgjike, le të më lejohet ta quaj kështu. Për ne shqiptarët e Kosovës, Shqipëria nuk ishte hoxhiste, mehmetiste, staliniste, leniniste e çkamos tjetër. Në përfytyrimin tim (besoj se kështu mendonin dhe të kësaj ndjesie ishin të gjithë moshatarët dhe kolegët e mi), Shqipëria ishte e shtrenjtë dhe e shenjtë, përjetësisht. Është tamam ashtu si e thoni ju, Shqipëria në mendjet, në zemrat dhe në shpirtin e çdo shqiptari të Kosovës, ishte një këmishë e artë e sajuar (lexo: qëndisur) prej copëzash të arta miti. Po, ishin edhe ngazëllim, edhe shpresë, edhe ankth. Se liritë vetjake të artistit, siç thoni ju, ishin më të vogla në Shqipërinë hoxhiste, nuk e kishim idenë. Për ne, për imagjinatën tonë të djegur, atje, atje, në Shqipërinë e ëndrrave tona rinore, çdo gjë shkëlqente. Shqipëria këndonte, buçiste në zemrat tona. Një pjesë, mbase të vockël fare, të dashurisë se pashuar ndaj Shqipërisë dhe gjithçkaje të saj kam provuar ta rrëfej në librin tim më të ri publicistik “Plot Shqipëri”, që, ditë më parë, pa dritën e botimit në Prishtinë, në bibliotekën “Lumo Skendo” të shtëpisë se vyer botuese “Rozafa”. Kurrë, as sot, pas një përvoje fatmirësisht bukur të gjatë në liri, as kurrë (ndoshta përjetë!), ne shqiptaret e këtejmë, nuk mund kuptojmë se liritë të kenë qenë më të mëdha në Kosovë se që ishin në Shqipëri. Për çfarëdo lloj lirish të jetë fjala. Në qoftë se Shqipëria ishte hoxhiste (keq boll!), Kosova ishte e okupuar nga Serbia. Ishte titiste, edhe më keq, ishte rankoviqiste. Tema e sasisë së lirive Kosovë-Shqipëri, sikur ngel e hapur. Pus këndej, dri andej, ose sikurse mirë, në mënyre gjeniale në origjinalitetin e tij origjinal, e tha rapsodi kosovar (Dervish Shaqa) me rastin e braktisjes se Kosovës dhe daljes (shpëtimtare) në Shqipëri: “e lash borë, e gjeta dimër!” – tha ai.
Revista Haemus: Midis mungesës së lirisë që impononte i huaji (në Kosovë) dhe asaj që paguhej me kokë për faj të njeriut të një gjuhe e gjaku (në Shqipëri), cila të duket sot më kobsjellëse?
Bajram Sefaj: Të dyja njësoj ishin kobsjellëse. Ndoshta, jo por me siguri, kjo mungesë e lirisë, në Shqipëri ishte më e dhimbshme, më e kobshme. Nuk porosit me kot një urti popullore, kur thotë: “çka ta ban yti, s’ta ban kush tjetër”! Njëmend, ashtu është, dajaku dhe zullumi, sado i pamëshirshëm dhe gjakatar të jetë, kur vjen nga anë (dorë) e armikut shekullor, durohet disi, e ai që pik nga dorë katile e sojit tënd, sikurse ishte ajo enveriste (a hoxhiste, si të doni), zoti mos na provoftë, kurrë më!
Revista Haemus: Nga Prishtina në Francë... Udhëtimi dhe peripecitë përshkruhen artistikisht edhe në romanin tënd “Parisi kot”. Çfarë përfaqësonte hapësira kulturore franceze për ty dhe sa mbeti kulturore ajo hapësirë pasi u vendose atje?
Bajram Sefaj: Me vendosjen time atje (në Paris), ajo hapësire kulturore u zhbë fare, sikur të mos ekzistonte fare. U bë hi e pluhur. Ajo hapësirë për mua nuk përfaqësonte shumë. Unë vetëm me trup (trung, torzo) isha në Paris. Me mend e dhimbje gjithnjë isha në Prishtinë, në Kosovë. Në vendlindje. Nga andej gjithnjë e më shpesh, gjithnjë e më dendur, gjithnjë e më keq, vinin lajme të kobshme. Dita e tmerrit afronte me nxitim. Hapësira kulturore e Parisit, sikurse hapësira kulturore e akëcilit metropol të Evropës e të botës, me përjashtime të imëta, nuk është e shqiptarit, qoftë ai edhe i njohur, madje edhe kandidat i përjetshëm për Çmimin Nobel për letërsi. Jo shqiptarit, ngadoqoftë ai, përpara hapësirës së kulturës, atje lart në botën e ëndrrave tona djaloshare, i shfaqet një hapësirë tjetër, e galme fare. Të mos ngrihen iluzione në erë! Diçka nga kjo eksperiencë e hidhur (sikur e vetmja gjë që e kemi me bollëk ne shqiptarët, është hidhësia, pelini!), kam provuar t’i radhis në një libër, formë një miniromani për të cilin flisni ju (Shfrytëzoj këtë rast, këtë rrethanë fatlume për mua të mjerin, të shpreh mirënjohje, që ky dorëshkrimi imi, është botuar edhe në gjuhën e madhe rumune, pikërisht në saje të shtëpisë botues Librarium Haemus dhe të zotit Kopi Kyçyku, një intelektual i përmasave të gjera dhe përkthyes i shkëlqyer dhe, përgjithësisht, veprimtar i pashoq).
Revista Haemus: “Parisi kot” doli vjet nga shtypi në rumanisht (Parisul în zadar) nga shtëpia botuese Librarium Haemus. Për ata që e lexuan ishte një trandje jo vetëm ngaqë romanin e pat shkruar një autor i shqipes, por sidomos ngaqë lexuesi i sotëm është stërvitur të pranojë vetëm Parisin e dritave, të salloneve, akademive etj. A ke synuar që shpërfaqja e Parisit të vërtetë ta bëjë më të besueshëm Parisin e letrave?
Bajram Sefaj: Me vjen mirë, pa masë me vjen mirë, për atë që thoni në lidhje me “Parisul în zadar”, aq më parë kur një vlerësim i tillë vjen nga një metropol i një vendi me traditë shumëshekullore jo vetëm letrare, por kulturore dhe historike, në përgjithësi. Ta them të drejtën, ose thënë sinqerisht (me kusht që kjo fjalë t’i rezistojë rrënimit të pamëshirshëm, të gjithçkaje që është morale dhe etike!) asfarë synimi, as projekti, nuk kam pasur ndërmend kur kam nisur ta shkruaj romanin “Parisi kot”. Kam shkuar ashtu si e kam përjetuar. Spontanisht e sinqerisht. Gjithnjë duke pasur parasysh se, njëmend, ekzistojnë dy (a shumë më shumë Parisë), e jo vetëm një. Ky i koti, ky i errëti, pa kurrkund asnjë dritë, i vërejtur nga grilat e një bodrumi (banimi) të nëndheshëm, ishte imi, yti, i të gjithë shqiptarëve, gati-gati pa përjashtim. Ai Parisi tjetër, ai i letrave, ai i dritave, ai i salltaneteve dhe ai i glamureve, ishte gjithnjë aty, me aveny, me sheshe, me kulla, me muze, me parqe, me shatërvanë, me diell e qiell, me poezi, me pederasti, me modë të lartë ekstravagante, me... por, nuk ishte imi. Ishte i të tjerëve, atje...
Revista Haemus: E ke pranuar dhe përdorur si moto shprehjen e Markezit se “Gazetaria është profesioni më i bukur në botë”. Në këto kohë, a është ende e tillë, apo vetëm ka qenë? Dyndur nga kronikat e zeza, nga rropatjet për të zbardhur krime e guva të skëterrshme të historisë, nga lavdet thurur yjeve të modës, pasunarëve, sportistëve e kështu me radhë, a kanë më lidhje gazetat e sotme me ëndrrat klasike të gazetarit?
Bajram Sefaj: Po, Aleber Camus, me vërtetë, krahas letërsisë se tij të mirë që në vitin l957 (nëse nuk gaboj!) ia sjell edhe çmimin Nobel për letërsi, po aq sa letërsinë e ka dashur dhe me zell e ka ushtruar vite me radhë profesionin e gazetarit, prandaj me aq pietet e ka vlerësuar atë. T’i kthehem pyetjes. Për mua, gjithmonë ka qenë dhe është, profesion i shenjtë, sa edhe i dashur, për të tjerët nuk di se ç’të them. Ashtu është. Tamam siç konstatoni. Sot shkruhet një tjetër gazetari. E faqes së zezë është. Nis e sos. Djathtas e majtas. E pafytyrë. E pamoral. E shitur. E shpifur, shpifëse. Më e varur se asnjëherë më parë. Gazetari e pamoral. E pa etikë. E pa asnjë kod. Gazetari interneti. Pa fije ngjyre, as f’tyre. Arrogante. Prepotente. Herë-herë - analfabete... Nga kjo që thashë (e mund të shtoja deri në pambarim) del qartë përgjigjja për pyetjen tuaj: gazetat e sotme nuk kanë asnjë lidhje me ëndrrat që kisha(im) për gazetarinë dikur. Në gazetari, në vërtetësinë e “shkronjave” të saj, besoja(nim) dikur si në librat e shenjtë, si në Bibël e Kur’an bashkë, të ishin.
Revista Haemus: Çfarë të ka mbetur e pashlyeshme nga periudha kur punoje si gazetar? Cilët i sheh si mësues, apo si pena me ndikim të ndjeshëm në gazetarinë shqipe të deritashme?
Bajram Sefaj: Nga periudha kur punoja si gazetar, në Televizionin e Prishtinës, mendoj, ruaj shumë, shumë, kujtime të pashlyeshme. Kryesisht të hidhura. Me tepricë hidhësie, mjerisht. Në çdo sekondë emisioni, në çdo centimetër lente filmi, në çdo fjali, qoftë edhe e thjeshtë, duhej të përbirohej fjala bashkim-vëllazërim i shpifur midis kombeve dhe kombësive të ish- Jugosllavisë. Duhej të mos harrohej vetëqeverisja e trille të tjera kësodore, bash sikurse ishte e pakapërcyeshme lufta e kllasave në Shqipërinë hoxhiste, në një kohë dhe në një vakt. Nuk mund të them në shumës, se kisha shumë mësues ose së paku gazetarë dhe kolegë më të vjetër që i kisha zili dhe nga të cilët synoja të merrja mësim. Pothuajse i përkas, nëse jo gjeneratës më të vjetër, atëherë lirisht mund të them se i ngjitëm asaj të pranverës së parë. Me kusht që vitin 1958 e marrim si vit të fillimit të njëmendtë të zhurnalzmës (të gazetarisë) në Kosovë, kur “Rilindja” u bë gazetë e përditshme. Të gjithë, gati pa përjashtim, jemi çunat dhe vashat e Rilindjes së përditshme. Jemi moshatarët e saj. Megjithatë, ishin disa gazetarë, midis nesh, stilin e të cilëve e doja, e pëlqeja dhe xhelozoja më shumë se të të tjerëve. Më i shquari ndër ta, sipas shijes dhe gustos sime, ishte, tashmë i ndjeri Ali Sutaj, që kultivonte me aq sukses një stil bravuroz, akrobatik. E dua dhe shumë e çmoj gazetarinë e shkruar me zemër, para se me mjete të tjera, prej atyre më popullore (laps grafiti) e deri të ato më të rejat, ultramodernet. Lapsi im shkruan me zemër...!
Revista Haemus: Ndodhte rrallë që një banor i Shqipërisë së dikurshme zyrtare të kapte Televizionin e Prishtinës. Ato pak pjesë koncertesh që jepeshin hera-herës të shtunave mbrëma nuk mjaftonin për të mësuar si jetonte një punonjës televizioni. Shumë nga përvojat e tua i ke përfshirë në librin-dëshmi “Gazetaria ime”. Çfarë do të veçoje për lexuesin e Revistës Haemus nga ata tridhjetë vjet jetë në Televizionin e Prishtinës?
Bajram Sefaj: Nuk e kam të lehtë të veçoj diçka të posaçme, nga ai det i paanë. Megjithatë, janë disa episode, disa çaste kur e ndieja vetëm krenar që isha gazetar, pavarësisht nga trajtimi që kisha brenda Televizionit të Prishtinës, kur udhëheqësit e tij më të lartë, herë-herë qëllonte të ishin injorantë dhe tejet projugosllavë dhe ruajtës syçelë të bashkim- vëllazërimit dhe bashkëjetesës e barazisë midis kombeve (midis kambëve, siç ironizonin plëngprishësit) dhe kombësive në ish-Jugosllavi. “B. S. është satisfaksion i institucionit ku punon”, do të thotë, njëherë e me një rast, një ish-redaktor imi i Rilindjes, në kronikën e tij të përjavshme, derisa kishte ndjekur një dokumentar timin me titull “Etja”, kur qaja hallin me fshatarët e një lokaliteti në Kosovë, kur praktikisht kallej etje dhe, hera, rasti i dytë, që nuk e harroj kurrë ndodhi atje, në Shqipëri, majë kodrinës së fshatit Rrëshbull, kur një burrë i gjatë, që kurrë në jetë nuk e kisha parë as nuk e kisha takuar, ma ngjiti në emër e mbiemër dhe fort ma shtrëngoi dorën, për shumë ato emisione të mia që i kishte parë dhe, siç tha ai vetë, i kishin pëlqyer. Ai këtë e justifikoi duke thënë se për njëzet e shtatë vjet rresht kishte punuar si mësues në Pukë dhe se përgjatë gjithë asaj kohe kishte ndjekur programet e Televizionit të Prishtinës. Për këto dhe dromca të këtilla të çiltra, që, herë pas here, ma çelin qiellin mbi kokë, kam rrëfyer në librin që e përmendni ju.
Revista Haemus: Një përkushtim i hershëm, por edhe dhuntia si prozator e skenarist, të mbajtën vazhdimisht lidhur me kinemanë. Një botë pa dyshim magjike e magjepsëse. Ke kujtime nga mjaft ngjarje të kinematografisë shqipe...
Bajram Sefaj: Po, është i saktë konstatimi juaj, pavarësisht nga dhuntia ime (temë për diskutim, a meditim, kjo!) si prozator dhe skenarist, që nga rinia e hershme kam pasur një dashuri, afinitet dhe pasion ndaj kinemasë. Me parë si konsumator, sesa krijues i artit të shtatë. Kjo dashuri, ky afeksion, si të thuash, më ka ndjekur gjithë jetën, edhe sot, kur kam kapërcyer pragun dhe jam futur në moshën e tretë. E kisha, dhe vazhdoj ta kem, një si pasion të pashërueshëm, të ndjek festivalet kinematografike kudo që ato ndodhin (Festival, festë e valë! Ky “zbulim” epokal etimologjik, është pjellë e mendjes sime të krisur djaloshare!). Por, kjo objektivisht, nuk është e mundur për askënd, e për një gazetar shqiptar nga Kosova, aq më pak. Megjithatë, kam qenë madje tri herë radhazi i akredituar dhe kam ndjekur festivalin më prestigjioz kinematografik në botë, në Kanë, qytet piktoresk dhe fotogjenik në Mesdheun francez, në Motpellier, po ashtu në jug të Francës, në bienalin e Karllovi Varit të Çekosllovakisë (atëherë), në Varshavë, në Pessaro, në... e kështu me radhë.
Revista Haemus: Ke lëvruar në një mënyrë të pabujshme edhe poezinë. Edhe tani ndodh t’i shoqërosh esetë, përshkrimet dhe mikro-monografitë kushtuar personaliteteve të kulturës me poezi, ose vargje të mbamendshme. Çfarë vendi zë poezia në jetën dhe krijimtarinë tënde?
Bajram Sefaj: Siç dëshmon edhe vetë emri (titulli) që ia kam ngjitur vëllimit tim me poezi “Në ecje”, poezi shkruaj, si ë thuash, mes rreshtash, pa u ndalur shumë në të. Jo se nuk e dua. E dua, madje shumë. Kënaqem kur lexoj poezi të mirë dhe, besoj, shumë besoj se e ndiej dhe me tërë qenien e shijojj eliksirin e saj. Në ecje, pra, kam shkruar edhe poezi. Ose me drejt, më sinqerisht, rreth tavolinës me shishe vere të kualitetit të dyshimtë, nëpër kafenetë e shkreta të periferisë së “Parajsës sime”, të quajtur Paris. Midis dy trenash në natë. Në fugimin marramendës të metrosë... Kështu që lirisht mund të them se poezia zë një vend anësor, margjinal në punën e shkrimtarisë sime.
Revista Haemus: Me prozën je marrë qysh në bankat e gjimnazit. Si do t’i rendisje tani, në një frymë mistike, librat e shkruar e të botuar? Cili mendon se është kumti i tyre thelbësor?
Bajram Sefaj: Po, është e vërtetë. Kam filluar të shkruaj qysh kur isha nxënës në Gjimnazin (atëherë quhej real, pse?) të Pejës, kur hartimet me shkrim që na i jepte profesori i gjuhës shqipe, i merrnim, i përjetonim, më mirë të them, i konsideronim si konkurse letrare të shkallës më të lartë të ishin. Se ç’luftë e madhe, o Zot i lum, zhvillohej mes nesh (gjimnastëve) me të brendshmet plot spermë, kur brenda në trup e zemër na brente virusi i krijimtarisë letrare. Unë asnjëherë nuk merrja notë të lartë, ngase hartimet nuk i shkruaja me laps, as stilolaps, penën e ngjyeja në lot... Kam filluar të shkruaj, examctement, ashtu siç fillojnë të gjithë fillestarët e kësaj bote: me ndonjë varg të djersitur dashurie, kushtuar ndonjë shoqeje të klasës apo vashës më të bukur të fshatit tim, apo kam marrë merakun e lepurveshgjatit si do ta pres me të Vitin e Ri dhe si do t’ia ujdis e përgatis e gatuaj atij për darkë lakrat, kur nuk i kisha në sofër as për barkun tim të këputur urie...
Revista Haemus: Për cilën/at Orë është fjala në vëllimin tënd “Sa është ora”? Do të ishte mirë që lexuesi ta sillte edhe një herë ndërmend moton e këtij vëllimi...
Bajram Sefaj: Nuk di të jap përgjigje për këtë pyetje. Nuk kam haber. Tout simplemet, sikurse thonë francezët. E thashë një fjalë të gjuhës që nuk e flas as nuk e shkruaj pa gabime. Para se të provoj që, sidoqoftë, lexuesit t’ia arnoj e t’ia sjell ndër mend moton e këtij vëllimi, po e transmetoj shpjegimin, gjithnjë të mençur (ose anekdotik), të miqve të mi: është dekiku i fundit që edhe Bajrami, më në fund, ta dijë sa është ora! Gjithsesi, kam shpresë se në këtë vëllim, sikurse në asnjë shkrimtari tjetër timen, fjala nuk është për orë të liga, jo, assesi, larg qoftë!
Revista Haemus: Çfarë beson se nuk dinë lexuesit dhe kritika për krijimtarinë tënde?
Bajram Sefaj: Gati se nuk dinë asgjë. Në të shumtën fare pak, për të mos thënë kurrgjë. Kjo nuk është brengosëse vetëm për mua dhe unë këtë problem nuk e vërej në mikroplan, në plan individual, por e shoh në plan më të gjerë. Sot është me keq se që ishte dje, sa i takon urës lidhëse të autorit më lexuesin. Me kujtohet, mirë me kujtohet, kur gazeta Rilindja kishte faqen standarde të kritikës letrare, që botohej në faqe të caktuar, çdo të shtunë të javës. Sot nuk e ka. Pse! Pavarësisht kush i merrte librat e rinj në shqyrtim, sa ata ishin të përgatitur dhe kishin afinitet për punën e kritikut, ata me shkrimet e tyre (si për të mirë, si për të keq), për shkrimtarët, për autorët e librave, kishin rëndësi të madhe, për të mos thënë të jashtëzakonshme. Dikur, për librin letrar, në veçanti, flitej, shkruhej, trumbetohej... Sot, sot, ndërkaq, e gjitha përfundon në pesë – gashtë rreshta (sa zë vend një shkrepëse) në një vitrinë, apo një përftim të ngutshëm në fund të një radioprogrami, apo të ndonjë emisioni televiziv.
Revista Haemus: Udhëton pareshtur, pothuajse në të njëjtin ritëm me të cilin shkruan. Në këtë qerthull rrugësh e mbresash, një vend të veçantë zë mbërritja për herë të parë në Shqipëri. Si ndodhi dhe si e përjetove kthimin e përnjëmendtë në ëndrrën e aq brezave?
Bajram Sefaj: Sak. Për këtë, deponoj apo depozitoj, si të doni, një libër të tërë që unë, në përflakje, e pagëzova “Zemra plot Shqipëri”, ngase kështu e kisha pagëzuar një mbresë time udhëtimi, me tren, në relacioni Vlorë - Tiranë, shumë vjet më parë. “Hiqe nga titulli i librit fjalën zemër e lëre veç plot Shqipëri”, me tha miku i ri, poeti jashtëzakonisht i talentuar nga Tirana, ai me emrin Krenar Zejno, gjersa pinin kafe bashkë në kafenenë “Roma”, në bregun e majtë të lumthit Lana. Ashtu qoftë, i premtova dhe, ja, mbi tryezë kam librin me këtë titull. Kumbar, pra, i këtij librit tim, të dymbëdhjetë me radhë, e të tretë publicistik, është Krenari. I jam mirënjohës për këtë. Për jetë e mot...
Revista Haemus: Cilat janë pikat më të rëndësishme të kulturës shqiptare në hartën vetjake të Bajram Sefajt?
Bajram Sefaj: Me sjell siklet të jap përgjigje të mirë, së paku, për të qenë, sado që me provokon dhe me ysht çapkënllëku i kësaj pyetjeje, sharmi i saj. Cilat janë pikat më të rëndësishme kulturore në hartën time vetjake? Dale pakëz, më duhet të mendoj, mbase ka shumë, mbase pak, e në këtë çast të mjegulluar, nuk jam në gjendje të dalloj mirë, kur më parë ngjaj në hutinin në mjegull. Kur çdo gjë më është mbështjellë e më është bërë lëmsh.
Revista Haemus: Çfarë e shquan në thelb letërsinë shqipe të këtyre viteve nga ajo që bëhej para rënies së diktaturave shumëgjuhëshe?
Bajram Sefaj: Nuk e ndiej veten as të dijshëm, as të mbërrimë sa duhet, e aq më pak (hiç) kompetent të marr andej nga më shpie kjo pyetje juaja, gjithnjë qëllimmirë, pa asnjë fije dyshimi. I druhem, them pa fije hezitimi. Në anën tjetër, nuk është e vërtetë se jam i shurdhër dhe se me interesim normal (të një lexuesi mesatar) nuk ndjek bisedat, debatet, por edhe shkrimet që trajtojnë këtë temë, që bëjnë këtë krahasim të pashmangshëm midis këtyre “dy” letërsive, të tashmes dhe të asaj që bëhej para rënies se diktaturave, sikurse mirë thoni ju, shumëngjyrëshe. Si shumë të tjerë, më të mençur e më të dijshëm se unë (e të tillë ka shumë, sa të duash!) nuk mendoj se midis letërsisë se krijuar nën diktatura shumëngjyrëshe dhe asaj, thënë kushtimisht, të periudhës se transicionit (a ka mbarim ajo periudhë!), nuk vërehet ndonjë ndryshim i madh, as tash, pra, kur shkrimtari shqiptar nuk është më i detyruar të “fshihet pas metaforave”. Kur mund të shkruajë lirisht, për çka të dojë, si të dojë. Me ka rënë në sy, ore, ndoshta e keni vërejtur edhe ju, një si fenomen, kur është fjala për shkrimtarët shqiptarë nga Shqipëria, po më begeniste ky rast, kjo rrethanë e volitshme, për ta thënë publikisht: pothuajse pa përjashtim, në veprat e tyre, qoftë të jenë vëllime me poezi, me tregime, apo kur janë romane, nuk është qare, pa u gjendur në faqet e tyre një aeroport i madh, një metro, një stacion treni në zë, një shesh, një Gjermani, një Francë, një Nju-Jork, një Paris a një Londër... E ndihmon kjo performansën letrare? - pyes vetën. Mendoj se jo. Ndërkohë, kam lexuar disa romane, madje edhe vetë kam provuar të shkruaj një të tillë, kur kryepersonazh është një qytet i madh evropian, por vetëm një, deri me tash, ai me titull “Engjëjt e tepërt” (Buzuku, Prishtinë, 2002), më ka lënë mbresë të paharrueshme dhe, botërisht dhe publikisht them se është më i mirë, më i realizuar dhe se vlen më shumë se të gjitha romanet që janë shkruar deri më sot në gjuhën shqipe, nga akëcili autor shqiptar. Fjala, pra, është për një roman me ngjarje e motiv, temë trajtimi e ambientimi të ndonjë (krye)qyteti të huaj!
Rvista Haemus: A e sheh si nën një tjetër lloj diktature fatin e gjuhëve të ashtuquajtura “të vogla”?
Bajram Sefaj: Po dhe jo. Është e vërtetë se gjithmonë, prandaj edhe sot e gjithë ditën, hetohet një lloj diktature e gjuhëve të mëdha ndaj gjuhëve të ashtuquajtura “të vogla”, sikurse thoni ju, por unë, me shpresë se pyetjen e kam kuptuar drejt, mendoj se gjuha shqipe, që ka dhënë shkrimtarë të mëdhenj, sikurse është Ismail Kadare, Ardian-Christian Kyçyku, Dritëro Agolli, Mehmet Kraja, Fatos Arapi, Arian Leka, Agron Tufa, Krenar Zejno, që po vjen, dhe ndonjë tjetër, nuk është dhe kurrë nuk do të jetë nën asnjë lloj diktature, të vjetër as të re.
Revista Haemus: Cilin shkrimtar të shqipes do të kishe dashur ta njihje nga afër? Cila pyetje mendon se do të të kish munduar më shumë gjatë bisedës me të?
Bajram Sefaj: Thuhet, nuk kam asnjë arsye të mos të besoj në vërtetësinë e porosisë: shkrimtarit (pse vetëm shkrimtarit, çdo artisti, shtoj unë!) i rri sa më larg që është e mundur, sa më karshi, në daç që ta duash. Merru (lexo) me veprën e tij, njihu me personazhet e tij dhe studioji ato. Më pak, ose hiç, mos u merr me autorin, shkrimtarin, me këtë rast. Njëmend, çfarë i duhet ai (personalisht) lexuesit, kur përpara ka veprën e tij? Pak ka, mjerisht, shkrimtarë që i njoh, e njoh mjaft, një numër të madh të tillë, nga ata nga Kosova, (i kam pasur mysafirë në emisione të shumta kur punoja në TVP), të jenë të përshtatshëm për bashkëbisedim, që rrezatojnë miqësi, modesti e mençuri, me përjashtim të të ndjerit, Esad Mekuli, Ibrahim Rugova, apo të bukurosheve të letërsisë sonë, sikurse janë: Helena Kadare, Luljeta Lleshanaku, Besa Myftiu, Luljeta Danaj e ndonjë tjetër, në të rrallë e për mall. Nga bisedat dhe intervistat që kam zhvilluar deri më tani, qoftë për gazeta, qoftë për media elektronike, nuk kam ruajtur asgjë për të qenë, pos përshtypjeve negative, mund të thuhet pse jo, edhe të këqija, shtoj pa hezitim. Nuk kam asnjë përshtypje të mirë, siç e kam atë nga biseda (me ndërmjetësimin e Besnik Mustafajt, atëherë ambasador i Shqipërisë në Paris), me shkrimtarin dhe intelektualin francez, me origjinë ruse, Alain Bosquet. Ai, u është përgjigjur të gjitha pyetjeve ashtu siç ia kam shtruar, pa asnjë ndërhyrje, me përjashtim të pyetjes se parë, kur ishte e ngarkuar me konstatime (panagjirike), se Bosquet, është i njohur mondialisht, se ka shkruar këtë dhe atë vepër letrare, se është nderuar me këtë e atë shpërblim letrar etj.,etj... Ajo bisedë është botuar, si pasthënie e vëllimit të tij me poezi me titull: “Trazimi i zotit”, (Tiranë, 1996), përkthyer në gjuhën shqipe nga Ismail Kadare dhe Besnik Mustafaj. Ja, ku e keni, mund ta shihni, nëse nuk besoni. Nga të gjithë shkrimtarët shqiptarë që do të dëshiroja ta njihja nga afër, është një, që, ndonëse jeton dhe krijon larg, në një qytet të madh të Evropës (dikur) Lindore, që tashmë e kam afër dhe, mendoj se, e vetmja pyetje që do të më mundonte gjatë bisedës me të do të ishte: pse, prej nga dhe ku e more gjithë atë gjenialitet? Gjithnjë duke e rezervuar të drejtën (pa abuzuar asgjë) të brohoris: nipçe im i dashur!
Revista Haemus: Shquhesh për një dashuri të kulluar ndaj letrave shqipe. Si e sheh situatën e sotme të këtyre letrave jo aq nga pikëpamja artistike, sa mediatike?
Bajram Sefaj: Është me tamam ashtu si e thoni. Jam dashamir i madh dhe i pahile e djallëzi, amator pasionant i letrave shqipe. Me pastërti të shpirtit dhe zemërbardhësi të çiltër fëmijërore i gëzohem suksesit të çdo individi, pa përjashtim, në çdo lëmë e fushë krijuese, sidomos në fushën e krijimtarisë letrare. Plus kësaj, mund ta them me plot gojën se akoma ende në mua gjallëron nervi i një kureshtjeje të pashuar dhe gjithnjë aktive si e një vullkani të parehatshëm dhe rebel kur qëllon të jetë. Kam një interesim të papërgjumur kurrë për gjithë produksionin letrar, shqip, në radhë të parë, me hile edhe për të ditur se ç’po ndodh, midis letrash, edhe atje, matanë, në botën e madhe dhe të paanë. Si ngaherë, edhe tani e gjithë ditën, kam një kujdes dhe një respekt për të gjithë ata krijues e autorë që punojnë paianda, atje larg sofrës, larg atdheut. Prore bëjnë punë të madhe e të suksesshme, por disi sikur janë të braktisur, të harruar dhe të lënë pas dore, si të mos ishin fare. Gjithmonë kam ndier një dhimbje për atë dorë krijuesish tanë kur, shpesh, shumë shpesh, madje, janë shumë herë më të mirë e më të suksesshëm se shumica që krijojnë “brenda”, në atdhe. Me kujtohet edhe atëherë kur vetëm sa e kisha filluar punën si gazetar, kur isha në fillim të fillimit të karrierës, isha i papërtueshëm dhe përherë i gatshëm, merrja rrugë të gjatë, këtu e në Bruksel, këtu e në Romë, këtu e në Ausburg, këtu e në Raqibuzh (qytet i vogël në Poloni), këtu e në Milano... e gjithandej gjurmëve të krijuesve tanë për të trokitur mbi xhamat e trashë të heshtjes së tyre dhe për t’i treguar opinionit të gjerë, por, në rënd të parë atyre që janë përgjegjës të dinë dhe të mbajnë kujdes edhe ndaj atyre atje larg, që të mos jenë larg, e të mos e ndiejnë veten si të tillë. Të ftohen përditë në tubime e manifestime kulturore. T’u botohen veprat letrare dhe t’u përurohen ato solemnisht e me jehonë. T’u organizohen ekspozita vetëm dhe në grup. T’u mundësohet të marrin pjesë në konkurse të ndryshme dhe të dalin ngadhënjyes në to. Edhe sot, ndonëse në moshë (shumë shpejt prek në vitin shtatëdhjetë të jetës!) jam i gjallë dhe, pa fije përtese, i ngjitem rrugës, sado e gjatë dhe e mundimshme qoftë ajo, vetëm e vetëm për të takuar një krijues shqiptar në cilindo meridian qoftë, me qëllim që të hedh sadopak dritë, qoftë edhe prej një qiriu hallpak, mbi veprën e tij të krijuar ndërkohë dhe në krijim, rritë e sipër.
Revista Haemus: Një kërkesë e pandryshueshme e bisedave të Haemus-it: na rrëfe një emër, një ngjarje, një libër, një film që ka ndikuar fuqishëm mbi jetën dhe krijimtarinë tënde... Një parabolë, një fjalë e urtë...
Bajram Sefaj: Është një emër krijuesi, është i ri, mos e paftë syri i keq (i lig), për të cilin unë jam pothuajse i sigurt se shumë shpejt do të dijë e mbarë bota letrare e kësaj botë. Unë, nga ana ime, moti kohë, ia kam siguruar biletën e udhëtimit për në Stokholm, ku mësuesit e Akademisë Mbretërore të Suedisë, rreth qafës do t’ia hedhin lentën me mbishkrim të çmimit Nobel. Këtë bindje timen, nga e cila nuk heq dorë për jetë të jetëve, edhe më e fuqizoi kënaqësia e pafundme kur, ditë më parë, lexova një tekst drame të tij. Ishte drama më e bukur që kam lexuar deri me tash. Duke filluar nga mbreti i Mbretërisë se Bashkuar, Shakespeare e teposhtë e përpjetë. Si i tillë ai tekst meritonte ngutas të vihej në repertorin e skenave të teatrove më të njohura (më të trasha) të botës. J’accuse! Dramaturzhët(gët) e letrave shqipe, nga ai çast, shkrinë si cipa e akullt para rrezeve të pingulta të diellit. Sikur të mos ishin, sikur të mos ekzistonin fare. Emrin e atij shkrimtari të ri shqiptar, nuk po e shqiptoj, për arsye objektive. Nuk është e largët dita kur do të dimë të gjithë bashkë për të. Jo vetëm një, e kam të vështirë ta veçoj vetëm një, kur janë disa libra që me kanë mahnitur, prandaj sigurisht se edhe kanë ndikuar në jetën time. E njëjta përgjigje vlen edhe kur është fjala për veprat filmike. Unë vetëm po i vë në spikamë emrat e disave, një pjesë të vockël të regjisorëve, të adhuruarve të mi, veprat e të cilëve me kanë mrekulluar më se shumti: Fellini, Tarkovski, Bunjuell, Viskonti, Bertolluçi, Pollanski, Wajda, Spilbergu, Kieshllovski, Mencella, Godard, Chabrol, Bondraçuk, Anagnosti ynë..., pa i renditur të gjithë që i dua dhe i çmoj.
Revista Haemus: Çfarë do t’i besoje si të fshehtë, për ndihmë, një shkrimtari të talentuar, por që ende nuk është ndeshur me aq të përfolurën e të koklaviturën botë letrare?
Bajram Sefaj: Në vend të atij çfarëdo tjetër shkrimtari, një fshehtësi po jua (po ta) besoj ju, (ty). Ka një vit, mbase me shumë, që në letër kam hedhur një tekst, rreth 150 – 200 faqesh. E kam pagëzuar, “Prozë pa pozë”. Kam dyshime aq të mëdha, dilema aq të thella rreth tij, saqë askujt, as më të afërmve të mi, shokëve dhe miqve të përditshëm, nuk ua kam hapur kutinë e misterit, që thellë në mua, ruan ketë intimitet e shqetësim timin, sikur rinor të ishte. Tash kur marr tatëpjetën e perëndimit. Besoj se u kuptuam. Pres lëvizjen tuaj! Pres...
Bukuresht-Prishtinë, tetor 2008