“Të restaurojmë fjalët” porosiste Konfucius. Mund të vetëpyetemi në mënyrë ezopike, por edhe në frymën e Dhiatës së Re, nëse ekziston në këtë botë ndonjë gjë që shkakton dëme më shumë se fjala (“Gjuha kocka s’ka, e kocka thyen”). Fjala është mbartësja e informacionit midis subjekteve njerëzorë dhe ndërmjet gjendjeve të ndryshme të të njëjtit subjekt; është shënja e qartë e konceptit. Roli i fjalës nuk kufizohet vetëm në zbulimin e domethënieve të koncepteve. Fjala është një “operator” që sjell larmi në sferën e koncepteve, që modulon domethëniet duke i bërë të njohëshme ose të panjohëshme. Nuk duhet harruar për asnjë çast se shoqëritë dhe shtetet, fatet njerëzore, emocionet, bota jonë shpirtërore, fetë dhe strukturat e mëdha intelektuale, të gjitha mund të ndërtohen, ose të rrënohen nga fjalët.
Në periudhën e tranzicionit politik, kur krejt sistemi i domethënieve, i kuptimësive, që përbëjnë historinë, gjendet në shndërrim të vazhdueshëm, asgjë tjetër nuk mund të cilësohet më e rrezikshme se sa mungesa e vëmendjes ndaj perceptimit sa më të hollë të synimeve të fjalëve e të termave, të cilat qarkullojnë mes nesh, rreth nesh e brenda nesh. Janë pikërisht këto që do të mbrujnë të ardhmen shumë më fort se sa dëshirat dhe madje më fort se sa aftësitë tona. Ndër grupfjalët që orvaten sot të ndryshojnë kuptimin e historisë sa më ndjeshëm, është "shoqëria e hapur". Kjo e fundit, prej dy dhjetëvjetshash vazhdon të mbetet fjala-kyç e shtjellimit të ngjarjeve në shkallë globale, duke synuar njëlloj si Perëndimin, ashtu edhe Lindjen, të djathtën e të majtën politike, të rinjtë dhe tradicionalistët, intelektualët, puntorët, madje edhe përfaqësuesit e shumicës së feve më të
rëndësishme.
Tre libra përcaktojnë drejtpërdrejt apo tërthorazi ecurinë teorike të shoqërisë së hapur. Dy prej tyre kanë dalë në dritë shtatëdhjetë vjet më parë, ndërsa i treti para dy dekadash: “The Open and Its Enemies” (Karl Popper), “The Road to Serfdom” (Friedrich von Hayek) dhe “Reflections on the Revolution in Europe” (Ralf Dahrendorf). Nuk është aspak e vështirë të pohojmë se shkaku i shpërthimit të revolucioneve evropiane ishte domosdoshmëria e rrëzimit të komunizmit, diktaturës, totalitarizmit, bashkë me pasojat e rënda ekonomike të tyre, me bllokimin e çdo lëvizjeje shoqërore pozitive, me varfërimin ekonomik dhe shpirtëror të kombeve.
Çështja nuk shtrohet nëse duhet të jemi të hapur apo jo, sepse nga kjo pikëpamje gjërat janë të qarta: mbyllja është frymëmbytëse. Problemi shtrohet: kush dhe çfarë duhet hapur. Sepse një hapje “me të katër kanatat”, pa kurrfarë plani e kufizimesh që mbrojnë sistemin e shënjave, e zhbën entitetin, njësinë, organizmin që hapet. Një shoqërie të hapur i duhet të përballë një sërë mbrapshtish, të shmangë rreziqet që quhen: dogmatizëm, tjetërsim, utopi. Veprimet e saj, në të gjitha aspektet, janë veprime politike dhe kushtetuese. Nga tre rreziqet e sapopërmendur, që duhen mënjanuar, më i dëmshmi është dogmatizmi. Nënshtrimi ndaj dogmës prish rrënjësisht të drejtën e një shoqërie për t’u quajtur e hapur. Komunizmi, ashtu si çdo totalitarizëm, është e kundërta absolute e shoqërisë për të cilën po flasim. Nuk mund të bëhet fjalë për shoqëri të hapur nën sistem njëpartiak, me ekonomi të mbikontrolluar e të tejqëndërzuar, me një aparat administrativ të egër, që censuron skajshëm kulturën, dhe me një regjim që mbahet më këmbë nga puna e detyrueshme e përgjithësuar. Shoqëri e hapur do të thotë demokraci, liri njerëzore, antidogmatizëm, antiideologjizim. Shoqëria e hapur është kundërshtare e utopive, të cilat përfaqësojnë braktisjen e së sotmes dhe paaftësinë e përfshirjes në të tashmen. Utopitë janë mjete të tjetërsimit dhe njëherazi simptoma të tij. Ato i kanë sjellë shumë dëme njerëzimit. Hedhja poshtë e tjetërsimit, gjithashtu, është mëse e detyrueshme për një shoqëri joshtypëse si shoqëria e hapur.
Ka politologë që e venë në dyshim faktin nëse shoqëria e hapur mbart një koncept të përvijuar qartë, apo është thjesht një sintagmë. Një fjalë a grupfjalësh, që nuk mbulon një koncept të saktë, mund të çojë në rrugë të mbarë, por gjithaq edhe në rrugë të gabuara.
Nga sa thamë më sipër, mendoj se shoqëria e hapur është emër i më së mirës në histori, është emër shprese, që ia kundërvemë kërcënimit totalitarist, imoralitetit dhe agresivitetit politik.
Por cilat janë perspektivat e përdorimit të togfjalëshit "shoqëri e hapur"? Shoqëria e hapur i le një portë të lirë cilësdo tendence. Shoqëria amerikane dhe ajo frënge, për shëmbull,janë të dyja të hapura. Kushtetuta amerikane është e famshme ngaqë nuk kufizon me asgjë sistemin shoqëror të vendit. Por, gjithnjë në rrafsh kushtetues, në SHBA është i pamundur krijimi i jashtëligjshëm, jodemokratik, me grusht shteti etj, i disa strukturash të tjera pushtetare. Kushtetuta franceze u ka vënë kufi të pakalueshëm prirjeve të një qeverisjeje ku do të mbizotëronte shtetëzimi i një pjese të mirë të ekonomisë. Nëse në lëmin e politikës kushtetuese dallojat ndërmjet varianteve të shoqërisë së hapur mund të jenë të mëdha, gjithaq të ndryshme mund të jenë edhe politikat e përditshme në shoqëri të kësaj natyre. Gjithsesi, ekziston një pikë në të cilën puqen opinionet dhe kjo nuk është në favor të shoqërisë së hapur: çkulturimi i shkallëzuar në suazën e një shoqërie të tillë. Francisc Fukuyama dhe Ralf Dahrendorf, mendimtarë me vizione politike të kundërta, e paraqitin shoqërinë e së ardhmes si antikulturore, të dyndur nga kitsch-i, nga një mosangazhim i theksuar kulturor dhe, për rrjedhojë, nga mungesë krijimtarie autentike.
Gjithçka, përfshi shoqërinë njerëzore, veçorizohet nga mbyllje dhe hapje të njëkohshme ose të përkëmbyera. Për shekuj me radhë, traditat kulturore dhe folklorike, zakonet e doket, kanë përfaqësuar edhe hapje, edhe mbyllje. Besimi fetar ka vepruar në periudha të caktuara si mbyllje, ndërsa në të tjera si hapje. Tregtia, qarkullimi i vlerave, i përkasin në thelb hapjes. Shteti, ashtu si besimi fetar, ka qënë herë mbyllje dhe herë hapje sociale, nganjëherë në përkim kohor me kishën, herë të tjera në përkëmbim. Morali është mbyllje, e cila më pas kalon në hapje të mirëfilltë. Krijimtaria është, mbase, hapja e cila grish për mbyllje të përligjura dhe të kufizuara. Një shoqëri që nuk ka mbylljet e veta, i ngjan një bote në agoni. Ajo që kërkohet nga shoqëria e hapur nuk është një shoqëri “han me dy porta”, sepse askush nuk e dëshiron humbjen e qytetërimit e të traditave kombëtare, madje as të zakoneve me të cilat është mësuar dhe nuk i ka ndryshuar gjatë shekujve, pavarësisht nga forma e regjimit apo e sistemit. Kështu, bie fjala, shqiptari në asnjë mënyrë nuk i kthen shpinën, qoftë erës, qoftë armikut, - ky i fundit, siç dihet tanimë, mund të jetë edhe pervers, - që të mos gjendet në befasi nga goditjet e tyre. Shqiptari nuk i trajton njerëzit si kafshë ngarkese dhe as nuk lejon që të tjerët ta shndërrojnë në të tillë. Përfitimet e çdo natyre qofshin dhe ngado që të vijnë, në rast se sigurohen përmes shpërfilljes së traditave dhe zakoneve stërgjyshore, në fund të fundit rëndojnë në kurriz të dinjitetit tonë kombëtar, i cili nuk ka të paguar.
Kërkohet një shoqëri për të cilën shteti të jetë hapje, jo mbyllje. Nga ky këndvështrim, bëhet fjalë më fort jo për një shoqëri, po për një shtet të hapur. Duke mos iu nënshtruar kufizimeve politike, shoqëria jonë ka për të gjetur edhe caqet e kufizimet e veta të domosdoshme, pra të natyrshme, me mbyllje dhe hapje të tjera. Sepse duke dëgjuar vazhdimisht për hapje dhe shoqëri të hapura, njerëzit, në radhë të parë të rinjtë, harrojnë që ekzistojnë edhe mbyllje shpëtimtare, pa të cilat jeta nuk ka kuptim: mbyllja në rrethin e ngrohtë të intimitetit, të nderit e të premtimit të dhënë, të besës, etj.
Edhe krijimtaria kulturore, përmes etikës dhe estetikës që sjell në jetë, tregon se bota nuk është vetëm hapje e patrajtëshme. Po qe se shoqëria e hapur nuk do të njihte ca kufizime dhe do të shpërfillte baraspeshimin dhe inteligjencën kulturore, do të shndërrohej në portë të hapur për cilëndo diktaturë që do të tregohej "inventive" në manovrimin e shpirtrave të papërgatitur e që nuk njohin kufij.