Sa më erdhi lajmi i largët për humbjen e të shtrenjtit Tan Minarolli, m’u
desh të kapesha me çdo kusht pas një fjale, një fraze, një mendimi të tillë që
ta mbështillte të tërin, ashtu siç e njihja dhe e kujtoja unë.
Dhe m’u bë sikur ia dëgjova Tanit zërin prej baritoni, që më tha kështu:
I am large. I contain multitudes.
Me fjalët
e Walt Whitman-it. Kështu e kam njohur, kështu do ta mbaj mend – si njeriun që
mbante brenda vetes të përqafuar krejt Tiranën; si Njeriun, me shkronjë të
madhe.
Pat
botuar një vëllim me tregime, “Kufoma e një telefoni”, para shumë vjetësh, të
cilin zakonisht ia përmendin pas filmave që ka drejtuar; por unë atë vëllim do
t’ua këshilloja të gjithë atyre që dëshirojnë të përjetojnë humanizmin e Tanit.
Interesimin
e tij për njeriun e rrugës, hallexhiun, njeriun e munduar, atë që nuk ka bërë
dot emër; që e kanë shkelur dhe pështyrë; njeriun e çuditshëm, të tejdukshëm e
të pastrehë në qytetin e rrokaqiejve të suksesit.
Tanin e
donin shumë – e ndalnin në rrugë, e përqafonin, i besonin dhimbjet dhe
sekretet. Një usta i vjetër, Xha Dhimitri; marangozi të cilin e patëm pajtuar
dikur për të na ndrequr një tavolinë ping-pongu, më pat thënë: “Është
sheqerli.”
Tanin e donin shumë, por edhe i donte shumë. U dilte zot atyre që jeta po i
braktiste, i kish braktisur. Mbaj mend një natë, më pat ardhur befas në shtëpi
– për të më thënë se rrobaqepësi ku i qepja unë pantallonat, dhe njëkohësisht
miku i tij i ngushtë, kish nevojë të ngutshme për pará: a mund t’ia paguaja
hakun e porosisë së tanishme menjëherë?
Nuk ia
kuptoja dot sekretin. Disa njerëz janë vetvetiu popullorë, notojnë në detin e
miqësive dhe simpatisë dhe admirimit të çinteresuar të krejt qytetit. Kam parë
disa nga më të egrit mes “gangove” të Tiranës, që t’ia hanin Tanit ushqimin nga
dora, si të ishin manarë. Kushedi me ç’mënyra i zbuste, ua fitonte zemrën, i bënte
për vete.
Kemi kaluar një jetë bashkë – në shkollë, që nga klasa e pestë tek “Avni
Rustemi”; dhe më pas në gjimnazin “Sami Frashëri”. I kishim shtëpitë afër – i
kalonim pushimet në të njëjtat plazhe dhe hotele – deheshim me të njëjtat birra
– helmoheshim me të njëjtat qofte dhe salca – tymosnim të njëjtat cigare –
sakatonim gishtat me të njëjtat akorde.
Por që atëherë kisha shquar diçka të rrallë, të papërsëritshme tek Tani; e
cila tani besoj se mund të ketë qenë një pjekuri a burrni e parakohshme, që i
vinte prej dhuntisë së tij për empati. Disa gjëra që nuk shkonin, duke filluar
që nga zinxhirët me të cilat na kishin lidhur të gjithëve, ai i kish pikasur
para nesh; tek vetja, por sidomos tek të tjerët.
Jetonte duke mbajtur lidhje me një botë tjetër, për mua të panjohur dhe
kushedi të nëndheshme; botën e të gjithë atyre që nuk donin të kishin të bënin
me regjimin – të deklasuar, ish të dënuar, të dyshuar; familje të kthyera nga
internimi; familje që ua kishin burgosur babain; familje të arratisurish; familje
të damkosura thjesht ngaqë nuk kishin hequr dorë nga të jetuarit.
Ishte si shenjti i të nëpërkëmburve; i atyre që ua kishin shkelur
dinjitetin; i atyre që regjimi kërkonte t’i përdhoste.
Të gjithë këta i besonin Tanit; kushedi ia lexonin menjëherë zemrën që e
kishte shumë të pastër, me intuitën që të japin plagët ende të hapura, të
tradhtive të vjetra. Nuk gjeje dot personazh të rrugëve të Tiranës – dhe këtu
nuk e kam fjalën për të privilegjiuarit dhe fëmijët e Bllokut – që të mos
takohej dhe të mos përqafohej me të në rrugë.
A thua se i përkiste një realiteti gjysmë të padukshëm, por që mosha i
matej me mijëvjeçarë, jo me 24-vjetorë si regjimit.
E mbaj mend periudhën kur filluam të interesoheshim për botën – dhe Tani na
solli në vëmendje emra që, përndryshe, do të kishin mbetur për ne të panjohur.
Herët, në vitet 1970, kish mësuar të luante një guitar riff nga kënga “Sunshine of Your Love” e grupit Cream – në
një kohë kur ne të tjerët koloviteshim akoma me “Chi Non Lavora” të Celentano-s
dhe “Ob-La-Di, Ob-La-Da.”
Dhe më tej akoma: Ray Charles, Jimi Hendrix, Otis Redding, Janis Joplin,
Aretha Franklin, Tina Turner – një plejadë muzikantësh nga një muzikë tjetër;
të cilët në mendjen time mbeten të lidhur me triumfin e Cassius Clay-t në boks
dhe fitoren e Brazilit në Kupën e Botës në futboll në verën e vitit 1970, që
aso kohe e quanin “kupa Jules Rimet”.
Ishte i vetmi prej nesh, Tani, që bënte tifo për Brazilin: e mahniste jo
vetëm forca e ekipit, por edhe e sidomos bukuria e lojës braziliane, teknika,
estetika.
Sikurse ishte i vetmi me ndjeshmëri artisti; që interesohej për të
përveçmen dhe të çuditshmen dhe absurden; a thua se pas çdo aksidenti e pas çdo
incidenti, ai kërkonte t’i ngrinte rrotull një skenë, një butafori dhe një
regji të mençur, për t’ia ripropozuar publikut ende imagjinar, por këtë herë në
formë teatrale.
Dhe këtu e kish pasur një rol protagonisti daja i tij, i super-talentuari i
pafat Kujtim Spahivogli, mjeshtër i madh i teatrit dhe i regjisë; që Tanin e
kish mësuar të vogël me teatrin, si mbretin mes arteve.
Kujtimi – po lejohem ta quaj kështu sepse kam pasur fatin ta njoh edhe unë
nëpërmjet Tanit – e kish mëkuar të nipin me kulturën e sofistikuar të shkollës
sovjetike të aktrimit dhe të teatrit.
Mbaj mend të kem parë, në shtëpi te Minarollët, libra me tekstin në rusisht
(për të gjithë ne të padepërtueshëm) por me ilustrime të mrekullueshme,
moderne, moderniste, elegante: personazhe të skenës, interjere, fantazmagori
gjithfarësh.
Kujtimi kish studiuar teatrin “andej” – por nuk arriti të shkëlqente deri
në fund; viti 1973 dhe shkatërrimi prej muzhikëve të Enverit edhe i artit
skenik, ia preu damarët e karrierës. Në mendjen time do të mbetej gjithnjë në
shoqëri të Brecht-it, të Stanislavski-t, të Meyerhold-it, të Pasolini-t; një
figurë unike, edhe pse si premtim që nuk u realizua dot më.
Njëfarësoj Kujtimi (mbi)jetonte nëpërmjet Tanit, madje që pa vdekur ende;
edhe pse vdiq herët.
Shumë më vonë, pas vitit 2000, Tani më pat thënë se donte të bënte një film
për dajën e vet, një përshkrim me nota edhe dramatike edhe beckett-iane, të
gjyqit që ia bënë, para se t’ia hiqnin të drejtën për të qenë dramaturg dhe për ta dërguar në Internim.
Një gjyq popullor, me kolektivin, nën regjisurën – këtë herë demoniake – të
komisarëve nga Komiteti i Partisë së Rrethit.
Kish kërkuar në arkivat, nuk kish gjetur gjë. Kujtesa e njerëzve zbehet,
kujtimet vetë shtrembërohen, historisë së Teatrit Popullor i mungon
vijueshmëria – është më shumë një kolazh i ngjitur me pështymë; ndonjëherë me
të njëjtën pështymë të përdorur kundër viktimave të dhunës politike.
Varri i Kujtimit mbetet e vetmja e vërtetë – për Tanin, dhe për pak të
tjerë që nuk duan të harrojnë jo vetëm mjerimin e kulturës në Tiranën e
pas-Plenumit IV, por edhe atë çfarë mund të kishte qenë.
Prej dajës Tani ndoshta pat trashëguar edhe instinktin për gjestin skenik,
ose për diçka që ndodhte dhe që pastaj ia vlente të riprodhohej, për sytë e
shikuesit.
Kemi folur shpesh për filma të mundshëm, por më shpesh akoma për filma të
pamundshëm. Ngaqë unë i qasesha kinemasë nga jashtë, doja shumë të dija për
mënyrën si e shihte këtë art Tani, aktorët që vlerësonte, regjisorët, kamerën.
Dhe kjo që herët në fund të viteve 1980, kur po xhironte një film
dokumentar për një atlete të atyre viteve; unë sapo isha kthyer nga Roma
atëherë dhe kisha sjellë ca muzikë me vete – dhe Tani kërkonte një kolonë
zanore instrumentale për filmin. Dëgjuam për disa orë; derisa ai vendosi për
pjesën e gjatë instrumentale të këngës “Telegraph Road”, të Dire Straits. Tha
se, me crescendo-n aq prekëse, do ta shprehte mirë RRITJEN e atletes, drejt
rekordit; me sa mbaj mend, ajo pjesë u përdor pastaj vërtet në dokumentar.
Që nga ajo kohë, edhe Dire Straits – për mua grup shumë i dashur – m’u
përfshinë në botën e regjisuar prej Tanit. Kur Mark Knopfler-i më kapi krejt në
befasi, gjatë një koncerti në Foxwoods Resort (CT), kur vendosi ta luajë të
plotë këtë kryevepër epike të repertorit të grupit të vet të dikurshëm, m’u
mbushën sytë me lot – për muzikën, por edhe për domethënien e saj të dikurshme,
si armë e revoltës, e pashurdhueshme.
Si artist edhe i fjalës, edhe i syrit edhe i hapësirës; por edhe si
humanist i mirëfilltë, i rrallë, gjenuin, kishte një ndjeshmëri të pagabueshme
për detajin. Nga filmat që përmendte dhe që i kishin bërë përshtypje, do të
veçonte gjithnjë “gjetjet” regjisoriale, edhe pse nuk ishte aspak formalist:
përfytyrimi i tij, prej artisti natyral të skenës dhe të kinemasë, ishte
gjithnjë konkret, i përveçëm, i lakuar në realitet.
Më kujtohet veçanërisht një skenar që pat shkruar, dhe që pastaj u bë film
nga regjisori Ilir Harxhi: “Shkallët”. Filmin nuk e kam parë, por ia kam lexuar
skenarin – një biznesmen i sëmurë rëndë, që del nga spitali në ambulancë; por
barrelën e tij mezi e ngjitin, në shkallët e ngushta të pallatit të ri që ai e
ka ndërtuar vetë, derisa ta çojnë tek apartamenti në një kat të lartë. Pas pak,
biznesmeni ndërron jetë – dhe këtë herë janë bartësit e arkivolit, që do të
kenë të njëjtat vështirësi absurde, për ta zbritur të ndierin deri poshtë ku e
pret makina e funeraleve.
Gjetje e mrekullueshme kjo: ambulanca në një skaj, makina e vdekjes në
skajin tjetër; barrela që ngjitet lart, arkivoli që zbret; dhe në mes shkallët
si rrathët e ferrit shqiptar post-komunist.
Më pas e pata pyetur Tanin: pse nuk e bëre vetë këtë film por ia ofrove
skenarin kolegut? Me të njëjtin trup njeriu që në fillim ngjitet me zor, dhe
pastaj zbret me zor, në krahët e të tjerëve, në pallatin e lartë të
kapitalizmit parazitar në Shqipërinë e pas 1990-ës? Ku edhe vdekja të del për
hundësh…?
Atë mëngjes që më erdhi kobi, erdha në dhomë të hap laptop-in; dhe në ekran
më doli sakaq skenari më i ri, që kish shkruar Tani: “Delegacioni”, dhe që ma
kish dërguar që t’ia përktheja në anglisht. Ishte dashuruar prej kohësh pas
fabulës, mendonte se kish në duar diçka të vyer – një histori të thjeshtë, por
drithëruese; e megjithatë tipike nga të tijat, në kufirin që ndan mallëngjimin
nga absurdja.
Shpesh ia kam përkthyer skenarët; dhe ndonjëherë edhe e kam qortuar, për
ndonjë personazh anësor, që befas i hynte në fokus dhe ky nuk e lëshonte më.
Mirëpo tani, që po e mendoj gjithçka ndryshe, e kuptoj që Tani autor skenari i
donte edhe personazhet e veta; pasi i krijonte, kërkonte të zbulonte diçka më
tej, t’ua merrte vesh motivet, mundësisht të miqësohej me to.
Edhe kjo ndjeshmëri për krijesat e veta e bënte të rrallë, unik, të
papërsëritshëm; aq sa tani që nuk është më, po më duket vetja edhe mua si
personazh të ndonjë skenari të tijin të lënë diku përgjysmë. Mua dhe të
gjithëve ne që jemi ende rrotull – imazhe, fotograma të një filmi që regjisori
befas e pushoi së shfaquri.