Çasti i parjes dhe i reflektimit
Bisedë me shkrimtarin Riat Ajazaj / Gjermani
(Convorbire cu scriitorul Riat Ajazaj / Germania)
Revista Haemus: I dashur Riat Ajazaj. Po të përdornim një mënyrë klasike të shprehuri, je shkrimtar dhe hulumtues letërsie i shqipes, lindur e formuar në Kosovë, që shkruan shqip e tani edhe gjermanisht. A mund të na japësh disa të dhëna rreth trevave dhe njerëzve mes të cilëve kalove fëmininë dhe rininë e hershme?
Riat Ajazaj: U linda në Zhur në një fshat të madh afër kufirit me Shqipërinë. Fshati ndodhet nga lindja, veriu dhe perëndimi mes faqesh mali dhe një brinje të naltë kodrinore, ndërsa nga jugu shtrihet një ultësirë fushe që mbërrinë deri te lumi Drin dhe te këmbët e Pashtrikut legjendar. Gjeografikisht ky fshat ndodhet ndërmjet Kukësit dhe Prizrenit, vende të njohura në histori, Lidhja e Prizrenit dhe Lufta e Lumës, ngjarje këto që mbahen gjallë në kujtesën e banorëve të asaj zone. Pra kam lindur në një regjion shumë të ngarkuar me ngjarje dramatike. Dramatiken atij fshati ia shtonte edhe kufiri hermetik dhe i rrezikshëm me Shqipërinë socialiste, që e linte Kukësin dhe krejt Shqipërinë të vinte deri te ne në mënyrë shumë mitike, përderisa Prizreni me arkitekturën e tij orientale ishte shumë i prekshëm, më real pra dhe i këndshëm. Prej kësaj bukurie urbane është ushqyer Zhuri vazhdimisht, që për vete ka njohur mërgimin qysh në vitet e pesëdhjeta (fillimisht në Beograd dhe më vonë edhe nëpër qendra tjera ish-jugosllave dhe europerendimore). Pra mërgimi ka një traditë të hershme aty dhe ka ndikuar shumë pozitivisht në zbutjen e varfërisë. Në vitin 1989 në Zhur ndodhë një masakër kundër popullësisë duarthatë, që kishte dalë të demonstroj kundër heqjes së autonomisë. Atëherë kam qenë në moshën nëntëmbëdhjet vjeçare dhe në atë ditë kam marrë pjesë në Prishtinë, bashkë me shokët e mi të fakultetit juridik, në demonstratat e mëdha kundër heqjes së autonomisë. Lajmi për masakrimin e Zhurit më ka mbërritur gjatë kthimit me autobuz për në Prizren, kur një autoambulancë e spitalit të Prizrenit ndërpreu qarkullimin e magjistrales për pak minuta, për t’i bërë udhë bartjes me uturimë sirene të të plagosurve për në spitalin e Prishtinës.
Revista Haemus: Si e sheh tani fuqinë e vendlindjes mbi planet e tua letrare? A janë Zhuri dhe Kosova një qendër e kujtimeve dhe e lëndës sate letrare?
Riat Ajazaj: Pas studimeve në Universitetin e Tuebingenit vendlindja është bërë pjesë e rëndësishme e lëndës sime letrare. Në njëfarë mënyre vendlindja ime paraqet një version të Macondos. Larg një industrializimi të mirëfilltë, me bestytninë e fortë të njerzëve, atë të menduar më shumë mitik se sa racional, me historinë e gjatë të sundimeve koloniale që është pasuruar më tej me kapitullin tragjik por të lavdishëm të luftës së fundit me Serbinë (1998-1999), me traditën e rrëfimit gojor, folklorin tejet të pasur, që ka një ngjyrim oriental dhe që me siguri është ndër më të pasurit e më interesantët në Europë.
Kur kam qenë fëmijë dhe i ri, axha im, ndjesë pastë, që ka qenë hoxhë me profesion, dilte te guri i shpisë dhe bënte muhabet me kalimtarët. Meqë shtëpia e tij ndodhej në qendër të katundit dhe afër xhamisë, aty, te guri i tij, ndaleshin shumë të njohur e miqë të tij dhe flisnin sa për ngjarje banale aq edhe për ngjarje të rëndësishme, sa për ngjarje lokale aq edhe për ngjarje globale. Fëmijët dhe të rinjtë më shumë ndëgjonin, të ulur anash ose duke rrijtur në këmbë. Kështu në atë shesh të vogël përftoheshin histori të ndryshme mbi jetën dhe botën, që në atë rrëfim grupor ishte i prirur t’i tërhjekë bjerrakohësit (publikun).
Në vitin 2002 shkrimtari spanjoll Juan Goytisolo u foli studentëve të Tuebingenit për një traditë gojore të rrëfimit në qytetin e Marrakeshit (Marok). Në atë qytet njerëzit mblidhen dhe tregojnë rrëfimet e tyre në mes të qytetit, sipas një rregulli dhe tradite shekullore. Kjo traditë e mrekullueshme mua m’u duk e ngjashme me atë të feminisë dhe rinisë sime. Le që ajo anë ka edhe një traditë të shkruar letrare. Poeti i madh Pjetër Bogdani vjen pikërisht nga ajo zonë, nga një fshat i vogël matanë Drinit. Edhe gjuha e tij ka mbetur e gjallë aty. Ai shkruante për Peshtrikun, si për një mal të shenjtë ku banojnë zotnat, një gjë që do ta ketë shtyrë vet Gjergj Fishten të marrë një pozë me shikim nga maja e Pashtrikut.
Kur shkruaj pranë kompjuterit, ndonjëhërë më duket vetja si i ulur në gurin e moçëm të shpisë, ndërsa përanash më rrijnë kalimtarët e fëminisë.
Revista Haemus: Si ka qënë takimi yt i parë me botën studentore dhe letraro-artistike të Prishtinës? A kishte tubime letrare dhe mundësi që një shkrimtar i ri të niste ngjizjen e nje vepre?
Riat Ajazaj: Në Prishtinë fillimisht kam qenë student i juridikut. Kështu që jam ndjerë më shumë si jurist. Më vonë, më duket pas dy vitesh, kam regjistruar edhe drejtimin Letërsi dhe gjuhë shqipe dhe kam pasur rastin të marrë pjesë nëpër mbrëmje letrare, të cilat mbaheshin në fakultetin filologjik dhe tërhiqnin shumë studentë, pasi ato kuptoheshin edhe si aktivitete artistike kundër diskriminimit. Prishtina atëherë ka kaluar vitet më të rënda të shtypjes dhe jeta studentore ka qenë shumë e terrorizuar. Në atë kohë unë kam bërë një jetë mes Zhurit dhe Prishtinës, dhe kam vijuar i tërhjekur shkrimin e poezive. Këtë e kam bërë që në klasat e fillores. Si rezultat i këtij aktiviteti letrar ka dalë vëllimi i parë poetik „Gryka e Lumës” (1992).
Revista Haemus: Si e përftoje atëhere dhe si e sheh tani trysninë e huaj në truallin tënd, mbi gjuhën dhe mendësinë tënde? Rrënimi i shkallëzuar i ish-Jugosllavisë i detyroi shumë të rinj kosovarë të merrnin udhën e mërgimit. Cilat ishin arsyet kryesore që “caktuan” rrugëtimin tënd fatnor?
Riat Ajazaj: Trysnia e atëherëshsme ka qenë barbare dhe joproduktive. Ajo ka qenë e bazuar në urrejtje dhe përjashtime individuale e etnike. Si e tillë ajo ka shkaktuar shumë vuajtje, ka lënë shumë pasoja negative. Kurse tashti po ndodhë një fisnikërim, një pasurim, pra një begatim shpirtroro-matrial, që do të sjellë zhvillime të hovshme shoqëroro-kulturore. Kosovarët janë shumë të zgjuar dhe do të ecin shumë shpejt përpara.
Sa i përket arsyeve të largimit tim, ato kanë qenë para së gjithash të natyrës familjare. Pas mbylljes së dhunshme të Universitetit të Prishtinës u bë pothuajëse i pamundur shkollimi atje dhe perspektivat për punë nuk ekzistonin fare.
Revista Haemus: U gjende befas mes një vendi të zhvilluar perëndimor. Si çdo vend i tillë, edhe Gjermania ka dy përmasa: njëra historike, e afërt dhe mikpritëse për intelektualët shqiptarë, dhe tjetra e përditshme, plot vështirësi, sprova, por edhe arritje nga të mbijetesës. Cila mendon se ka qënë periudha vendimtare për krijimtarinë tënde?
Riat Ajazaj: Studimet në fakultetin filologjik apo në Brecht Bau, si quhet këtu një ndërtesë betoni me xhama të mëdha, kanë qenë vendimtare për krijimtarinë time. Këtu njoha letërsitë e mëdha botërore dhe veçanërisht letërsinë e mrekullueshme gjermane. Me vite mandej ajo ndërtesë u bë azili im shpirtëror. Në bibliotekën e pasur të saj ndjehesha i mbrojtur nga furia e luftrave në ish-jugosllavi dhe nga pengesat burokratike që më dilnin përpara. Po aty kam njohur njerëz të mrekullueshëm që i kam bërë miqë. Kam pasur fatin e madh të marr njohuri letrare nga profesorë të shquar, ndër të cilët do të veçoja ligjeratat dhe seminaret e profesorit Juergen Wertheimer, që është një komparatist i njohur jo vetëm në Gjermani. Gjatë aktiviteteve të tij shkencoro-letrare janë ftuar në Tuebingen shkrimtarë të shquar anë e mbanë botës, të cilët merrnin pjesë në veprimtari të ndryshme letrare dhe vinin poashtu edhe në seminaret e larta të tij dhe tregonin për së afërmi për punën e tyre. Kontakti i drejtpërdrejt me ta ka qenë shumë i frytshëm për krijimtarinë time.
Dua të përmendi këtu emra si Herta Mueller, Peter Ruehmkorf, Yoko Tawada, Peter Turrini, Susan Sonntag, Marlene Streeruwitz, Joao Ubaldo Ribeiro, Gynter Grass etj. Dua të them poashtu, se i gjithë qyteti i Tuebingenit është kthyer gradualisht në një vendlindje të dytë për mua. Këtu i kam menduar dhe shkruar të gjitha librat tjera. Prandaj edhe jam shumë i lidhur me këtë qytet.
Revista Haemus: Mbrojte një tezë doktorate që duhet botuar patjetër edhe në shqip. A mund të na besosh disa veçanti të kësaj teze dhe të pengesave që të dolën gjatë zbërthimit të saj?
Riat Ajazaj: Unë u rrita mes diktaturave; asaj të Titos, Enverit dhe së fundi të Miloseviqit. Kur erdha në Gjermani në vitin 1993 kisha përshtyjen sikur isha aq i ngarkuar me pamje nga vende diktatoriale, sa nuk më jepej të merresha me ndonjë temë tjetër hulumtuese. Pas fillimit të studimeve në vitin 1994, këtë ide ma forcoi edhe qasja e diskursit gjerman ndaj përpunimit intenziv dhe të gjithanshëm të diktaturës së Hitlerit. Kështu gjeta një klimë të mirë për t’u marrë me këtë temë. Shembujtë më të mirë të trajtimit të kësaj teme nga ana e letërsisë i gjeta te autorët latinoamerikanë të letërsisë së angazhuar Asturias dhe García Márquez, që kanë bërë ndikim edhe në letërsinë shqipe, si në shembullin e romanit „Spiritus” (1996) të Kadaresë. Kështu ky roman mund të quhet edhe si version i romanit latinoamerikan për diktaturën. Kjo del nga hulumtimet e mia, (në ato të magjistraturës dhe ato të doktoraturës). Në këto punime kam krahasuar mënyrat e narracionit dhe figurat, të atyre që shkaktojnë dhunë dhe të atyre që pësojnë nga diktatura, mandej kam krahasuar elementet fantastike dhe mjetet stilistike. Figurat e këtyre diktatorëve të paraqitur u takojnë gjeneratave dhe gjeografive të ndryshme. Prandaj edhe vështërsitë më dolën te krahasimi i figurës së diktatorit në romanin e Carpentierit, që është një-figurë-roman, me figurat e romaneve të Asturiasit dhe Kadaresë, që janë figura fragmentare dhe ngjajnë shumë me njëra-tjetrën. Mandej edhe zhvendosja e ngjarjes prej Parisit për në një vend fiktiv latinoamerikan dhe anasjelltas tërhjek me vete prototipin eurocentrist të diktatorit latinoamerikan, përderisa në dy romanet tjera ky lloj demaskimi nuk trajtohet në mënyrë të drejtpërdrejt. Kështuqë në punimin tim përfshiva edhe periferitë diktatoriale, por edhe qendrën eurocentrike, ku hasen arketipe të vjetra e të reja diktatoriale.
Revista Haemus: Ke shkruar e botuar poezi, prozë, studime letrare. Si ishte kalimi nga poezia në prozë për Riat Ajazajn? A shkruan ende poezi?
Riat Ajazaj: Kam shkruar poezi ngase nuk dija të shkruaja prozë. Studimet këtu më kanë ndihmuar të eci më tej. Tashti jam mësuar edhe me prozën dhe po më pëlqejnë të dyja. Ndonjëherë shkruaj edhe poezi. Mendoj ngadalë ta bëj gati një përmbledhje për botim. Poezia ka qenë shoqëruesja e parë e imja në rrugën e letërsisë, prandaj e dua atë më shumë.
Revista Haemus: Në cilin prej librave, që ke botuar deri më tash, mendon se ke rigjetur vetveten? Me cilin libër, ose fragment libri, do të kishe dashur të ishe i pranishëm në një antologji të letërsisë së sotme shqipe?
Riat Ajazaj: Kriteret për një antologji mund të jenë të larta dhe librat e mi mund të mos hyjnë aty, por mendoj se vetveten e kam rigjetur edhe në disa poezi të fillimit të krijimtarisë sime edhe më vonë. Nga proza do te veçoja fragmente nga “Zanfina” dhe “Gjarpërinjtë e ëndrrës”, dhe poashtu edhe nga dy romanet që kanë pasuar, “Arkëmorti bosh” dhe “Ndanë”. Përgjithësisht mendoj se romani i fundit është më i arrirë.
Revista Haemus: Të jetuarit larg atdheut përfton dalëngadalë në vetëdijën e shkrimtarit një përfytyrim të veçantë mbi letërsinë, së cilës i përket. Si e sheh letërsinë e sotme shqipe në Kosovë, Shqipëri dhe Mërgatë?
Riat Ajazaj: Letërsia e sotme shqipe është përplot befasira dhe zhvillime. Mandej kam përshtypjen se po krijohet një brez i ri i shkrimtarëve që është më tolerant ndaj gjeneratave të vjetra dhe ndaj traditës. Në kushtet e reja të komunikimit global shoqëritë shqiptare po ndërtojnë me shpejtësi admiruese një diskurs tolerant dhe polifonik. Përpunimit të së kaluarës aty po i kushtohet vemendje po aq e madhe sa edhe krijimit të modeleve mendore për të tashmen dhe të ardhmen. Dhe unë mendoj se në këtë diskursin e ri kanë hyrë të gjithë shkrimtarët dhe ata po ndikojnë bashkarisht në formimin e tij.
Revista Haemus: Me cilët autorë shqiptarë dhe të huaj ndjen përafëri? Cilin shkrimtar do të kishe dashur ta njihje nga afër?
Riat Ajazaj: Do të doja që krijimet e mia të kishin përafëri me krijimet e Martin Camajt dhe para së gjithash do të kisha dashur ta njihja personalisht atë njeri. Tashti kjo është e pamundur dhe në njëfarë mënyre sikur ua kam lakmi atyre që e kanë njohur atë nga afër. Në vitin '90, si student në Prishtinë, e lexova në gazetë një lajm të vogël për vizitën e tij në Kosovë. Aty edhe e kishin dhënë të fotografuar me një kapelë. Më bëri shumë përshtypje pamja e tij. Ai po kthehej pas shumë vitesh mërgimi në Prishtinë. Kurse ajo që gjeta shumë vite më vonë në veprën e tij është përplot liri dhe natyrshmëri. Ai njeri duhet të ketë pasur një shpirt shumë të lirë dhe një kulturë shumë tolerante komunikimi! Duke qenë se vepra e tij u shkrua e pa ndikuar nga ideologjia e diktaturës dhe pa trysninë e tregut të librit, që shpesh imponon tema që shiten, pra nuk është komerciale, poashtu, edhe për faktin se ajo vepër nuk përmbanë dhunë direkte, apo të them më mirë, se dhuna aty jepet vetëm përmes metaforave e kuptimeve nëntekstore, vepra e tij do të bëj një ndikim të madh në letërsinë shqipe. Mendoj se kjo që po përjetojmë tashti në fillim të shekullit 21 është vetëm fillesa e këtij ndikimi. Nga mesi i këtij shekulli ndikimi i tij do të jetë shumë më madh, pasi edhe diskursi i tashëm shqiptar do të lirohet nga shumë paragjykime të prapambetura për artin. Te vepra e tij shihet qartë një tejkalim i mënyrës tradicionale të rrëfimit. Krejt kjo falë studimeve që i ka bërë në Itali dhe Gjermani. Pra ndikimi i këtij shkrimtari do të jetë pothuajëse i njëjtë me atë të Hölderlinit në letërsinë gjermane.
Revista Haemus: A ka ndonjë njeri, libër, ose ngjarje, që ndjen se ka ndikuar fuqishëm në formimin tënd si shkrimtar?
Riat Ajazaj: Kur e kam lexuar në moshë të re një roman për sunduesin egjiptas Ramzesin II. E kam lexuar në verë dhe nën hijet e mureve të shtëpisë sonë të re, që ka qenë në ndërtim. Në atë libër e kam zbuluar për herë të parë përftimin e kohës tjetër në art. Por fillimisht në mënyrë jo aq të vetdijshme. Vapa e padurueshme, ajo në të cilën ndodhesha unë dhe ajo e cila vinte nga Egjipti faraonik i librit, sikur hynin dhe dilnin në njëra-tjetrën. Duhet të kem qenë në vitin e parë apo të dytë të gjimnazit. Më vonë jam kujtuar shpesh në atë mundësi përftimi.
Revista Haemus: Ke njohur me rrënjë mërgimin. Ç’përshtypje të la Shqipëria kur shkove atje për herë të parë? Ishte një përplasje mes mitit dhe së vërtetës pasmoderne, apo një “mishërim” i ëndrrës së kahershme? Po vendlindja si të është dukur gjatë kthimeve?
Riat Ajazaj: Takimi i parë me Shqipërinë ka qenë tepër zhgënjyes. E kam takuar në vitin 1992, kur kam shkuar me nje shokun tim në cilësinë e gazetarit lokal. Ka qenë një zhgënjim aq cvilitës, sa s'ta merr mendja. Ishte fundi i botës, degradimi më i skajshëm njerëzor. Në vitin 1999 mandej kisha një mendim më të mirë, por takimi im me atë vend ishte i ngarkuar me dramën e madhe të ardhjes masive të refugjatëve nga Kosova dhe me ngjarjet e luftës. Në vitin 2006 dhe 2007 kam bërë pushimet e verës atje dhe kam përshtypjen sikur është ringjallur paksa. Natyrisht se Shqipëria është një vend shumë i bukur dhe aty jetojnë njerëz vërtetë të këndshëm. Kosova gjithashtu po ringjallet. Të dy këto vende janë shumë interesante për letërsinë dhe mua më pëlqen të shkoj atje.
Revista Haemus: Mbas 17 Shkurtit, je shtetas i shtetit më të ri të planetit. Si e përjetove këtë kalim krejt të veçantë nga njeriu me atdhe, por pa shtet, tek njeriu që është lindur para shtetit të vet, si të thuash?
Riat Ajazaj: (Buzëqesh) Të falenderoj që ma bën këtë pyetje. Nga pyetja jote më duket sikur për të gjithë shqiptarët ajo ditë ka qenë një ditë e madhe. Kam qenë shumë i lumtur, edhe pse paksa nervoz, pasi po ndodhte një ngjarje e madhe dhe kisha frikë mos akterëve kryesor të asaj ngjarje, z. Thaqi, z. Sejdiu dhe z. Krasniqi po u ndodhte ndonjë gjë e keqe. Por fatmirësisht nuk ndodhi asgjë e keqe. Kosova e vogël u shëndrrua në shesh festimi dhe kjo u përjetua në atë ditë shkurti si ngjarje e madhe globale, dhe që nga ajo ditë edhe ne kosovarët u bëmë me shtetin tonë. Ndodhi vërtet një mrekulli!
Revista Haemus: Ke tashmë një përvojë si mësues gjimnazi. Cilat lëndë ke më për zemër? Si e këqyrin kulturën lindore nxënësit e tu?
Riat Ajazaj: Kam filluar me gjermanishten, latinishten dhe etikën, dhe të trija lëndët i kam shumë për zemër. Ndoshta në të ardhmën e afërme do të vazhdoj edhe me retorikën. Nxënësit janë përgjithësisht të interesuar për kulturat e lindjes. Shprehin kurreshtjen për njerëzit dhe ngjarjet historike. Mendoj se gradualisht Europa po bëhet me një diskurs të përbashkët. Izolimet që i pësuam me dekada e me shekuj po mbarojnë.
Revista Haemus: Me çfarë trajtash të diskriminimit je ndeshur në mërgim?
Riat Ajazaj: Jam ndeshur me diskriminimin burokratik, me të cilin kanë probleme edhe vetë gjermanët. Por emigrantët, si puna ime dhe e familjes sime, kishin më shumë pengesa në krahasim me qytetarët vendas, pasi më parë mungonin ligje adekuate për atdhesimin e të huajve. Tashi ky problem është ndrequr në pjesën më të madhe të tij.
Revista Haemus: Cilat janë këshillat që u përcjell në heshtje fëmijëve të tu? A do të dëshiroje që ndonjëri syresh të ndiqte rrugën e letërsisë?
Riat Ajazaj: Pse jo. Letërsia është arti më i bukur që ekziston. Por ata duhet ta gjejnë vetë shtegun e saj.
Revista Haemus: Çfarë do t’i kumtoje atij që kalon nëpër vështirësi të ngjashme me të tuat?
Riat Ajazaj: Që të besojë në ëndrrën e tij dhe të luftojë për realizimin e saj.
Revista Haemus: Këto kohë doli nga shtypi i pari roman i yti në gjermanisht, “Der Koffer”. Çfarë mendon se duhet të dijë medoemos një shkrimtar i shqipes për ecurinë e librit dhe të letërsisë në mediat perëndimore?
Riat Ajazaj: Botimi i romanit tim të parë në gjermanisht më gëzon dhe më inkurajon për projekte të tjera botimi. Të shkruash në gjermanisht është vërtetë një kënaqësi e veçantë. Është një përpjekje më shumë për t’iu afruar më afër kësaj letërsie të madhe e shumë të larmishme.
Mendoj se një shkrimtar i shqipes duhet të dijë se ka të bëj me një lexues shumë të rafinuar dhe zgjedhës. Duke qenë se në treg plasohet letërsi nga të gjitha anët e botës dhe konkurrenca është shumë e madhe, një shkrimtar i shqipes duhet para së gjithash të gjej një mënyrë të mirë narracioni. Me gjithë ato ngjarje dramatike të gjysëmshekullit të 20 temat shqitare do te gjenin vërtet lexues. Pastaj mendoj se autorët do të duhej të ndihmoheshin edhe në mënyrë institucionale (ministritë e kulturës, komunat). Ato do të duhej të ndihmonin matrialisht përkthyesit e huaj, që ata t’i futen pa përtesë bashkëpunimit me autorët.
Revista Haemus: Cila ka qënë fjala e urtë që të ka prirë në jetë deri tani?
Riat Ajazaj: Kanë qenë disa, por me kalimin e viteve ato janë përzier dhe kanë ngelur të fragmentarizuara në një çast parjeje a reflektimi mbi jetën e botën në ikje, në ndryshim të vazhdueshëm. Prej tyre i urtë ka ngelur në mua vetëm çasti i parjes a i reflektimit.