Arian Leka
- Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla, farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim: “Fëmijëri, ku je?”
Në mes kam mbetur vetëm unë. Djathtas janë djemtë e mi binjakë, ndërsa majtas, thuajse tridhjetë vjet pas, është fotografia ime, ku kam dalë në moshën që kanë sot djemtë e mi.
Kësaj letre po ia drejtoj këtë letër.
1.
Por nëse duhet të kthehem në fëmijëri, miku im (që më vështron drejt e në sy mbërthyer gjer në grykë me atë bluzë "deveje", si të gjithë nxënësit e mirë të shkollës që në tabelën e nderit hipnin tek avioni, me ato jakat e vogla të nxjerra jashtë, duke mbuluar gjithçka me "fëshfëshe" si për të fshehur atë që bën gjumin e madh nën lëkurën e fëmijës), nëse, pra, më duhet të kthehem tek ti, këtë nuk mund ta bëj pa kujtuar paksa edhe Tom Sojerin dhe Hak Finin.
Them se të kujtohen edhe ty, ndonëse kujtesa është cilësi e njerëzve prej mishi dhe jo e njerëzve prej letre, siç je ti tani, miku im.
Mu për këtë shkak, më duhet të kthehem pas e të risjell ndër mend kohën, kur ti kishe aq shumë ëndrra ose, siç me pëlqen ta them në dialekt, ândrra. Ndonëse këto, shumë ândrrat, ishin qibare e fare të thjeshta!
Ândrra për t'u bërë futbollist i “Lokomotivës” si Fred Filjari apo Tut Lleshteni - emra krejt të harruar tanimë për të gjithë, veç jo për ty. Ândrra për t'u bërë shofer i atyre makinave të gjata, që shkonin rrugëve duke shfryrë e që i quanim "Albánia". Ândrra për të pasur një karrocë me guzhineta akull të reja, të cilën ti deshe ta zbukuroje me kapakë të verdhë kavanozash, me lule artificiale, me parapeta meshini, me dy frena dore prej gome të fortë, një trup druri të marrë në Kantierin Detar, ku në njërën anë të shkruaje me dorën tënde Renault dhe në anën tjetër Fiat, e të lëshoheshe me të nga pjerrësira e Amfiteatrit që t’i holloi si zmeril gjunjët.
Ândrra për të patur edhe një top të ri, jo gungs, që s’mbante erë këmbësh, për të ndërruar me njëri-tjetrin pulla, libra dhe “lekë duçe”. Ândrra për të bërë një maskë me grykë çizmeje e me xham jeshil Kavaje, për t'u zhytur me të në Baltllat e Currilave e për të parë tjerër botë. Ândrra për të patur gjeldetin më të madh të lagjes, një kampion dhe jo një "skrruqe" të mbaruar, siç t'i blinte ty yt atë, Shefkiu, që s’merrte erë nga gjelat, të cilët, pasi i kishim ushqyer për rreth dy javë duart tona, me shuka, me thelbinj arrash e brumë ullinjsh që ia hiqnim gojës vjedhurazi nënave, pas dy javësh miqësie pra, na duhej t’i shihnim se si shkundnin krahët kur etërit apo komshinjtë tanë, u hiqnin thika të holla në qafë, sikur do i rruanin e jo sikur do i therrnin dhe ne, jo vetëm që nuk do të dëgjonim më atë skrrruu-skrrru-në e tyre të pakënaqur, por na duhej edhe t’i hanim gjatë ditëve veleritëse e të pafundta të Vitit të Ri. Ândrra, kishe ândrra edhe për një çift pëllumbash “dykaclyt-komlesh”, që ta lëshoje buzë Erzenit, tek “4 Rrugët” e Shijakut (aty ku muhaxhirët, boshnjakët e ardhur në kohën e mbretit prisnin me orë, gjersa të ndreqej autobusi tip fisarmonikë që do i sillte për të parë ndeshjen futbollit në Durrës) e të ktheheshin sërish në ballkonin e shtëpisë, tek Dyqani i Dyl shkodranit. Ândrra për të patur një kaqol arre të mbushur me saçme e jo me gurë e për të pasur shokë të shkathët, jo kaqola, nga ata që nuk i lënë dy gurë bashkë.
Ândrra për t'u sëmurur nga veshkat, sa herë që vinte ora e algjebrës e për t’u shëruar në orën e punës me dru, ku bënim anije kompesatoje me sharra 5 lekëshe. Ândrra për të punuar gjatë verës me furçë të hollë tek arkeologjiku e për të nxjerrë dy lek për arançatat e verdha të plazhit. Ândrra për t'u ulur në bankë jo me nxënësen më të mirë të klasës, Majlindën e Vogël, por me vajzën më të bukur, Vilmën me dantella në jakë dhe me babin trainer. Ândrra për këpucë fringo si të Simonit, të cilit për Vit të Ri, ca kushërinj panjohur, që thuhej se kishin ikur nga Shqipëria fill pas Luftës me gjermanët, i sillnin pako nga Amerika edhe më e panjohur se kushërinjtë, bashkë me ca makina me kurdisje që e merrnin vetë kthesën para se të përplaseshin me murin. Ândrra dhe për pantallona të reja për ditëlindje,jo dok e xhins Berati, por si të Demirit, të cilin e kishim inat se ishte shitmenc ngaqë kish dush vajguri dhe kanoçe me grup për të parë italianin, si të Demirit që fitonte gjithmonë bastet në lojën me qeleshe dhe me targa makinash, Demirit me të cilin nuk duhet ziheshim se prindërit e tij, njëri kasap e tjetra shitëse ushqimesh, na jepnin mish të grirë dhe kafe për festa.
Ândrra … Por pak prej tyre ndodhën dhe u kryen me të vërtetë.
2.
Sidoqoftë, ti ke qenë me fat, o miku im prej letre, që më vështron me gojën hapur e me ato saçma plumbi drejt e në sy. Ti ishe vërtet me fat, se linde i pari nga dy vëllezërit Leka dhe nuk veshe kurrë rroba të lëna nga ndonjë vëlla më i madh, siç qe zakon atyre kohërave. Nuk veshe as bluza të ngrëna në bërryle e të holluara në jakë, nuk veshe as pantallona me vrima në gjunjë e të grira nga pas, nuk mbathe as këpucë me shoje të hequra a të rëgjuara që donin gjysma sa herë që fillonin shirat.
Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri, me çelës në qafë, lidhur pikërisht aty ku sot djemtë e mi varin shenjën "Nike" apo “Tribal Age”, i kishim të dyja: kishim ândrra edhe arna. Arnat, sidomos ato dyshet, arnat binjake, ildisur me kujdes nga duart e nënave, sot mund të them se u ngjasonin plagëve tona. Ato ishin gjithashtu dritaret përmes të cilave ne shihnim si na ikte përduarsh e përkëmbësh fëmijëria. Ato ishin dylbitë prej rrecke prej nga ne shikonim...ândrra.
Atëherë, në durrësakçen tonë, u thoshim ândrra pikërisht arnave, mballomave në gjunjë e bërryle, ndërsa ândrrave u thoshim siç na i mësonin në shkollë – ëndrra. Se ëndrrat ishin të lehta dhe ândrrat të rënda. Atëherë as ti dhe as unë nuk e dinim, e as që e mernim me mend, se sa e rrezikshme qe për një fëmijë të ngatërrontë andrrat me ëndrrat.
Sot mund edhe ta krijoj enkas për ty një katalog arnash, duke i ndarë ato në arna bërrylash dhe arna gjunjësh, arna në formën e hartave të shteteve të botës, arna në formë gjethesh, arna të qepura me nxitim e me fije jashtë, arna të qepura me kamuflazh, me fije të padukshme nga brenda. Kishte arna jeshile, arna bari dhe arna të kuqërremta, arna dheu. (Për arnat e barit hanim dru, se nuk dilnin as me sapun e as me ilaç Milva, për arnat e kuqërremta hanim të shara.) Të gjithë ç’ishim fëmijë, kishim arna dhe i fshihnim dhe s’di pse i fshihnim dhe s’di nga cilët e fshihnim, kur të gjithë kishim arna. Por pas atyre vrimave ngallmuara me pè, të arnuara, ândrronim, ëndërronim edhe ne, aq sa mund të shihte e aq sa mund të dinte një fëmijë: Një palë blu xhinse, një palë këpucë me taka futbolli e një bluzë “Adidas”, si ajo që vishte Hans Myleri në revistë dhe një “bursë” të mirë liceu për në “konservatorin” e Arteve në Tiranë. Kaq kërkonim atëherë ne fëmijët e asaj kohe dhe nuk dinim asgjë më shumë se kaq. Kishim dëgjuar gjësend për dikë që desh të arratisej me not duke vënë mbi krye nga një shalqi të gërryer përbrenda, por nuk dinim gjësend për të tjerë që qenë bërë ushqim peshqish me kohë. Prindërit na donin. Ata dhe të tjerë durrësakë të mirë, njerëz që e kanë zemrën gjithmonë pranë gojës, e dinin, por na mbanin larg, na mbronin, e ambalazhonin jetën tonë që ne të mos e merrnim të keqen e jetës mu në ballë, pa hapur ende sytë. Kështu pra, miku im, arnat tona ishin të vogla apo të mëdha, të qepura mirë apo nisegris, ato ishin dritaret dhe frëngjitë prej nga ne, fëmijët e rritur si Hak Fini, vështronim botën, rrugën prej nga niste dhe merrte fund fëmijëria. Kaq. Nuk dinim se ku i kishin andrrat të tjerët, të rriturit, edhe ata të shtëpisë.
3.
E kam të vështirë t’u dalloj fëmijëve të sotëm ëndrrat dhe më duket e pamundur të di se në ç’pjesë të trupit i kanë arnat ata. Fëmijët e mi, binjakët, JoXho,nuk më besojnë, ndaj po ta shkruaj ty këtë letër, miku im i fotografisë, krijuar nga e njëjta materie si kjo letër, ruajtur në të njëjtën materie po aq të rrezikuar sa edhe letra që po shkruaj kaq vonë, sot. Fotografia jote më krijon përshtypjen e rreme se po flas me dikë tjetër, me dikë që nuk e njoh, por që më ngjan po aq sa më ngjan gjithë njerëzia e botës. Por ka të ngjarë që të jesh ti ai që nuk më njeh sot mua, dhe habitesh se si prej teje ka mbetur vetëm kaq dhe si si prej meje kanë dalë djem, të cilët të ngjajnë aq pak ty, vocërrakut që i sajoje vetë lodrat e tua.
- Edhe ne kemi arna, - do të më thoshin binjakët, duke me treguar veshjet e tyre. Sigurisht. E di. Edhe fëmijët e sotëm kanë arna, por ata nuk janë krijuesit e arnave të tyre. Arnat e tyre janë të fabrikuara, të prodhuara larg, diku larg, larg fushave, pellgjeve, pemëve e shkurreve që të grisin rrobat. Ato janë prodhuar larg, se në këtë botë të madhe është dikush që mendon dhe kujdeset edhe për arnat e tyre dhe të fëmijëve të mi. Është dikush që mendon... se fëmijëria e tyre duhet të ngjasojë sidoqoftë dhe gjithësesi me tonën. Është dikush që mendon se asnjë fëmijëri nuk duhet mos shkojë pa arna. Po. Njëlloj si për çdo gjë sot, janë kompanitë e mëdha të veshjeve ato që mendojnë për Ândrrat. Edhe për Ârnat e fëmijëve tanë. Janë ato që stilizojnë jetën e këtyre fëmijëve, ato që bëjnë gati gjithçka. Ândrra në celluloid! Ândrra plastike! Ândrra teneqeje! Ândrra prej letre! Ândrra në beze! Ândrra në Ândrra jeans! Ândrra hip-hop, regaton, tallava! Ândrra firmato për arna të reja, fringo, me penj e tegela të varura poshtë. Arna. Arna Diesel, Levi’s, Emporio Junior, Gap, ARMANI, Stefanel, Beneton... Fabrikohen në seri miliona pantallona me arna, pantallona të grisura, të çara në xhepe, të ngrëna në funde e nga pas, të grira te rripi, të shqyera në qemer, të bëra shoshë ndër gjunjët. Fabrikohen këpucë të shqyera e të zëna me mballomë. Fabrikohen madje edhe bluza me gjurmë djerse nën sqetulla, e këto kushtojnë edhe më shumë. Sa më shumë grima e vrima, aq më të shtrenjta janë veshjet për fëmijët, të cilët tashmë nuk i krijojnë dot vetë me gabimet e tyre as ândrrat dhe as arnat. Fabrikohet fëmijëri për fëmijë statikë, me udhëtime njëkalimshe , just one way / just one ticket: shtëpi-shkollë - shkollë-shtëpi. Sajohen filma e libra, infrared e bluetooth për vogëlushë që, duke mos pasur ndodhitë e veta, rrëfejnë ato që u ndodhin të tjerëve në TV. You just watch! & Bli!
4.
Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla, farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim: “Fëmijëri, ku je?” Kemi shkuar lart. Sot, madje as që është e nevojshme të kesh fëmijëri. Fëmijërinë mund ta porosisësh me celular si pacat taksi të shërbimit catering, mund ta porositësh si ta duash dhe pa lëvizur fare nga shtëpia. Madje mundesh ta zgjedhësh edhe pa e nxjerrë kokën në dritare për të parë se ç’mot bën jashtë. Mund të porositësh fëmijëri tek plotësuesi i dëshirave virtuale me prefiks ++ 900..... Mund ta porosisësh e të të vijë pas pushimeve, në ofertë. Dhe fundja, miku im prej letre, sot nuk është më e domosdoshme sa dikur që të kesh një fëmijëri, sidomos si ajo që patëm ne të dy, kur mund të kesh lehtë gjithçka, madje arna, djersë, kur mund të kesh prindër që ngjajnë me plakun që kap përditë me grep peshkun e artë dhe ka përherë tri dëshira të plotësuara në xhep. Po, sot mund të mos dalësh kurrë nga shtëpia, por këpucët e tua mund të jenë më të shqyera, më të pluhorosura e të mballosura nga sa tregon Migjeni për Lulin apo Collodi për Pinocchio-n, që dikur na rrëmbushte sytë.
Por ndoshta edhe unë po e teproj paksa, miku im, e kjo nuk rrëfen tjetër gjë, përveçse po filloj të plakem, se kështu fillon plakja, nga nostalgjitë. Ti je prej letre, miku im, dhe je gjithmonë i njëjtë. Je i paprekshëm nga mosha dhe mbase nuk e kupton se zverdhja jote prej letre dhe zbardhja ime tek flokët, në thelb tregojnë të njëjtën gjë. Koha është po ajo shigjetë e vjetër që njeh veç një drejtim – përpara, drejt ose po ajo ulkonjë që i shëron me të lëpirë plagët e veta.
Por tashmë është vonë dhe mbase për gjithçka, përfshi këtu edhe këto fjalë që po të shkruaj. çdo gjë tani është strukur, strehohet brenda në shtëpi. Asgjë nuk ndodh më jashtë. Dhe shokët që i ftonim dikur në shtëpi sa për lojë trish e për një shurup trandafili, tani i takojmë rrugëve, përshëndetemi me kokë zyrave apo kafeneve të bukura të Tiranës, të mbushura plot me zhelanë si ne, gjithë arna. Jemi bërë me gushë, por nuk u ngjajmë pelikanëve. Kohët kanë ndryshuar. Madje më duket se është zhdukur, është zhbirë për fare e gjithë raca jonë.
Dhe druaj se kjo është e vërtetë, shumë e vërtetë, pasi njërëz si ne, fëmijë si ti, jo vetëm në jetë, por as nl libra nuk i gjen dot më. Shkrimtarët nuk shkruajnë më për fëmijë dhe fëmijëri të këtilla, por edhe fëmijët, kam firkë se nuk para i kanë më me qejf fëmijët prej letre si David Coperfield-i apo ata çamarrokët çapaçulë që krijoi Çehovi apo Mistral. Komedianët dhe kllounët nuk shkruajnë dhe nuk sajojnë më histori të thjeshta, që të bëjnë për të qeshur vetiu.
E di. Shumë gjëra kanë ndryshuar edhe për mirë që nga koha kur ti ishe njeri prej mishi, miku im. Por po të them edhe një të fundit... Shëëëët! Futbolli nuk është më si ai i yni. Nuk luhet më vetëm në fusha dhe as vetëm me top të vërtetë. Shëëëët! Edhe kallot, kallot, morthet dhe plagët, nuk na bëhen më në gishtat e këmbës, por në dy gishtat e mëdhenj të duarve (ata që ne i quanim shtypësi i morrave dikur, miku im). Po, po. Aty. Aty ku punojnë e lëvrijnë gjithë gaz levat e PS2 (Play Station). Fëmijët që nuk krijojnë dot arna i kanë ndryrë personazhet e tyre në ca akuariume që i quajnë Screen Plasma, LCD 48 dhe prej aty i drejtojnë me gisht. Aty mund t'u ndërrojnë fanellat, numrat, pozicionet, madje mund edhe t'i shesin. Janë zotërit e tyre të rinj. Secili mund të ketë një Zidane, një Del Piero, një Ronaldino, një Vale Rossi, një Pele, një Tyson, një Jonson dhe një Schumacker personal në shtëpi. Me ta mund të bëjë ç’të dojë dhe jo si unë e ti, që as Mir Him dhe as Xhi Ballgjin nuk u bëmë dot. Ka edhe të tjera, plot. Por, nuk po harxhoj më as frymë se, sipas këtyre modeleve, i bie që ti nuk paskërke qenë ndonjëherë fëmijë, more mik.
Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri
- Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla, farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim: “Fëmijëri, ku je?”
Në mes kam mbetur vetëm unë. Djathtas janë djemtë e mi binjakë, ndërsa majtas, thuajse tridhjetë vjet pas, është fotografia ime, ku kam dalë në moshën që kanë sot djemtë e mi.
Kësaj letre po ia drejtoj këtë letër.
1.
Por nëse duhet të kthehem në fëmijëri, miku im (që më vështron drejt e në sy mbërthyer gjer në grykë me atë bluzë "deveje", si të gjithë nxënësit e mirë të shkollës që në tabelën e nderit hipnin tek avioni, me ato jakat e vogla të nxjerra jashtë, duke mbuluar gjithçka me "fëshfëshe" si për të fshehur atë që bën gjumin e madh nën lëkurën e fëmijës), nëse, pra, më duhet të kthehem tek ti, këtë nuk mund ta bëj pa kujtuar paksa edhe Tom Sojerin dhe Hak Finin.
Them se të kujtohen edhe ty, ndonëse kujtesa është cilësi e njerëzve prej mishi dhe jo e njerëzve prej letre, siç je ti tani, miku im.
Mu për këtë shkak, më duhet të kthehem pas e të risjell ndër mend kohën, kur ti kishe aq shumë ëndrra ose, siç me pëlqen ta them në dialekt, ândrra. Ndonëse këto, shumë ândrrat, ishin qibare e fare të thjeshta!
Ândrra për t'u bërë futbollist i “Lokomotivës” si Fred Filjari apo Tut Lleshteni - emra krejt të harruar tanimë për të gjithë, veç jo për ty. Ândrra për t'u bërë shofer i atyre makinave të gjata, që shkonin rrugëve duke shfryrë e që i quanim "Albánia". Ândrra për të pasur një karrocë me guzhineta akull të reja, të cilën ti deshe ta zbukuroje me kapakë të verdhë kavanozash, me lule artificiale, me parapeta meshini, me dy frena dore prej gome të fortë, një trup druri të marrë në Kantierin Detar, ku në njërën anë të shkruaje me dorën tënde Renault dhe në anën tjetër Fiat, e të lëshoheshe me të nga pjerrësira e Amfiteatrit që t’i holloi si zmeril gjunjët.
Ândrra për të patur edhe një top të ri, jo gungs, që s’mbante erë këmbësh, për të ndërruar me njëri-tjetrin pulla, libra dhe “lekë duçe”. Ândrra për të bërë një maskë me grykë çizmeje e me xham jeshil Kavaje, për t'u zhytur me të në Baltllat e Currilave e për të parë tjerër botë. Ândrra për të patur gjeldetin më të madh të lagjes, një kampion dhe jo një "skrruqe" të mbaruar, siç t'i blinte ty yt atë, Shefkiu, që s’merrte erë nga gjelat, të cilët, pasi i kishim ushqyer për rreth dy javë duart tona, me shuka, me thelbinj arrash e brumë ullinjsh që ia hiqnim gojës vjedhurazi nënave, pas dy javësh miqësie pra, na duhej t’i shihnim se si shkundnin krahët kur etërit apo komshinjtë tanë, u hiqnin thika të holla në qafë, sikur do i rruanin e jo sikur do i therrnin dhe ne, jo vetëm që nuk do të dëgjonim më atë skrrruu-skrrru-në e tyre të pakënaqur, por na duhej edhe t’i hanim gjatë ditëve veleritëse e të pafundta të Vitit të Ri. Ândrra, kishe ândrra edhe për një çift pëllumbash “dykaclyt-komlesh”, që ta lëshoje buzë Erzenit, tek “4 Rrugët” e Shijakut (aty ku muhaxhirët, boshnjakët e ardhur në kohën e mbretit prisnin me orë, gjersa të ndreqej autobusi tip fisarmonikë që do i sillte për të parë ndeshjen futbollit në Durrës) e të ktheheshin sërish në ballkonin e shtëpisë, tek Dyqani i Dyl shkodranit. Ândrra për të patur një kaqol arre të mbushur me saçme e jo me gurë e për të pasur shokë të shkathët, jo kaqola, nga ata që nuk i lënë dy gurë bashkë.
Ândrra për t'u sëmurur nga veshkat, sa herë që vinte ora e algjebrës e për t’u shëruar në orën e punës me dru, ku bënim anije kompesatoje me sharra 5 lekëshe. Ândrra për të punuar gjatë verës me furçë të hollë tek arkeologjiku e për të nxjerrë dy lek për arançatat e verdha të plazhit. Ândrra për t'u ulur në bankë jo me nxënësen më të mirë të klasës, Majlindën e Vogël, por me vajzën më të bukur, Vilmën me dantella në jakë dhe me babin trainer. Ândrra për këpucë fringo si të Simonit, të cilit për Vit të Ri, ca kushërinj panjohur, që thuhej se kishin ikur nga Shqipëria fill pas Luftës me gjermanët, i sillnin pako nga Amerika edhe më e panjohur se kushërinjtë, bashkë me ca makina me kurdisje që e merrnin vetë kthesën para se të përplaseshin me murin. Ândrra dhe për pantallona të reja për ditëlindje,jo dok e xhins Berati, por si të Demirit, të cilin e kishim inat se ishte shitmenc ngaqë kish dush vajguri dhe kanoçe me grup për të parë italianin, si të Demirit që fitonte gjithmonë bastet në lojën me qeleshe dhe me targa makinash, Demirit me të cilin nuk duhet ziheshim se prindërit e tij, njëri kasap e tjetra shitëse ushqimesh, na jepnin mish të grirë dhe kafe për festa.
Ândrra … Por pak prej tyre ndodhën dhe u kryen me të vërtetë.
2.
Sidoqoftë, ti ke qenë me fat, o miku im prej letre, që më vështron me gojën hapur e me ato saçma plumbi drejt e në sy. Ti ishe vërtet me fat, se linde i pari nga dy vëllezërit Leka dhe nuk veshe kurrë rroba të lëna nga ndonjë vëlla më i madh, siç qe zakon atyre kohërave. Nuk veshe as bluza të ngrëna në bërryle e të holluara në jakë, nuk veshe as pantallona me vrima në gjunjë e të grira nga pas, nuk mbathe as këpucë me shoje të hequra a të rëgjuara që donin gjysma sa herë që fillonin shirat.
Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri, me çelës në qafë, lidhur pikërisht aty ku sot djemtë e mi varin shenjën "Nike" apo “Tribal Age”, i kishim të dyja: kishim ândrra edhe arna. Arnat, sidomos ato dyshet, arnat binjake, ildisur me kujdes nga duart e nënave, sot mund të them se u ngjasonin plagëve tona. Ato ishin gjithashtu dritaret përmes të cilave ne shihnim si na ikte përduarsh e përkëmbësh fëmijëria. Ato ishin dylbitë prej rrecke prej nga ne shikonim...ândrra.
Atëherë, në durrësakçen tonë, u thoshim ândrra pikërisht arnave, mballomave në gjunjë e bërryle, ndërsa ândrrave u thoshim siç na i mësonin në shkollë – ëndrra. Se ëndrrat ishin të lehta dhe ândrrat të rënda. Atëherë as ti dhe as unë nuk e dinim, e as që e mernim me mend, se sa e rrezikshme qe për një fëmijë të ngatërrontë andrrat me ëndrrat.
Sot mund edhe ta krijoj enkas për ty një katalog arnash, duke i ndarë ato në arna bërrylash dhe arna gjunjësh, arna në formën e hartave të shteteve të botës, arna në formë gjethesh, arna të qepura me nxitim e me fije jashtë, arna të qepura me kamuflazh, me fije të padukshme nga brenda. Kishte arna jeshile, arna bari dhe arna të kuqërremta, arna dheu. (Për arnat e barit hanim dru, se nuk dilnin as me sapun e as me ilaç Milva, për arnat e kuqërremta hanim të shara.) Të gjithë ç’ishim fëmijë, kishim arna dhe i fshihnim dhe s’di pse i fshihnim dhe s’di nga cilët e fshihnim, kur të gjithë kishim arna. Por pas atyre vrimave ngallmuara me pè, të arnuara, ândrronim, ëndërronim edhe ne, aq sa mund të shihte e aq sa mund të dinte një fëmijë: Një palë blu xhinse, një palë këpucë me taka futbolli e një bluzë “Adidas”, si ajo që vishte Hans Myleri në revistë dhe një “bursë” të mirë liceu për në “konservatorin” e Arteve në Tiranë. Kaq kërkonim atëherë ne fëmijët e asaj kohe dhe nuk dinim asgjë më shumë se kaq. Kishim dëgjuar gjësend për dikë që desh të arratisej me not duke vënë mbi krye nga një shalqi të gërryer përbrenda, por nuk dinim gjësend për të tjerë që qenë bërë ushqim peshqish me kohë. Prindërit na donin. Ata dhe të tjerë durrësakë të mirë, njerëz që e kanë zemrën gjithmonë pranë gojës, e dinin, por na mbanin larg, na mbronin, e ambalazhonin jetën tonë që ne të mos e merrnim të keqen e jetës mu në ballë, pa hapur ende sytë. Kështu pra, miku im, arnat tona ishin të vogla apo të mëdha, të qepura mirë apo nisegris, ato ishin dritaret dhe frëngjitë prej nga ne, fëmijët e rritur si Hak Fini, vështronim botën, rrugën prej nga niste dhe merrte fund fëmijëria. Kaq. Nuk dinim se ku i kishin andrrat të tjerët, të rriturit, edhe ata të shtëpisë.
3.
E kam të vështirë t’u dalloj fëmijëve të sotëm ëndrrat dhe më duket e pamundur të di se në ç’pjesë të trupit i kanë arnat ata. Fëmijët e mi, binjakët, JoXho,nuk më besojnë, ndaj po ta shkruaj ty këtë letër, miku im i fotografisë, krijuar nga e njëjta materie si kjo letër, ruajtur në të njëjtën materie po aq të rrezikuar sa edhe letra që po shkruaj kaq vonë, sot. Fotografia jote më krijon përshtypjen e rreme se po flas me dikë tjetër, me dikë që nuk e njoh, por që më ngjan po aq sa më ngjan gjithë njerëzia e botës. Por ka të ngjarë që të jesh ti ai që nuk më njeh sot mua, dhe habitesh se si prej teje ka mbetur vetëm kaq dhe si si prej meje kanë dalë djem, të cilët të ngjajnë aq pak ty, vocërrakut që i sajoje vetë lodrat e tua.
- Edhe ne kemi arna, - do të më thoshin binjakët, duke me treguar veshjet e tyre. Sigurisht. E di. Edhe fëmijët e sotëm kanë arna, por ata nuk janë krijuesit e arnave të tyre. Arnat e tyre janë të fabrikuara, të prodhuara larg, diku larg, larg fushave, pellgjeve, pemëve e shkurreve që të grisin rrobat. Ato janë prodhuar larg, se në këtë botë të madhe është dikush që mendon dhe kujdeset edhe për arnat e tyre dhe të fëmijëve të mi. Është dikush që mendon... se fëmijëria e tyre duhet të ngjasojë sidoqoftë dhe gjithësesi me tonën. Është dikush që mendon se asnjë fëmijëri nuk duhet mos shkojë pa arna. Po. Njëlloj si për çdo gjë sot, janë kompanitë e mëdha të veshjeve ato që mendojnë për Ândrrat. Edhe për Ârnat e fëmijëve tanë. Janë ato që stilizojnë jetën e këtyre fëmijëve, ato që bëjnë gati gjithçka. Ândrra në celluloid! Ândrra plastike! Ândrra teneqeje! Ândrra prej letre! Ândrra në beze! Ândrra në Ândrra jeans! Ândrra hip-hop, regaton, tallava! Ândrra firmato për arna të reja, fringo, me penj e tegela të varura poshtë. Arna. Arna Diesel, Levi’s, Emporio Junior, Gap, ARMANI, Stefanel, Beneton... Fabrikohen në seri miliona pantallona me arna, pantallona të grisura, të çara në xhepe, të ngrëna në funde e nga pas, të grira te rripi, të shqyera në qemer, të bëra shoshë ndër gjunjët. Fabrikohen këpucë të shqyera e të zëna me mballomë. Fabrikohen madje edhe bluza me gjurmë djerse nën sqetulla, e këto kushtojnë edhe më shumë. Sa më shumë grima e vrima, aq më të shtrenjta janë veshjet për fëmijët, të cilët tashmë nuk i krijojnë dot vetë me gabimet e tyre as ândrrat dhe as arnat. Fabrikohet fëmijëri për fëmijë statikë, me udhëtime njëkalimshe , just one way / just one ticket: shtëpi-shkollë - shkollë-shtëpi. Sajohen filma e libra, infrared e bluetooth për vogëlushë që, duke mos pasur ndodhitë e veta, rrëfejnë ato që u ndodhin të tjerëve në TV. You just watch! & Bli!
4.
Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla, farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim: “Fëmijëri, ku je?” Kemi shkuar lart. Sot, madje as që është e nevojshme të kesh fëmijëri. Fëmijërinë mund ta porosisësh me celular si pacat taksi të shërbimit catering, mund ta porositësh si ta duash dhe pa lëvizur fare nga shtëpia. Madje mundesh ta zgjedhësh edhe pa e nxjerrë kokën në dritare për të parë se ç’mot bën jashtë. Mund të porositësh fëmijëri tek plotësuesi i dëshirave virtuale me prefiks ++ 900..... Mund ta porosisësh e të të vijë pas pushimeve, në ofertë. Dhe fundja, miku im prej letre, sot nuk është më e domosdoshme sa dikur që të kesh një fëmijëri, sidomos si ajo që patëm ne të dy, kur mund të kesh lehtë gjithçka, madje arna, djersë, kur mund të kesh prindër që ngjajnë me plakun që kap përditë me grep peshkun e artë dhe ka përherë tri dëshira të plotësuara në xhep. Po, sot mund të mos dalësh kurrë nga shtëpia, por këpucët e tua mund të jenë më të shqyera, më të pluhorosura e të mballosura nga sa tregon Migjeni për Lulin apo Collodi për Pinocchio-n, që dikur na rrëmbushte sytë.
Por ndoshta edhe unë po e teproj paksa, miku im, e kjo nuk rrëfen tjetër gjë, përveçse po filloj të plakem, se kështu fillon plakja, nga nostalgjitë. Ti je prej letre, miku im, dhe je gjithmonë i njëjtë. Je i paprekshëm nga mosha dhe mbase nuk e kupton se zverdhja jote prej letre dhe zbardhja ime tek flokët, në thelb tregojnë të njëjtën gjë. Koha është po ajo shigjetë e vjetër që njeh veç një drejtim – përpara, drejt ose po ajo ulkonjë që i shëron me të lëpirë plagët e veta.
Por tashmë është vonë dhe mbase për gjithçka, përfshi këtu edhe këto fjalë që po të shkruaj. çdo gjë tani është strukur, strehohet brenda në shtëpi. Asgjë nuk ndodh më jashtë. Dhe shokët që i ftonim dikur në shtëpi sa për lojë trish e për një shurup trandafili, tani i takojmë rrugëve, përshëndetemi me kokë zyrave apo kafeneve të bukura të Tiranës, të mbushura plot me zhelanë si ne, gjithë arna. Jemi bërë me gushë, por nuk u ngjajmë pelikanëve. Kohët kanë ndryshuar. Madje më duket se është zhdukur, është zhbirë për fare e gjithë raca jonë.
Dhe druaj se kjo është e vërtetë, shumë e vërtetë, pasi njërëz si ne, fëmijë si ti, jo vetëm në jetë, por as nl libra nuk i gjen dot më. Shkrimtarët nuk shkruajnë më për fëmijë dhe fëmijëri të këtilla, por edhe fëmijët, kam firkë se nuk para i kanë më me qejf fëmijët prej letre si David Coperfield-i apo ata çamarrokët çapaçulë që krijoi Çehovi apo Mistral. Komedianët dhe kllounët nuk shkruajnë dhe nuk sajojnë më histori të thjeshta, që të bëjnë për të qeshur vetiu.
E di. Shumë gjëra kanë ndryshuar edhe për mirë që nga koha kur ti ishe njeri prej mishi, miku im. Por po të them edhe një të fundit... Shëëëët! Futbolli nuk është më si ai i yni. Nuk luhet më vetëm në fusha dhe as vetëm me top të vërtetë. Shëëëët! Edhe kallot, kallot, morthet dhe plagët, nuk na bëhen më në gishtat e këmbës, por në dy gishtat e mëdhenj të duarve (ata që ne i quanim shtypësi i morrave dikur, miku im). Po, po. Aty. Aty ku punojnë e lëvrijnë gjithë gaz levat e PS2 (Play Station). Fëmijët që nuk krijojnë dot arna i kanë ndryrë personazhet e tyre në ca akuariume që i quajnë Screen Plasma, LCD 48 dhe prej aty i drejtojnë me gisht. Aty mund t'u ndërrojnë fanellat, numrat, pozicionet, madje mund edhe t'i shesin. Janë zotërit e tyre të rinj. Secili mund të ketë një Zidane, një Del Piero, një Ronaldino, një Vale Rossi, një Pele, një Tyson, një Jonson dhe një Schumacker personal në shtëpi. Me ta mund të bëjë ç’të dojë dhe jo si unë e ti, që as Mir Him dhe as Xhi Ballgjin nuk u bëmë dot. Ka edhe të tjera, plot. Por, nuk po harxhoj më as frymë se, sipas këtyre modeleve, i bie që ti nuk paskërke qenë ndonjëherë fëmijë, more mik.