Kopi Kyçyku
Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu[1]
Türkiye tarihi çok ilgimi çekti ve okuyarak, araştırarak, çok aydınlandım, yeni şeyler öğrendim. Bunların tümü, Sumerlerden ve Hititlerden bu yana sekiz bin yıldan beri var ve 19 İmparatorluk kurmuş olan Türk kardeş halkının zenginliğidir. Şimdiye kadar, Türkiye ve Atatürk hakkında, Arnavutça üç kitap yayınlamıştım. Bunlardan birisi ile ilgili olarak, sayın Bilâl N. Şimşir, Arnavutluğa tayin edilen en seçkin Büyükelçisi bulunduğu sırada, çok duygulu bir mektup yazdı. Bu vesile ile, kendisine bir kez daha teşekkür etmekten kıvanç duyarım.
Bunlardan ayrı olarak, son aylarda Romanya’da Romence: „Atatürkçülük ve Üçüncü Millenyum’da Türkiye” başlı altında bie eser daha yayınlamış bulunuyorum.
Türkiye’ye ve Atatürk’e karşı sevgi duygusunu, bana, İstanbul’da Beyoğlu’nda 26 yıl yaşamış olan dedem aşılamıştır.
Hayatım boyunca Atatürk’ü Sevenler Derneği’n kurucusu ve başkanı olmak, ikinci Dünya Savaşı sonrası Türk yakın tarihi hakkında doktora tezi yazmış olmak, bunlar, bana nasip olduğundan, inanın, benim için büyük gurur kaynakları olacaktır. Bugünlerde, Arnavutluk’taki Atatürk Sevenler Derneği’nin dokuz yönetim kurulu üyesi arkadaşlarımla görüştüm. Sizleri Sn. Süleyman Demirel, Sn.Turgut Ozal, Sn. Bilâl Şimşir, Sn. Salih Berisha, Sn Recep Meydanı, Sn. Yaşar Kemal, Sn. Aziz Nesin, Sn. Metin Örnekol, ve diğer Türkiye’den, Arnavutluk’tan, Romanya’dan ve diğer ülkelerin devlet ve ilim adamları gibi derneğimizin onur üyesi olarak görmekten şeref duyacağız.
Türk halkına bağlılığın ve kardeşlik duygularımın neticesi olarak kendi çabamlarım ile Türk dilini öğrenmeye çalıştım ve Türkçe’den Arnavutça’ya çeviriler yaptım.
Türk ve Balkan ülkeleri halkları 500 yıl beraber yaşadılar, onların damarlarından aynı kan aktı. Benim ana dilim olan Arnavutça’da 2000’in üstünde ortak kelimemiz ve atasözümüz bulunmaktadır. Örneğin: Can, cam, tavan, taban, cep, döşeme, “Can çıkar huy çıkmaz”, “Allah bir söz bir”, “Ak akçe kara gün için”, “Allah’tan korkmayandan kork”, “Al gülüm, ver gülüm”, “Söz gümüşse, süküt altındır”gibi. Romence’de, Bulgarca’da, Yunanca’da aynıdır.
Büyük özellik ve önem taşıyan bir husus vardır ki, o da Atatürk’ün Türkiye ve Balkan ülkeleri arasındaki anlaşmalarla ilgili güzel fikirleridir.
17 Mayıs 1937’de, Ankara’da akredite olan bir diplomatla yaptığı konuşmada, Mustafa Kemal, “Balkan devletleriyle, anlaşmalardan ziyade, daha çok duygularla birbirimize bağlıyız” diyordu[2].
Atatürk, Balkan devletlerinin birbirlerine karşı kardeşçe yaklaşmalarının sebebini sadece gelenekler değil, o anların getirdiği bir mecburiyetin ve iki taraflı işbirliği, eşitliği, ayrıca birbirlerinin iç düzeninde birbirlerine karışmamasını öngörüyordu.
4-11 Kasım 1993’te Selanik’te düzenlenen ve Arnavutluk, Bulgaristan, Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye delegelerinin katılmış olduğu 4’cü Balkanlar Konferansın’da bu vesileyle, Mustafa Kemal Atatürk’ün doğduğu evine levha asıldığında bakın, Yunanlı delegelerin temsilcisi olan Papanastasiu şunları söylüyordu:
“Mustafa Kemal sadece dost ülkenin temsilcisi değil. O Balkan ülkelerin büyük devlet adamdır.Türkiye devletini gençleştirdikten sonra, bunu, Balkan ülkelerine yaklaştırmayı, dost olarak kazandırmayı bilmiştir ve böylece bu ülkelerin birbirlerine bağlanmaları fikrine en bağlı, bu fikrin en ateşli havarisi olarak nitelendiriyorum.[3]”
Anı plaketinin yanında Atatürk’ün resmi bulunuyor ve bunların yanında da şu sözler yazılıdır: “Türk milletinin büyük müceddidi ve Balkan ittihadının müzahiri GAZİ MUSTAFA-KEMAL burada dünyaya gelmiştir. İş bu levha Türkiye Cumhuriyetinin onuncu yıldönümü münasebetiyle konulmuştur. Selanik, 29 Birinci teşrin 1933)”.
20 Ekim 1931 tarihinde, İstanbul’da İkinci Balkan Konferansı yapılmıştır. Delegeler, Ankara’ya giderek, Atatürk tarafından kabul edilmişlerdi. Aynı gün, Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Gazi, Konferansa katılan Balkan Devletlerinin şerefine birer telegraf çekmiştir. Arnavutluk Kralın’a Ahmet Zogu’ya çekmiş olduğu telegraf’ta, Atatürk şunları belirtiyordu: “Bugün, İkinci Balkan Konferansı’na katılan delegeleri Ankara’da kabul etmekle gerçekten, bir memnuniyet hissettim. Arnavut millî makamları tarafından gerek benim hakkında ve gerekse Türk milleti hakkında beyan edilen temennilerden çok duygulandım. Bu vesileden yararlanarak, gerek Ekselanslarınızın ve gerekse Arnavut ulusunun bahtıyarlığı ve refahı için en içten dileklerimi sunuyorum. Bu süretle, ancak benim değil, Türk ulusunun da duygularını belirtmiş oluyorum.[4]”
Yukarıda bahsettiğim ve Ankara’da düzenlenmiş olan Balkan Konferasın’da Kemalist Türkiye’nin, ilerleme ve modernleşmeye yönelik yürüdüğü ve daha o zamanlardan beri Güney-Doğu Avrupa’ya yakışan bir ülke olarak ve ayrıca o zamanlardan beri, Avrupa’ya entegre olduğu düşünülüyordu. Aynı Balkan Konferansın’da, Atatürk’ün diğer ülkelere tebliğ ettiği tebrikler, bu yeni doğan realitenin yankısını teşkil etmekte idi.
O zamanlar, Romanya’nın kaderini belirleyen ve çok büyük kişiliğe sahip olan, Nicolae Titulescu, Balkan ülkelerinin iyiliği için bütün zorlukları aşma rölünü üstlenmişti ve Atatürk’te bütün aktifliğiyle, Romanya’nın yanında idi[5].
Birçok şeylerin yanısıra, Türkiye’nin artık işgal edici konumuyla ve yapısıyla değil, tam tersine, “Yaşlı” Avrupa’nın kucağında yer almak istediğini herkese ispatlamıştır.
Bunu kanıtlayıcı bir manzarayı çizmek istersek eğer, Atatürk’ün hükümetiyle beraber, Arnavutluk gibi küçük bir devlete karşı gösterdiği dostluk ve Arnavutluğu Türkiye gibi eşit tutması son derece güzel bir olaydır.
Mustafa Kemal Paşa, Türk ve Arnavut milletleri arasındaki dostluk ilişkilerin gelişmesine büyük bir önem vermiştir.
Türkiye Cumhuriyetin’in lideri, “Biz Arnavut milletini seviyoruz. Biz Arnavutları kendi kardeşlerimiz gibi görüyoruz. Onlar bizlere uzak değildir. Biz, Arnavutların, Devlet ve millet olarak, gelişmelerini, güçlenmelerini ve ileri gitmelerini arzu ediyoruz. Bizler Arnavutluğun, herşeyden önce, müstakil bir devlet olarak, Balkanlar’da lâyık olduğu yeri almasını isteriz. Arnavutluk bizim samimiyetimizden emin olmalıdır. Arnavutluk, hiçbir zaman, Türk milletinin ona karşı olan kardeşlik duygularından süphelenmemelidir. Bu duygular ancak bir tabirden ibaret değildir, kalbin derinliklerinden gelen duygulardır”[6] demiştir.
9 şubat 1934 tarihinde, Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya, dört devlet olmak üzere, Balkan Anlaşmasını imzalamışlardır. Bulgaristan ve Arnavutluk dışarda kalmışlardır. Arnavutluğun bu bölgesel teşkilâtta gereken yerini alması hususunda yakından ilgilenen Atatürk, aynı zamanda, faşist İtalya’nın baskıları karşısında, zor durumlardan geçen Arnavutluğun müşkil vaziyetini de göz önünde bulundurarak, şunları beyan ediyordu: “Arnavutluğun, Balkan Paktına girmesiyle ilgili olarak, şimdiye kadar herhangi bir teşebbüs yapılmamış ve somut girişimlerde bulunulmamış ise, bu hususta, kendi menfaatleri dikkate alınmıştır. Benim arzum Arnavutluğu bu Anlaşmanın tabîi ve daimî bir üyesi olarak görmektir. Arnavut Devleti, uygun şartlara kavuşunca, en kısa zamanda, bir arzunun gerçekleşmesini ümitle beklemekteyiz. Arnavutluk her ne kadar, bu Anlaşmada olmazsa da, işler bir yola konulmuştur ki, Arnavutluk Hükümeti, Balkan hudutlarını garantili ve bilmiş sayılamaktadır.” (Aynı yer).
Geleneksel Arnavut-Türk ve Balkan - Türk ilişkileri iyi bir istikamette devam etmiş ise, hattâ fevkalâde bir seviyeye yükselmiş ise, bunu, her şeyden ve herkesten önce, büyük Atatürk’e borçlu olduğumuzu düşünmekteyim. O’nun realizmi ve ileri görüşü, sayesindedir ki, bu gün dahi, Balkan, özellikle Arnavutluk ile Türkiye, iyi ve kötü günlerde, yanyana devam etmektedirler.
Bazılara göre, 1920, 1930 hatta 1940 yıllarında, Kemalist Cumhuriyeti, Türkiye’nin Avrupa’ya ilgisi olmadığı, hatta ve hatta, Avrupa ülkesi olması için çaba sarf etmediği şeklinde söylentiler vardır[7].
Bu yönde, o zamanlar iki çeşit hareket vardı. İlk önce, on sekizinci yüzyılın (XVIII. yy) sonlarında Türkiye’de başlatılan lâikliğe giden genel bir yapılanma vardı. Bu olay Mustafa Kemal’in yaptığı bir konuşmada toplumun, Avrupayî bir uygarlığa ulaşması gerektiği, fakat Türk kökeninin unutulmamasının, şart konulduğunu açıklıyordu. Türkiye’nin bir Avrupa ülkesi olarak görülmesi, o zamanlar, milliyetçi bir hareket görülüyordu ve böylece Türkler de Avrupalılara eşit olacaklardı. Elbette tarihe dayanarak, ve tarihi olaylarla tastik edilerek, bu batılaşma biraz tereddüt gösteriyordu; çünkü Türkiye’nin modernleşme yolu Avrupa ile kavga etmekten geçmişti. Özgürlük savaşında, Türkiye, elindeki silâhıyla, Yunanistan’a ve Ermeniler’e hak tanıyan Avrupa’nın karşısına çıkmıştı. Çünkü, Avrupa, Osmanlıyı bölmesinden öte, Türkiye’yi de bölmek istemişti. Neticede, 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasına göre, Türkiye Yunanistan’a Ege bölümünden bir parça ve Doğu-Anadolu’dan, Ermenilere bir parça toprak vermişti. Bu gün bile milliyetçi konuşmalarda, Türkiye’nin Avrupa’ya zorla girmek istediği ve yine Türkiye’nin Avrupa’nın iznini almadan geliştiği söyleniyor. Bu günki Türkiye toplumunda “Sevr kompleksi” denilen ve lâikler tarafından, hatta bir kampı tarafından kuvvetli bir cereyan esmektedir.
Avrupa’ya girmek veya Avrupa’dan korku fikir tartışmaları bir süre daha devam edecektir. Bu konuda çoğu zaman şu konu işlenmektedir: “Avrupa bizlerden neyi istiyor ve bizler de ona neyi verebiliriz?” . Türklerin çoğu Avrupa’ya entegre olmayı “iyi bir iş” olarak algılasa da, dini ve kültürel yapısını bozmamak, kimliğini kaybetmemek şartıyla, bunu kabul etmektedirler. Otantik Kemalistlere ve laikizme bağlı olanlara bakıldığında, bunlar tamamiyle batılaşmış durumdalar fakat onlar bile, ulus-devlet statülerini tutmak gerekliliği taraftarıdırlar.
Sonuç olarak, Türkiye büyük bir zorlukla karşılamaktadır. Bu yüzden, henüz genç ve hassas olarak, birçok ülkenin bulunduğu bir bölgeye entegre olmak Türkiye için zor bir olaydır. Bir şekilde Atatürk’ün Türkiyesi ve özellikle kendisi hayattayken, hep Avrupa’ya doğru bakmıştır; fakat, kardeş gözüyle bakmıştır. Sovyetler Birliğinden kurtulan Türk devletleri bile, Kemalist düşünceleri en güzel şekilde muhafaza edip, ayakta tutuyorlar. Bu gün Atatürk geleneğini koruyan ve devam ettiren Türkiye’nin yeri Avrupa’nın yanındadır, diye düşünmekteyim. Akademisiyen ve aynı zamanda, Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Araştırma Derneğinin (AİESEE) Genel Sekreteri olan Razvan Theodorescu,”Güney-Avrupa’daki birkaç arkadaşımın karşı gelmiş gelmiş olsa da, ben, Türkiye’nin Avrupa’ya girmesinden yanayım ve bu yolda yürümeye kararlıyım. Bizler burada sadece kültürel bir politika yapıyoruz; demek ki, Türkiye’nin kültürel politikasınin da burada yeri vardır.” diye vurgulamıştır.
Aşırı İslamcılar ve Turancılar yeni kurulmuş olan devlet için kendi ideolojilerini empoze ederken ve bu devlete bunu yakıştırırken, bütün bunlara karşı gelen Mustafa Kemal Atatürk,”Gerçeklere ve ulusun sınırlarına dönelim” diyordu. Böyle bir düşüncenin, Osmanlı Devletine karşı son darbe olması gerekiyordu. Çünkü, Osmanlı hayatı boyunca kendi ülkesi dahil, egemenliği altında tuttuğu ülkelerde de derin izler bırakmıştır. Yine, Atatürk, “Özgürlüğü kısıtlanan bir ülke ölüme ya da kayıba mahkümdur” diye vurguluyordu. Öte yandan, yine Mustafa Kemal’e göre, özgürlük her topluma uygarlık ve modernleşme getireceğini, görmekte idi.
Modern Türkiye’nin kurucusu, hür ve özgür yaşamak, hem insanın hem de her ulusun hakkı olduğunu ve her ülke dünya uygarlığını zenginleştirdiğine inanıyordu. Bütün ülkelerin vatandaşları, öyle bir eğitim almalıydı ki, kıskançlıktan, açgönlülükten, kin ve nefretten, uzak tutmalıydı.
Atatürk, çoğu zaman Türkiye’nin kaderinin diğer ülkelere bağlı olduğuna inanarak, “Ulusların iyiliği için çalıştığında, elbette kendi ülkene mutluluğu ve barışı sağlamış oluyorsun ” diye düşünmekteydi.
Türkiye’yi işgal savaşından sonraki günlerde Gazi, savaş alanında gezerken duygulu anlar yaşıyarak, kadavra ve silahları gördüğünde, nöbetçi askere: “Burada gördüklerin insanlığı kesinlikle onure etmiyor. Onlar bizim ülkemizi işgal ettiler ve bizler de korunduk Acaba, kim suçlu?” diye sordu. Birkaç metre mesafede yürümeye devam ederken, yerlerde yatan Yunan bayrağını görerek onun hemen kaldırılmasını emretti. Çünkü, fikirlerine göre, bir ulusun sembolü ayaklar altında çiğnenenemez ve ona saygı gösterilmelidir.
İkinci Dünya Savaşina doğru, ilerleyen senelerde, Ankara, Yugoslavya Başbakanını ağırlıyordu. Bu Başbakanın Hitlerizme olan düşkünlüğü biliniyordu. Tam tersine, Atatürk, Güney’den gelen bir şiddete maruz kalınırsa, Balkan işbirliğinin gerektiğini düşünerek, bu misafir için bir balo gecesi düzenlediğinde, orada bulunanlar, Gazi’nin, Belgradlı misafire, “Bizler kimsenin düşmanı değiliz, sadece insanlığın düşmalarına karşıyız” şeklinde konuştuğunu duymuşlardır.
Atatürk homojen, modern sınırları korunmuş ve geçmişin hatıralarından arınmış bir devlet kurmak istiyordu.
O’na göre: “Herkes kendi için değil, herkes, herkes için çalışmalıydı”. Çünkü, “büyük sanat eserleri, önemli girişimler, ancak toplu bir güçle elde edilebilirdi”.
Mustafa Kemal, eğer “Güvenlik, bütün uluslar için değilse, o zaman dünya barışı sağlanamaz” sözüne dikkat çekmekteydi.
Atatürk’ün bütün düşünceleri, bir Avrupa ileri görüşlü olduğunu ispatlamaktadır ve, aynı zamanda, Türkiye’nin yerinin, doğal olarak “Yaşlı” Avrupa’nın yanında olduğuna içten inanmaktaydı.
Şanlı Atatürk’ün ismi ve kurduğu Türkiye Cumhuriyeti devletleri, ebediyen yaşasın!
Dhurata Hamzai
Portret i Viktor Gjokës në liri
Ndërroi jetë më 26 tetor 2007 në Romë aktori i shquar Viktor Gjoka. Kineast e aktor i madh, u lëndua megjithatë rëndë nga diktarura komuniste, duke u internuar në një fshat të Tiranës ku ai duhet të vuante dënimin.
Kush është Viktor Gjoka, kemi pyetur shpesh për të. “Eh Viktori..!” Dhe miqtë e tij më të vjetër kanë harruar të na japin përgjigje. Kanë buzëqeshur sikur të kenë patur parasysh hijen e tij, e ndërkohë kujtimet e brendshme i kanë bërë të jenë të paqartë. “Eh, Viktori..! Sa i madh që ishte Viktori, sa i talentuar, sa i mirë që ishte Viktori”. Pastaj kanë folur aq pak për vuajtjet e tij të shumta. Kanë heshtur. Kanë rikujtuar më pas rolet, mbresat, batuat, famën, dhe përgjigjen se kush ishte Viktor Gjoka edhe nga miqtë e tij më të ngushtë nuk e kemi marrë dot. Na kanë thënë se u detyrua të arratisej para ‘90-ës në Itali. Portret më retorik se ky nuk i kanë bërë ndonjë artisti. Pse iku në Itali më pas, pse e dënuan më parë. Si ndodhi. Të gjitha përgjigjet janë të paqarta, sepse janë pleksur me kohën e çuditshme që jetuam, por edhe me temparamentin impulsiv të tij.
Viktor Gjoka ka ardhur këto ditë nga Roma në Tiranë. Është vështirë ta shkëputësh nga miqtë dhe është lehtë të dëgjosh me orë të tëra duke biseduar me ta. Qenka me të vërtetë fat i madh ta njohësh nga afër Viktor Gjokën..! Është aq ekspresiv, sugjestionues dhe artist në biseda. Në tavolinën ku mund të jesh ulur me të jeton aq shumë situata të improvizuara, saqë do t’ja kalonin pa frikë regjisë së një teatri postmodern. Reciton pjesë teatrore, improvizon kujtimet e jetës së tij nëpëmjet një aktrimi brilant dhe humori tepër fin. S’është çudi që historia e vërtetë e jetës së tij të nis kështu: “Atëhere më dërguan në Bërxhitë. Më pas më lanë edhe pa punë. Buka m’u mbarua. Kur kisha pak e ndaja me një maçok që mbaja në dhomë. Kur më mbeti vetëm një copë, mendova “O maçoku, o unë” dhe e fsheha kafshatën e fundit të bukës në xhep…”. Të qeshësh me vuajtjet, me fodullëkun e një regjimi që të ka prerë krahët, që të ka vrarë shpirtin, e të duash prapë jetën, ta sfidosh atë edhe kur të jesh afër të ’70- tave duke rrezatuar prapë energji, gëzim, dashuri për artin, për njerëzit, është një dhunti më vete. E unë njeriu kushdo qofsha para këtij artisti pësoj në vetvete një katarsis energjik. Energjia është përsosur brenda tij.
Viktor Gjoka sapo ka ardhur në Tiranë dhe kërkon diçka ta ndryshojë: “Më vjen keq që artistët i shoh si të çorganizuar”, thotë duke kujtuar dikë që dikur shkëlqeu... “Unë nuk e kuptoj pse ndiqet një politikë e tillë. Respektohen më tepër të huajt dhe unë për çudi shoh shumë nga gazetat tona që flasin për ta me shumë superlativa, kurse artistët tanë që kanë dhënë një kontribut shumë të madh harrohen. Sikur ka një lloj xhelozie këtu, një lloj sfumimi”. Gjoka e nuhat menjëherë pavëmendjen absolute të qeverisë ndaj artit. “Si e keni vuajtur ju vetë gjatë kohës që keni qenë në Shqipëri, xhelozinë ose sfumimin?”, e pyes. “Unë e kam vuajtur shumë indiferentizmin shtetëror. Kanë qenë kolegët, aktorë që më thoshin “sa bukur e ke luajtur këtë gjë”, “sa bukur ke qëlluar në këtë rol” dhe me një sy kritik të vëmendshëm tregojnë detajet e filozofisë sime të aktrimit. Po unë vi këtu pas kaq vjetësh dhe shoh që rivihet “Karnavalet e Korçës” në skenë. Po ky Viktor Gjoka që është akoma i gjallë dhe këta nuk po kujtohen për asnjë gjë. Nuk më vjen se këta thonë “Eh, po punë e madhe se këtë do ta harrojmë. E ç‘ishte ai hiç”. Por puna është se çështja e dashurisë për kolegun, për aktorët duhet t’ju bjerë ndër mend edhe këtyre njerëzve, sepse kultura e një populli qëndron mbi supet e këtyre njerëzve. Ah sa shpejt që gjejnë këta politikanët mënyra të xhvasin, të ngrenë pallate, të zhvillojnë biznese të mëdha, po për artistët pse nuk duan të ivenstojnë”, thotë Viktori i nxehur.
Aktori i njohur Roland Trebicka, kur do të luante rolin e Nikollaqit tek “Karnavalet e Korçës” si model brilant pati marrë parasysh Viktor Gjokën. “Kujtoj se para 40 vjetėsh këtë rol e kanë luajtur aktorë të shkėlqyer, si një nga aktorët më fantastik të komedisë, Viktor Gjoka”, ka thënë Trebicka.
Filmi për luftën dhe miqtë e preferuar
“Me Gjokën do të bëjmë një film që ka lidhje me luftën”, thotë operatori Ilia Tërpini. Bëhet fjalë për një nga çastet historike që nuk dihet pse është anashkaluar nga regjisorët tanë kur e kanë trajtuar këtë temë. Italia fashiste kapitulloi dhe një pjesë e mirë e italianëve u bashkuan me shqiptarët, siç u formua batalioni “Antonio Gramshi”. Ky batalion luftoi krah për krah me partizanët shqiptarë. Mirëpo shumë nga këta italianë jetojnë sot në Itali dhe ruajnë kujtimet më të mira nga kjo periudhë. Ruajnë kujtime nga mikpritja e popullit shqiptar që i strehoi se gjermani po t’i kapte i vriste, por edhe kujtime nga lufta me partizanët se kanë luftuar krah për krah. Ka shumë raste që shqiptarët kanë shpëtuar jetën e italianit dhe janë vrarë vetë. Kështu që Viktori së bashku me Mark Doganin, përsëri me grupin e filmit të parë “Tirana në Europë” dhe me operatorin Tërpini në krah, mikun e tij më të mirë, janë në hapat e para të kësaj pune. “Filmi i dytë që mendojmë pasi të vëmë në vijë këtë është “Kanina”, një film me episode jashtëzakonisht të forta. Është një fshat i Vlorës që ka tradita si Shkodra, Gjirokastra, Berati dhe ka një kala shumë të bukur dhe shumë të fortë. Kemi vajtur e kemi vizituar. Perveç kalasë ka njerëz shumë të mirë që jetojnë atje dhe ruajnë kujtimet e asaj kohe. Skënderbeu është lidhur me kalanë dhe me këtë popull duke marrë gruan nga Kanina, Donikën”, rrëfen Ilia Tërpini planet e tjera të përbashkëta.
Ndërsa Viktor Gjoka na tërheq me nervozitet vëmendjen për operatorin e njohur. Ai e ndjen se, ky njeri që punon kaq shumë në Shqipëri, nuk vlerësohet sa duhet. E di këtë “zakon vendas”. E ka pësuar vet më parë. Ndryshe është vlerësuar në dhe të huaj. Duke folur për projektet e tij të afërta thotë kështu për ortakun e tij Ilia Tërpini: “Ky është shoku im më i afërt, artisti Ilia Tërpini me të cilin unë kam bashkëpunuar vitet e fundit në “Tirana në Europë”. Unë kam kuptuar forcën magjepëse të këtij operatori të madh, i cili nuk është vetëm i gjinisë të operatorit, por hyn në dimensione më të forta dhe më të mëdha edhe në mënyrën e regjizurës. Pra, mund të them që të tillë artista me vlera, jetojnë akoma dhe duhen vlerësuar, sepse për të tillë ka nevojë Shqipëria”.
Ilia Tërpini e kujton kështu gjithmonë mikun e tij: “Që kur Viktori u kthye nga Bashkimi Sovjetik, kishte gjithë ato energji. Kishte studiuar për regji dhe për aktor. Erdhi dhe kontaktet e para i kam patur me Viktorin. Vetitë e tij unë i pashë të realizuara në shfaqjet e bukura që ka dhënë Viktor Gjoka në Teatrin Popullor. Sot e kësaj dite, të gjithë mbajnë mend si ka qenë ai tek “Karnavalet e Korçës”, te “Fytyra e dytë” e Dritëro Agollit, “Revizori” i Gogolit e shumë role të tjera. Me ne u lidh kjo miqësi që në atë kohë. Më vonë Viktori, kur arriti kulmin, u bë edhe “Artisti i Popullit” u ndëshkua, megjithatë shpirti i tij nuk u shkëput asnjëherë nga lëvizja artistike, sepse edhe atje ku vajti, në fshat ai punoi, organizoi grupe artistike dhe mori edhe çmime të para në festivale”. Më vonë Viktori nga situata e keqe që ishte në Shqipëri u arratis në Itali. Aty nuk mund të rrinte dot pa shprazur atë energjinë e tij artistike dhe formoi shoqatën “Dea”. Me këtë shoqatë ai ka bërë një punë jashtëzakonisht të mirë, sepse ka afruar gjithë artistët shqiptarë që punojnë atje dhe sa herë që kanë vajtur për vizitë personalitetet e vendit si presidenti Meidani dhe Moisiu ky ka dhënë shfaqje. Pra, nuk ka vonuar që t’i mahnisi edhe italianët gjatë qëndrimit atje me punët e tij, energjinë, sfidën. “Viktori interpreton shqip, italisht, greqisht, interpreton në katër- pesë gjuhë”, thotë Ilia Tërpini. Ai për sa i përket interpretimit është një nga aktorët e rrallë shqiptarë që akoma nuk ia dinë vlerën këta të rinjtë, por së shpejti do t’ia dëgjojnë bëmat pas filmit “Tirana në Europë”, shton ai për filmin që ka bërë së bashku me Viktorin. Vetë Gjoka ka zbuluar nënshtresën e këtij njeriu të qetë, punëtor që tërë jetën e tij ka rendur me aparatura në krah, aparat në gjoks dhe e ka lidhur jetën e tij me filmin shqiptar. Por, “vlerësoheni ju këtë artist!”, thotë Viktor Gjoka. “Ilia ka dhënë një kontribut në filmin “Kapedani”, që janë filma fondamentalë dhe kanë ç’të thonë dhe për të kaluarën.
Edhe pse disa janë filma shumë skematikë, filma që nuk shfaqin të vërtetën, lërjani kohës t’i gjykoj. Mos gjykoni artistin. Ja tashti zhvillimi i kinematografisë në botë, bëhet me gjëra të sofistikura, të përpunuara, më të vërteta. Do Zoti i hapet rruga edhe vendit tonë. Shoh këta të rinjtë që po përpiqen” thotë ai. “Mendoheni Ilian që ka punaur në kushte primitive vite të tëra. Vlerësoheni Ilian. Kultura duhet ndihmuar, artistët duhen respektuar, jo vetëm me anën morale, por edhe me anën materiale”.
I talentuar nga se; nga filozofia e tij për jetën, apo filozofia e brendshme e aktrimit?
“Filozofia ime e brendshme është kjo që aktori ka bërthamën e tij në figurë. Ai aktor që e sheh figurën që luan nëpërmjet forcës së genit të tij, krijon figurën e pangjashme me figurat e tjera. Arti i vërtetë bëhet atëhere kur artisti zbërthen tek vetja e tij figurën që ai do të luaj”. Viktori flet e flet duke shpërthyer me atë genin energjik të njeridashjes, jetëgjallimit, sfidës. Tashmë Gjoka endet në kujtime të gëzueshme: “Tek “Karnavalet e Korçës konkretisht askush nuk mund të besonte që unë mund të sillja një Nikollaq Jorganxhi të realizuar, sepse nuk e njihja dhe korçarin shumë. Por duke studiuar nëpërmjet historisë, natyrat e tyre arrita që të futem në lëkurën e këtij tregtari, i cili bënte hesap edhe kur bëhej fjalë për fëmijën e tij”. Me lot në sy, duke parë nga Teatri Kombëtar, kujtimet e tij e humbasin ekulibrin. I sillen përpara të gjitha. I duket sikur nga dera e Teatrit Kombëtar sheh oborrin e shtëpisë së tij. I kujtohet roli tek “Fytyra e dytë” i Halil Shkozës; “na kënaqe me muhabet, o Muhamet”, ose “Po vajza, ku do të punojë, more kushëri?”. “Në ministri, në ministri” thotë Kadri Roshi me mënyrën e tij” . Viktori nuk i ndan sytë nga ajo ndërtesë dhe vazhdon të përgjigjet për atë që e pyetëm filozofinë e aktrimit. “Mishërimi i figurës kërkon të marrin pjesë gjithë forcat brendshme të aktorit, ai të bëhet një trup. Ai krijon figura të tilla të paharruara dhe unë kam kohë që kam ikur nga Teatri. Sot shoh që populli s’më paska harruar. Më kujtohet dje në këtë rrugën aty, një profesor më tha. “Viktor Gjoka, je i paharruar”. Ai më mbante mend me “Rrëshqitjen” e Besim Levonjës që unë e kisha harruar vet. Disave edhe një rol i vogël do t’u dukej shumë i spikatur. Më kujtohet në “Majlindën” e Xhemal Brojës. Më kishin ndëshkuar atëhere në teatër që të mos luaja role të mëdha. Unë luaja rolin e një infermieri dhe atje ndodhi ajo që s’pritej. Një kritik polak në vend që të shkruante për ata të tjerët që luanin role kryesore shkruajti për figurën e infermierit duke krahasuar Gjokën me Aleksandër Moisiun”.
Rol më i dashur jo, i dashuruar me rolet
“Nuk kam asnjë rol që s’është i dashur për mua. Për kë të them që s’është i dashur, për Pristandën e Karaxhalës që s’është i dashur. Ku shpërthente populli me duartrokitje e ovacione. Është figura tek “Një letër e humbur” e shkrimtarit të madh rumun. Si mund t’a harrojë Pristadën, si mund ta harroj unë “Shërbëtorin e dy zotnive” të Karlo Gordonit. Si mund të harroj “Revizorin” e Gogolit e “Banjën” e Majakovskit. Si mund të harrojë Ivan Ivanoviçin e Majakovskit me një çantë në krah që përshkruante biografinë. Po të më donte roli në kohën time nuk do të isha lavdëruar unë tashti. Unë bija në dashuri me rolet.
I dënuar për dashurinë
Viktor Gjokën, jo vetëm që e dënuan dje, por po e lëndojnë prapë sot, duke përmendur martesën e tij të dytë shumë më tepër se veprat që ai bëri. Dhe kjo gjë ngjet për shkak se për të rinjtë e sotëm është shumë e çuditshme që të dënohesh për ndjesitë që ke kundrejt një personi, pavarësisht nga mosha, profesioni apo gjendja civile e tij. Të rinjtë shqiptarë sot janë shumë liberalë. Kur Viktor Gjoka ra në dashuri me Elenën, gruan e tij të dytë, nuk ishte aq i lirë sa këta të rinj. Të qenit të dashuruar në atë kohë ishte një vuajtje shpirtërore për të dy bashkëshortët. Viktori ishte i martuar dhe Elena ishte një vajzë shumë e re që u josh nga temparamenti i artistit. Dhe ndodhi ajo që ndryshoi menjëherë fatet e këtyre njerëzve. “Kjo ishte komedia dhe tragjedia ime. Njeriu bie në dashuri si në një gropë të errët dhe shikon nga të kapesh dhe të dalësh sipër. Por unë mbeta brenda dhe nuk dola dot”, thotë Viktor Gjoka. Për të në atë kohë u mor masë ndëshkimore që të punonte në uzinë. Pasi mendoi se do të ishte i mjaftueshëm dënimi që kishte marrë për martesën me Elenën 23 vjeçe më të re se ai, shkon të bisedojë me një njeri me përgjegjësi në atë kohë për t’u kthyer në teatër. “Ah, more Viktor Gjoka, ç‘na bëre”, i thotë ai. “Pse na e bëre si lopa more? I dhe një shkelm kusisë dhe na e derdhe qumështin”. “Po unë qumështin e derdha, i thotë Gjoka, por të na rrojë lopa, se lopa bënë tjetër qumësht”. “Ah, për këto je i zoti ti, po do ta vuash këtë që ke bërë”. “Pse kapeni me mua që mora një nuse të re”, i thotë Gjoka. “Unë e bëra këtë mëkat. Po Babë Myslymi...?! (pseudonimi i Myslym Pezës, udhëheqës komunist). “Pse, ore, Babë Myslymi je ti?!”. Nxehet pushtetari dhe i bie tavolinës me grusht. Fill pas kësaj nisi një fushatë ndëshkimi për “moralin” e Viktor Gjokës edhe pse kolegët e tij në teatër deshën ta mbrojnë duke u shpjeguar se ai asnjëherë s’ju është dukur i pandershëm. “Ne flemë me Viktor Gjokën dhe s’kemi frikë!”, kanë thënë ato për të. Viktori i trajtonte koleget me shumë respekt. “Unë i kisha të gjitha shoqet e mia, i ndihmoja dhe i trajtoja si motra”, thotë. Për Viktor Gjokën të biesh në dashuri është një gjë e rrallë, për të cilën edhe vuajtjet ia vlejnë. “Dashuria është jeta, thotë ai. Por çdo gjë ka kohën e vet. Dashuria të përtërin. Është e vërtetë. Por dashuria edhe të dhemb. Është një dhimbje e madhe. Unë kurrë nuk desha të ndahesha me gruan dhe fëmijët e mi. E kam thënë dhe po e them prapë: Ish gruaja ime ka qenë dhe është edhe sot zonjë mbi zonjat dhe akoma unë ndiej dhimbjen e saj dhe nuk e harroj si atë, si fëmijët e mi. Por unë nuk mund të harrojë edhe këtë të dytën që kujdeset dhe ndien një dhimbje të madhe për mua. Se gjithë hallet që kalova më pas i vuajtëm bashkë. Dhe kush e duron një aktor si unë?!”. Viktor Gjoka mendon se pikërisht ajo skenë nga ku interpretonte e ka bërë Elenën që të binte në dashuri. Elena ndiqte me pasion interpretimet e tij. Viktori i dukej vajzës njeriu më fantastik në botë. Atëherë ajo ishte nxënëse në shkollën e mesme. Drejtori i Teatrit Kombëtar në atë kohë ishte Riza Hajro. Vajzat e shkollës së mesme vinin në oborrin e teatrit dhe nguteshin të takonin idhullin e tyre aktorin Viktor Gjoka. Ishin të reja dhe nuk kishin droje. “Eh, more Riza, i thotë një ditë drejtorit, ç’tu bëjë unë këtyre”. “E shoh, e shoh, po ti mbahu Viktor, mbahu! Ti duhet të ruhesh nga ato”, i thosh ai. “Unë mbahem ore, qeshte Viktori, po s’mbahen këto”. “Eh! Këtu morën punët ters, se ato s’mbaheshin dhe unë rashë brenda”, thotë Viktori me humor.
Në Bërzhitë
Në një fshat të Tiranës ai duhet të vuante dënimin. Nuk do të lejohej asnjë lloj luksi për aktorin e famshëm të kohës. Mendohej se në gjirin e “klasës punëtore” ai do të edukohej me normat e shoqërisë komuniste. Komunistët nuk harronin edhe ta kontrollonin herë pas here. Shkon në Bërzhitë drejtori i teatrit, Riza Hajro, dhe një përfaqësues nga Komiteti i Partisë. Viktori edhe atje në fshat mundohej të punonte me grupet artistike. “Urdhëroni që të shihni punën që kam bërë”, u thotë atyre. “E dimë, e dimë punën që ke bërë ti”, i thonë ata. Ne kemi ardhur për ty këtu. Viktori po punonte në fushë atë të dielë, sepse ishte një nga ato aksionet vullnetare të kohës së diktaturës. Si përgjegjës i kulturës duhej të bënte “Emulacionin Socialist”. Kishin ardhur edhe disa të tjerë nga Tirana. Viktori u mundua t’i përshëndeste, por asnjeri nga ata nuk i ktheu përgjigje. Atëhere ai kthehet dhe u thotë, “Si u duket kjo punë që kam bërë?”. “Ti bënë mirë që të rrëmbesh atë bishtin e kazmës dhe të fillosh të gërmosh atje”, iu hakërrua njeri nga komunistët e Tiranës. “Pse kështu?!”, u tha Gjoka. “Atje!, iu hakërrua ai egër, atje të gërmosh, jo të rish me këtë aparatin që më ke varur në qafë” dhe gërthet sa ta dëgjonin të gjithë rreth e rrotull. Viktori lëndohet rëndë dhe u thotë, “Dëgjo, unë do t’ju them një fjalë, por mund t’ju vijë rëndë juve”. “Po ti, more qen bir qeni, kush je ti që i thërret Viktor Gjokës kështu”. Dhe fjalët e pakontrolluara të thëna me një guxim të çmendur ngritën krye. “Prit, prit, vazhdoi Viktori i zemëruar dhe i papërmbajtur të të bëjë edhe një fotografi meqë kam aparatin dhe të të ruaj si kujtim. Ku do të vesh ti, more qen bir qeni. Prit, prit, çdo të të bëj, se unë një jetë kam!”. Gjithë qenia e tij dridhej nga nervozizmi fatal. Të gjithë kishin mbetur të habitur. Drejtuesi i nxjerr përpara shoferin për ta kërcënuar, i cili ishte njëherësh edhe sekretar i Partisë. “Qërohuni!”, u bërtet atyre Gjoka, duke u ndjerë në atë moment i rrezikshëm për të pranishmit. “Pritmëni, more pritmëni, pse po më ikni?!” u ka bërtitur nga pas komunistëve. Ata kërcasin e ikin. “Mirë, ua bëra unë atyre, po ku do të futem unë i mjeri tani”, mendonte me vete. “E kisha mirë bodrumin ku banoja në Bërzhitë”. Viktori po mendonte se nuk kishte më kthim mbrapa, e ku do ta më çonin më keq. Kthehet tek banesa-bodrum dhe i thotë Elenës për incidentin fatal. Ajo mundohej ta qetësonte. Zhurma u bë e madhe dhe kur Gjoka rrëfen këtë histori fillon të interpretojë karakterin humoristik të sekretarit të Partisë në Bërzhitë që i mbahej goja. Për një fije peri shpëtoi nga një ndëshkim më i rëndë. “Do të arr-arrestojnë, more. Pa, pa ma thu-thuaj bio-biografinë... Epo mirë, mirë, s’paske bio-biografi të keqe. Bo, bo! Ç‘bëre kështu mor Viktor...?!
Ja kështu shpërthente Viktor Gjoka kur i rrëmbyen skenën, duke thelluar dramën e jetës së tij. Kanë bërë një mbledhje të madhe më pas me tërë fshatin për ta ndëshkuar më tepër, por këtë herë artistit fjala i ka zënë vend, duke rrëfyer me sinqeritetin e tij dramatiko-komik se kush është Viktor Gjoka. Edhe pse u end kaq gjatë drama e jetës së tij, Viktor Gjoka u bë për fshatarët e Bërzhitës njeriu më i dashur, dhe ai do ta quante këtë fshat të Tiranës vendlidja ime e dytë, ndërsa e para do mbetej shumë larg në Jug, në Peshtan të Tepelenës.
“Mirë tragjedia që më kishte ndodhur, por unë doja që një pjesë të jetës që më kishte mbetur ta jetoja”, thotë Gjoka. “Unë doja t’i kthehesha teatrit. Kisha mall për të. Më 1990, ja Artur Zheji, që unë sot e përshëndes me gjithë zemër dhe e quaj si një nga drejtorët më progresivë të RTSH-së, dhe që për mua është një nga penat më me vlerë, dëgjon nga goja e nënës së tij, aktores Besa Imani, për jetën time. Edhe pse Arturi s’më kishte parë në skenë, i nisur nga ato që kishte dëgjuar, ngulte këmbë që unë të kthehesha në teatër. Ai këmbënguli dhe unë vendosa të vi. Më kishte marrë malli, por u deziluzionova se më vunë në skenë si dublant. Për mua dublanti është rol përgjysëm. Unë doja një rol vetëm, sepse dy gjysma siç e kishin parashikuar ata do të binim në reminishenca. Ky është zhgënjimi i fundit i Viktor Gjokës për të pasur një rol të madh, pasi ia rrëmbyen njëherë skenën. Iku përtej detit dhe atje në Romë bënë projektet e tij si regjisor shqiptar. Është duke nisur zhirimet e para për filmin “Kanina”. Me grupin e vogël të xhirimit Viktor Gjoka do të udhëtojë drejt Vlorës, duke zgjuar nga gjumi kalanë e lashtë të Kaninës.
Curriculum Vitae
Viktor Gjoka u lind më 4 korrik të vitit 1922 në Tepelenë, është aktor i njohur shqiptar. Aktivitetin e tij artistik e filloi që në rininë e tij me amatorët. Në Teatrin Kombëtar u pranua në vitin 1946 dhe punoi deri në vitin 1971. Ndër rolet e tij më të suksesshme përmendim pjesët "Revizori", “Gratë gazmore të Uindsorit”, “Fytyra e dytë”, “Karnavalet e Korçës”, etj. Shfquhej për humorin e hollë dhe interpretimin e shkëlqyer të roleve. Në vitin 1959 merr një bursë për studime në BS, ku studion për dy vjet dhe me ndërprejrjen e mardhënieve në vitin 1961 kthehet në Tiranë dhe i vazhdon ato në Konservatorin e Tiranës. Në Teatrin Kombëtar rikthehet në vitin 1991, pas një mungese të gjatë prej më shumë se dy dekadash, ku fillimisht e shohim në rolin e Spirakes në komedinë rumune "Valsi i Titanikut" dhe më pas në komedinë "Revizori", me regji të vetë Viktorit.
Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu[1]
Türkiye tarihi çok ilgimi çekti ve okuyarak, araştırarak, çok aydınlandım, yeni şeyler öğrendim. Bunların tümü, Sumerlerden ve Hititlerden bu yana sekiz bin yıldan beri var ve 19 İmparatorluk kurmuş olan Türk kardeş halkının zenginliğidir. Şimdiye kadar, Türkiye ve Atatürk hakkında, Arnavutça üç kitap yayınlamıştım. Bunlardan birisi ile ilgili olarak, sayın Bilâl N. Şimşir, Arnavutluğa tayin edilen en seçkin Büyükelçisi bulunduğu sırada, çok duygulu bir mektup yazdı. Bu vesile ile, kendisine bir kez daha teşekkür etmekten kıvanç duyarım.
Bunlardan ayrı olarak, son aylarda Romanya’da Romence: „Atatürkçülük ve Üçüncü Millenyum’da Türkiye” başlı altında bie eser daha yayınlamış bulunuyorum.
Türkiye’ye ve Atatürk’e karşı sevgi duygusunu, bana, İstanbul’da Beyoğlu’nda 26 yıl yaşamış olan dedem aşılamıştır.
Hayatım boyunca Atatürk’ü Sevenler Derneği’n kurucusu ve başkanı olmak, ikinci Dünya Savaşı sonrası Türk yakın tarihi hakkında doktora tezi yazmış olmak, bunlar, bana nasip olduğundan, inanın, benim için büyük gurur kaynakları olacaktır. Bugünlerde, Arnavutluk’taki Atatürk Sevenler Derneği’nin dokuz yönetim kurulu üyesi arkadaşlarımla görüştüm. Sizleri Sn. Süleyman Demirel, Sn.Turgut Ozal, Sn. Bilâl Şimşir, Sn. Salih Berisha, Sn Recep Meydanı, Sn. Yaşar Kemal, Sn. Aziz Nesin, Sn. Metin Örnekol, ve diğer Türkiye’den, Arnavutluk’tan, Romanya’dan ve diğer ülkelerin devlet ve ilim adamları gibi derneğimizin onur üyesi olarak görmekten şeref duyacağız.
Türk halkına bağlılığın ve kardeşlik duygularımın neticesi olarak kendi çabamlarım ile Türk dilini öğrenmeye çalıştım ve Türkçe’den Arnavutça’ya çeviriler yaptım.
Türk ve Balkan ülkeleri halkları 500 yıl beraber yaşadılar, onların damarlarından aynı kan aktı. Benim ana dilim olan Arnavutça’da 2000’in üstünde ortak kelimemiz ve atasözümüz bulunmaktadır. Örneğin: Can, cam, tavan, taban, cep, döşeme, “Can çıkar huy çıkmaz”, “Allah bir söz bir”, “Ak akçe kara gün için”, “Allah’tan korkmayandan kork”, “Al gülüm, ver gülüm”, “Söz gümüşse, süküt altındır”gibi. Romence’de, Bulgarca’da, Yunanca’da aynıdır.
Büyük özellik ve önem taşıyan bir husus vardır ki, o da Atatürk’ün Türkiye ve Balkan ülkeleri arasındaki anlaşmalarla ilgili güzel fikirleridir.
17 Mayıs 1937’de, Ankara’da akredite olan bir diplomatla yaptığı konuşmada, Mustafa Kemal, “Balkan devletleriyle, anlaşmalardan ziyade, daha çok duygularla birbirimize bağlıyız” diyordu[2].
Atatürk, Balkan devletlerinin birbirlerine karşı kardeşçe yaklaşmalarının sebebini sadece gelenekler değil, o anların getirdiği bir mecburiyetin ve iki taraflı işbirliği, eşitliği, ayrıca birbirlerinin iç düzeninde birbirlerine karışmamasını öngörüyordu.
4-11 Kasım 1993’te Selanik’te düzenlenen ve Arnavutluk, Bulgaristan, Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye delegelerinin katılmış olduğu 4’cü Balkanlar Konferansın’da bu vesileyle, Mustafa Kemal Atatürk’ün doğduğu evine levha asıldığında bakın, Yunanlı delegelerin temsilcisi olan Papanastasiu şunları söylüyordu:
“Mustafa Kemal sadece dost ülkenin temsilcisi değil. O Balkan ülkelerin büyük devlet adamdır.Türkiye devletini gençleştirdikten sonra, bunu, Balkan ülkelerine yaklaştırmayı, dost olarak kazandırmayı bilmiştir ve böylece bu ülkelerin birbirlerine bağlanmaları fikrine en bağlı, bu fikrin en ateşli havarisi olarak nitelendiriyorum.[3]”
Anı plaketinin yanında Atatürk’ün resmi bulunuyor ve bunların yanında da şu sözler yazılıdır: “Türk milletinin büyük müceddidi ve Balkan ittihadının müzahiri GAZİ MUSTAFA-KEMAL burada dünyaya gelmiştir. İş bu levha Türkiye Cumhuriyetinin onuncu yıldönümü münasebetiyle konulmuştur. Selanik, 29 Birinci teşrin 1933)”.
20 Ekim 1931 tarihinde, İstanbul’da İkinci Balkan Konferansı yapılmıştır. Delegeler, Ankara’ya giderek, Atatürk tarafından kabul edilmişlerdi. Aynı gün, Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Gazi, Konferansa katılan Balkan Devletlerinin şerefine birer telegraf çekmiştir. Arnavutluk Kralın’a Ahmet Zogu’ya çekmiş olduğu telegraf’ta, Atatürk şunları belirtiyordu: “Bugün, İkinci Balkan Konferansı’na katılan delegeleri Ankara’da kabul etmekle gerçekten, bir memnuniyet hissettim. Arnavut millî makamları tarafından gerek benim hakkında ve gerekse Türk milleti hakkında beyan edilen temennilerden çok duygulandım. Bu vesileden yararlanarak, gerek Ekselanslarınızın ve gerekse Arnavut ulusunun bahtıyarlığı ve refahı için en içten dileklerimi sunuyorum. Bu süretle, ancak benim değil, Türk ulusunun da duygularını belirtmiş oluyorum.[4]”
Yukarıda bahsettiğim ve Ankara’da düzenlenmiş olan Balkan Konferasın’da Kemalist Türkiye’nin, ilerleme ve modernleşmeye yönelik yürüdüğü ve daha o zamanlardan beri Güney-Doğu Avrupa’ya yakışan bir ülke olarak ve ayrıca o zamanlardan beri, Avrupa’ya entegre olduğu düşünülüyordu. Aynı Balkan Konferansın’da, Atatürk’ün diğer ülkelere tebliğ ettiği tebrikler, bu yeni doğan realitenin yankısını teşkil etmekte idi.
O zamanlar, Romanya’nın kaderini belirleyen ve çok büyük kişiliğe sahip olan, Nicolae Titulescu, Balkan ülkelerinin iyiliği için bütün zorlukları aşma rölünü üstlenmişti ve Atatürk’te bütün aktifliğiyle, Romanya’nın yanında idi[5].
Birçok şeylerin yanısıra, Türkiye’nin artık işgal edici konumuyla ve yapısıyla değil, tam tersine, “Yaşlı” Avrupa’nın kucağında yer almak istediğini herkese ispatlamıştır.
Bunu kanıtlayıcı bir manzarayı çizmek istersek eğer, Atatürk’ün hükümetiyle beraber, Arnavutluk gibi küçük bir devlete karşı gösterdiği dostluk ve Arnavutluğu Türkiye gibi eşit tutması son derece güzel bir olaydır.
Mustafa Kemal Paşa, Türk ve Arnavut milletleri arasındaki dostluk ilişkilerin gelişmesine büyük bir önem vermiştir.
Türkiye Cumhuriyetin’in lideri, “Biz Arnavut milletini seviyoruz. Biz Arnavutları kendi kardeşlerimiz gibi görüyoruz. Onlar bizlere uzak değildir. Biz, Arnavutların, Devlet ve millet olarak, gelişmelerini, güçlenmelerini ve ileri gitmelerini arzu ediyoruz. Bizler Arnavutluğun, herşeyden önce, müstakil bir devlet olarak, Balkanlar’da lâyık olduğu yeri almasını isteriz. Arnavutluk bizim samimiyetimizden emin olmalıdır. Arnavutluk, hiçbir zaman, Türk milletinin ona karşı olan kardeşlik duygularından süphelenmemelidir. Bu duygular ancak bir tabirden ibaret değildir, kalbin derinliklerinden gelen duygulardır”[6] demiştir.
9 şubat 1934 tarihinde, Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya, dört devlet olmak üzere, Balkan Anlaşmasını imzalamışlardır. Bulgaristan ve Arnavutluk dışarda kalmışlardır. Arnavutluğun bu bölgesel teşkilâtta gereken yerini alması hususunda yakından ilgilenen Atatürk, aynı zamanda, faşist İtalya’nın baskıları karşısında, zor durumlardan geçen Arnavutluğun müşkil vaziyetini de göz önünde bulundurarak, şunları beyan ediyordu: “Arnavutluğun, Balkan Paktına girmesiyle ilgili olarak, şimdiye kadar herhangi bir teşebbüs yapılmamış ve somut girişimlerde bulunulmamış ise, bu hususta, kendi menfaatleri dikkate alınmıştır. Benim arzum Arnavutluğu bu Anlaşmanın tabîi ve daimî bir üyesi olarak görmektir. Arnavut Devleti, uygun şartlara kavuşunca, en kısa zamanda, bir arzunun gerçekleşmesini ümitle beklemekteyiz. Arnavutluk her ne kadar, bu Anlaşmada olmazsa da, işler bir yola konulmuştur ki, Arnavutluk Hükümeti, Balkan hudutlarını garantili ve bilmiş sayılamaktadır.” (Aynı yer).
Geleneksel Arnavut-Türk ve Balkan - Türk ilişkileri iyi bir istikamette devam etmiş ise, hattâ fevkalâde bir seviyeye yükselmiş ise, bunu, her şeyden ve herkesten önce, büyük Atatürk’e borçlu olduğumuzu düşünmekteyim. O’nun realizmi ve ileri görüşü, sayesindedir ki, bu gün dahi, Balkan, özellikle Arnavutluk ile Türkiye, iyi ve kötü günlerde, yanyana devam etmektedirler.
Bazılara göre, 1920, 1930 hatta 1940 yıllarında, Kemalist Cumhuriyeti, Türkiye’nin Avrupa’ya ilgisi olmadığı, hatta ve hatta, Avrupa ülkesi olması için çaba sarf etmediği şeklinde söylentiler vardır[7].
Bu yönde, o zamanlar iki çeşit hareket vardı. İlk önce, on sekizinci yüzyılın (XVIII. yy) sonlarında Türkiye’de başlatılan lâikliğe giden genel bir yapılanma vardı. Bu olay Mustafa Kemal’in yaptığı bir konuşmada toplumun, Avrupayî bir uygarlığa ulaşması gerektiği, fakat Türk kökeninin unutulmamasının, şart konulduğunu açıklıyordu. Türkiye’nin bir Avrupa ülkesi olarak görülmesi, o zamanlar, milliyetçi bir hareket görülüyordu ve böylece Türkler de Avrupalılara eşit olacaklardı. Elbette tarihe dayanarak, ve tarihi olaylarla tastik edilerek, bu batılaşma biraz tereddüt gösteriyordu; çünkü Türkiye’nin modernleşme yolu Avrupa ile kavga etmekten geçmişti. Özgürlük savaşında, Türkiye, elindeki silâhıyla, Yunanistan’a ve Ermeniler’e hak tanıyan Avrupa’nın karşısına çıkmıştı. Çünkü, Avrupa, Osmanlıyı bölmesinden öte, Türkiye’yi de bölmek istemişti. Neticede, 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasına göre, Türkiye Yunanistan’a Ege bölümünden bir parça ve Doğu-Anadolu’dan, Ermenilere bir parça toprak vermişti. Bu gün bile milliyetçi konuşmalarda, Türkiye’nin Avrupa’ya zorla girmek istediği ve yine Türkiye’nin Avrupa’nın iznini almadan geliştiği söyleniyor. Bu günki Türkiye toplumunda “Sevr kompleksi” denilen ve lâikler tarafından, hatta bir kampı tarafından kuvvetli bir cereyan esmektedir.
Avrupa’ya girmek veya Avrupa’dan korku fikir tartışmaları bir süre daha devam edecektir. Bu konuda çoğu zaman şu konu işlenmektedir: “Avrupa bizlerden neyi istiyor ve bizler de ona neyi verebiliriz?” . Türklerin çoğu Avrupa’ya entegre olmayı “iyi bir iş” olarak algılasa da, dini ve kültürel yapısını bozmamak, kimliğini kaybetmemek şartıyla, bunu kabul etmektedirler. Otantik Kemalistlere ve laikizme bağlı olanlara bakıldığında, bunlar tamamiyle batılaşmış durumdalar fakat onlar bile, ulus-devlet statülerini tutmak gerekliliği taraftarıdırlar.
Sonuç olarak, Türkiye büyük bir zorlukla karşılamaktadır. Bu yüzden, henüz genç ve hassas olarak, birçok ülkenin bulunduğu bir bölgeye entegre olmak Türkiye için zor bir olaydır. Bir şekilde Atatürk’ün Türkiyesi ve özellikle kendisi hayattayken, hep Avrupa’ya doğru bakmıştır; fakat, kardeş gözüyle bakmıştır. Sovyetler Birliğinden kurtulan Türk devletleri bile, Kemalist düşünceleri en güzel şekilde muhafaza edip, ayakta tutuyorlar. Bu gün Atatürk geleneğini koruyan ve devam ettiren Türkiye’nin yeri Avrupa’nın yanındadır, diye düşünmekteyim. Akademisiyen ve aynı zamanda, Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Araştırma Derneğinin (AİESEE) Genel Sekreteri olan Razvan Theodorescu,”Güney-Avrupa’daki birkaç arkadaşımın karşı gelmiş gelmiş olsa da, ben, Türkiye’nin Avrupa’ya girmesinden yanayım ve bu yolda yürümeye kararlıyım. Bizler burada sadece kültürel bir politika yapıyoruz; demek ki, Türkiye’nin kültürel politikasınin da burada yeri vardır.” diye vurgulamıştır.
Aşırı İslamcılar ve Turancılar yeni kurulmuş olan devlet için kendi ideolojilerini empoze ederken ve bu devlete bunu yakıştırırken, bütün bunlara karşı gelen Mustafa Kemal Atatürk,”Gerçeklere ve ulusun sınırlarına dönelim” diyordu. Böyle bir düşüncenin, Osmanlı Devletine karşı son darbe olması gerekiyordu. Çünkü, Osmanlı hayatı boyunca kendi ülkesi dahil, egemenliği altında tuttuğu ülkelerde de derin izler bırakmıştır. Yine, Atatürk, “Özgürlüğü kısıtlanan bir ülke ölüme ya da kayıba mahkümdur” diye vurguluyordu. Öte yandan, yine Mustafa Kemal’e göre, özgürlük her topluma uygarlık ve modernleşme getireceğini, görmekte idi.
Modern Türkiye’nin kurucusu, hür ve özgür yaşamak, hem insanın hem de her ulusun hakkı olduğunu ve her ülke dünya uygarlığını zenginleştirdiğine inanıyordu. Bütün ülkelerin vatandaşları, öyle bir eğitim almalıydı ki, kıskançlıktan, açgönlülükten, kin ve nefretten, uzak tutmalıydı.
Atatürk, çoğu zaman Türkiye’nin kaderinin diğer ülkelere bağlı olduğuna inanarak, “Ulusların iyiliği için çalıştığında, elbette kendi ülkene mutluluğu ve barışı sağlamış oluyorsun ” diye düşünmekteydi.
Türkiye’yi işgal savaşından sonraki günlerde Gazi, savaş alanında gezerken duygulu anlar yaşıyarak, kadavra ve silahları gördüğünde, nöbetçi askere: “Burada gördüklerin insanlığı kesinlikle onure etmiyor. Onlar bizim ülkemizi işgal ettiler ve bizler de korunduk Acaba, kim suçlu?” diye sordu. Birkaç metre mesafede yürümeye devam ederken, yerlerde yatan Yunan bayrağını görerek onun hemen kaldırılmasını emretti. Çünkü, fikirlerine göre, bir ulusun sembolü ayaklar altında çiğnenenemez ve ona saygı gösterilmelidir.
İkinci Dünya Savaşina doğru, ilerleyen senelerde, Ankara, Yugoslavya Başbakanını ağırlıyordu. Bu Başbakanın Hitlerizme olan düşkünlüğü biliniyordu. Tam tersine, Atatürk, Güney’den gelen bir şiddete maruz kalınırsa, Balkan işbirliğinin gerektiğini düşünerek, bu misafir için bir balo gecesi düzenlediğinde, orada bulunanlar, Gazi’nin, Belgradlı misafire, “Bizler kimsenin düşmanı değiliz, sadece insanlığın düşmalarına karşıyız” şeklinde konuştuğunu duymuşlardır.
Atatürk homojen, modern sınırları korunmuş ve geçmişin hatıralarından arınmış bir devlet kurmak istiyordu.
O’na göre: “Herkes kendi için değil, herkes, herkes için çalışmalıydı”. Çünkü, “büyük sanat eserleri, önemli girişimler, ancak toplu bir güçle elde edilebilirdi”.
Mustafa Kemal, eğer “Güvenlik, bütün uluslar için değilse, o zaman dünya barışı sağlanamaz” sözüne dikkat çekmekteydi.
Atatürk’ün bütün düşünceleri, bir Avrupa ileri görüşlü olduğunu ispatlamaktadır ve, aynı zamanda, Türkiye’nin yerinin, doğal olarak “Yaşlı” Avrupa’nın yanında olduğuna içten inanmaktaydı.
Şanlı Atatürk’ün ismi ve kurduğu Türkiye Cumhuriyeti devletleri, ebediyen yaşasın!
Dhurata Hamzai
Portret i Viktor Gjokës në liri
Ndërroi jetë më 26 tetor 2007 në Romë aktori i shquar Viktor Gjoka. Kineast e aktor i madh, u lëndua megjithatë rëndë nga diktarura komuniste, duke u internuar në një fshat të Tiranës ku ai duhet të vuante dënimin.
Kush është Viktor Gjoka, kemi pyetur shpesh për të. “Eh Viktori..!” Dhe miqtë e tij më të vjetër kanë harruar të na japin përgjigje. Kanë buzëqeshur sikur të kenë patur parasysh hijen e tij, e ndërkohë kujtimet e brendshme i kanë bërë të jenë të paqartë. “Eh, Viktori..! Sa i madh që ishte Viktori, sa i talentuar, sa i mirë që ishte Viktori”. Pastaj kanë folur aq pak për vuajtjet e tij të shumta. Kanë heshtur. Kanë rikujtuar më pas rolet, mbresat, batuat, famën, dhe përgjigjen se kush ishte Viktor Gjoka edhe nga miqtë e tij më të ngushtë nuk e kemi marrë dot. Na kanë thënë se u detyrua të arratisej para ‘90-ës në Itali. Portret më retorik se ky nuk i kanë bërë ndonjë artisti. Pse iku në Itali më pas, pse e dënuan më parë. Si ndodhi. Të gjitha përgjigjet janë të paqarta, sepse janë pleksur me kohën e çuditshme që jetuam, por edhe me temparamentin impulsiv të tij.
Viktor Gjoka ka ardhur këto ditë nga Roma në Tiranë. Është vështirë ta shkëputësh nga miqtë dhe është lehtë të dëgjosh me orë të tëra duke biseduar me ta. Qenka me të vërtetë fat i madh ta njohësh nga afër Viktor Gjokën..! Është aq ekspresiv, sugjestionues dhe artist në biseda. Në tavolinën ku mund të jesh ulur me të jeton aq shumë situata të improvizuara, saqë do t’ja kalonin pa frikë regjisë së një teatri postmodern. Reciton pjesë teatrore, improvizon kujtimet e jetës së tij nëpëmjet një aktrimi brilant dhe humori tepër fin. S’është çudi që historia e vërtetë e jetës së tij të nis kështu: “Atëhere më dërguan në Bërxhitë. Më pas më lanë edhe pa punë. Buka m’u mbarua. Kur kisha pak e ndaja me një maçok që mbaja në dhomë. Kur më mbeti vetëm një copë, mendova “O maçoku, o unë” dhe e fsheha kafshatën e fundit të bukës në xhep…”. Të qeshësh me vuajtjet, me fodullëkun e një regjimi që të ka prerë krahët, që të ka vrarë shpirtin, e të duash prapë jetën, ta sfidosh atë edhe kur të jesh afër të ’70- tave duke rrezatuar prapë energji, gëzim, dashuri për artin, për njerëzit, është një dhunti më vete. E unë njeriu kushdo qofsha para këtij artisti pësoj në vetvete një katarsis energjik. Energjia është përsosur brenda tij.
Viktor Gjoka sapo ka ardhur në Tiranë dhe kërkon diçka ta ndryshojë: “Më vjen keq që artistët i shoh si të çorganizuar”, thotë duke kujtuar dikë që dikur shkëlqeu... “Unë nuk e kuptoj pse ndiqet një politikë e tillë. Respektohen më tepër të huajt dhe unë për çudi shoh shumë nga gazetat tona që flasin për ta me shumë superlativa, kurse artistët tanë që kanë dhënë një kontribut shumë të madh harrohen. Sikur ka një lloj xhelozie këtu, një lloj sfumimi”. Gjoka e nuhat menjëherë pavëmendjen absolute të qeverisë ndaj artit. “Si e keni vuajtur ju vetë gjatë kohës që keni qenë në Shqipëri, xhelozinë ose sfumimin?”, e pyes. “Unë e kam vuajtur shumë indiferentizmin shtetëror. Kanë qenë kolegët, aktorë që më thoshin “sa bukur e ke luajtur këtë gjë”, “sa bukur ke qëlluar në këtë rol” dhe me një sy kritik të vëmendshëm tregojnë detajet e filozofisë sime të aktrimit. Po unë vi këtu pas kaq vjetësh dhe shoh që rivihet “Karnavalet e Korçës” në skenë. Po ky Viktor Gjoka që është akoma i gjallë dhe këta nuk po kujtohen për asnjë gjë. Nuk më vjen se këta thonë “Eh, po punë e madhe se këtë do ta harrojmë. E ç‘ishte ai hiç”. Por puna është se çështja e dashurisë për kolegun, për aktorët duhet t’ju bjerë ndër mend edhe këtyre njerëzve, sepse kultura e një populli qëndron mbi supet e këtyre njerëzve. Ah sa shpejt që gjejnë këta politikanët mënyra të xhvasin, të ngrenë pallate, të zhvillojnë biznese të mëdha, po për artistët pse nuk duan të ivenstojnë”, thotë Viktori i nxehur.
Aktori i njohur Roland Trebicka, kur do të luante rolin e Nikollaqit tek “Karnavalet e Korçës” si model brilant pati marrë parasysh Viktor Gjokën. “Kujtoj se para 40 vjetėsh këtë rol e kanë luajtur aktorë të shkėlqyer, si një nga aktorët më fantastik të komedisë, Viktor Gjoka”, ka thënë Trebicka.
Filmi për luftën dhe miqtë e preferuar
“Me Gjokën do të bëjmë një film që ka lidhje me luftën”, thotë operatori Ilia Tërpini. Bëhet fjalë për një nga çastet historike që nuk dihet pse është anashkaluar nga regjisorët tanë kur e kanë trajtuar këtë temë. Italia fashiste kapitulloi dhe një pjesë e mirë e italianëve u bashkuan me shqiptarët, siç u formua batalioni “Antonio Gramshi”. Ky batalion luftoi krah për krah me partizanët shqiptarë. Mirëpo shumë nga këta italianë jetojnë sot në Itali dhe ruajnë kujtimet më të mira nga kjo periudhë. Ruajnë kujtime nga mikpritja e popullit shqiptar që i strehoi se gjermani po t’i kapte i vriste, por edhe kujtime nga lufta me partizanët se kanë luftuar krah për krah. Ka shumë raste që shqiptarët kanë shpëtuar jetën e italianit dhe janë vrarë vetë. Kështu që Viktori së bashku me Mark Doganin, përsëri me grupin e filmit të parë “Tirana në Europë” dhe me operatorin Tërpini në krah, mikun e tij më të mirë, janë në hapat e para të kësaj pune. “Filmi i dytë që mendojmë pasi të vëmë në vijë këtë është “Kanina”, një film me episode jashtëzakonisht të forta. Është një fshat i Vlorës që ka tradita si Shkodra, Gjirokastra, Berati dhe ka një kala shumë të bukur dhe shumë të fortë. Kemi vajtur e kemi vizituar. Perveç kalasë ka njerëz shumë të mirë që jetojnë atje dhe ruajnë kujtimet e asaj kohe. Skënderbeu është lidhur me kalanë dhe me këtë popull duke marrë gruan nga Kanina, Donikën”, rrëfen Ilia Tërpini planet e tjera të përbashkëta.
Ndërsa Viktor Gjoka na tërheq me nervozitet vëmendjen për operatorin e njohur. Ai e ndjen se, ky njeri që punon kaq shumë në Shqipëri, nuk vlerësohet sa duhet. E di këtë “zakon vendas”. E ka pësuar vet më parë. Ndryshe është vlerësuar në dhe të huaj. Duke folur për projektet e tij të afërta thotë kështu për ortakun e tij Ilia Tërpini: “Ky është shoku im më i afërt, artisti Ilia Tërpini me të cilin unë kam bashkëpunuar vitet e fundit në “Tirana në Europë”. Unë kam kuptuar forcën magjepëse të këtij operatori të madh, i cili nuk është vetëm i gjinisë të operatorit, por hyn në dimensione më të forta dhe më të mëdha edhe në mënyrën e regjizurës. Pra, mund të them që të tillë artista me vlera, jetojnë akoma dhe duhen vlerësuar, sepse për të tillë ka nevojë Shqipëria”.
Ilia Tërpini e kujton kështu gjithmonë mikun e tij: “Që kur Viktori u kthye nga Bashkimi Sovjetik, kishte gjithë ato energji. Kishte studiuar për regji dhe për aktor. Erdhi dhe kontaktet e para i kam patur me Viktorin. Vetitë e tij unë i pashë të realizuara në shfaqjet e bukura që ka dhënë Viktor Gjoka në Teatrin Popullor. Sot e kësaj dite, të gjithë mbajnë mend si ka qenë ai tek “Karnavalet e Korçës”, te “Fytyra e dytë” e Dritëro Agollit, “Revizori” i Gogolit e shumë role të tjera. Me ne u lidh kjo miqësi që në atë kohë. Më vonë Viktori, kur arriti kulmin, u bë edhe “Artisti i Popullit” u ndëshkua, megjithatë shpirti i tij nuk u shkëput asnjëherë nga lëvizja artistike, sepse edhe atje ku vajti, në fshat ai punoi, organizoi grupe artistike dhe mori edhe çmime të para në festivale”. Më vonë Viktori nga situata e keqe që ishte në Shqipëri u arratis në Itali. Aty nuk mund të rrinte dot pa shprazur atë energjinë e tij artistike dhe formoi shoqatën “Dea”. Me këtë shoqatë ai ka bërë një punë jashtëzakonisht të mirë, sepse ka afruar gjithë artistët shqiptarë që punojnë atje dhe sa herë që kanë vajtur për vizitë personalitetet e vendit si presidenti Meidani dhe Moisiu ky ka dhënë shfaqje. Pra, nuk ka vonuar që t’i mahnisi edhe italianët gjatë qëndrimit atje me punët e tij, energjinë, sfidën. “Viktori interpreton shqip, italisht, greqisht, interpreton në katër- pesë gjuhë”, thotë Ilia Tërpini. Ai për sa i përket interpretimit është një nga aktorët e rrallë shqiptarë që akoma nuk ia dinë vlerën këta të rinjtë, por së shpejti do t’ia dëgjojnë bëmat pas filmit “Tirana në Europë”, shton ai për filmin që ka bërë së bashku me Viktorin. Vetë Gjoka ka zbuluar nënshtresën e këtij njeriu të qetë, punëtor që tërë jetën e tij ka rendur me aparatura në krah, aparat në gjoks dhe e ka lidhur jetën e tij me filmin shqiptar. Por, “vlerësoheni ju këtë artist!”, thotë Viktor Gjoka. “Ilia ka dhënë një kontribut në filmin “Kapedani”, që janë filma fondamentalë dhe kanë ç’të thonë dhe për të kaluarën.
Edhe pse disa janë filma shumë skematikë, filma që nuk shfaqin të vërtetën, lërjani kohës t’i gjykoj. Mos gjykoni artistin. Ja tashti zhvillimi i kinematografisë në botë, bëhet me gjëra të sofistikura, të përpunuara, më të vërteta. Do Zoti i hapet rruga edhe vendit tonë. Shoh këta të rinjtë që po përpiqen” thotë ai. “Mendoheni Ilian që ka punaur në kushte primitive vite të tëra. Vlerësoheni Ilian. Kultura duhet ndihmuar, artistët duhen respektuar, jo vetëm me anën morale, por edhe me anën materiale”.
I talentuar nga se; nga filozofia e tij për jetën, apo filozofia e brendshme e aktrimit?
“Filozofia ime e brendshme është kjo që aktori ka bërthamën e tij në figurë. Ai aktor që e sheh figurën që luan nëpërmjet forcës së genit të tij, krijon figurën e pangjashme me figurat e tjera. Arti i vërtetë bëhet atëhere kur artisti zbërthen tek vetja e tij figurën që ai do të luaj”. Viktori flet e flet duke shpërthyer me atë genin energjik të njeridashjes, jetëgjallimit, sfidës. Tashmë Gjoka endet në kujtime të gëzueshme: “Tek “Karnavalet e Korçës konkretisht askush nuk mund të besonte që unë mund të sillja një Nikollaq Jorganxhi të realizuar, sepse nuk e njihja dhe korçarin shumë. Por duke studiuar nëpërmjet historisë, natyrat e tyre arrita që të futem në lëkurën e këtij tregtari, i cili bënte hesap edhe kur bëhej fjalë për fëmijën e tij”. Me lot në sy, duke parë nga Teatri Kombëtar, kujtimet e tij e humbasin ekulibrin. I sillen përpara të gjitha. I duket sikur nga dera e Teatrit Kombëtar sheh oborrin e shtëpisë së tij. I kujtohet roli tek “Fytyra e dytë” i Halil Shkozës; “na kënaqe me muhabet, o Muhamet”, ose “Po vajza, ku do të punojë, more kushëri?”. “Në ministri, në ministri” thotë Kadri Roshi me mënyrën e tij” . Viktori nuk i ndan sytë nga ajo ndërtesë dhe vazhdon të përgjigjet për atë që e pyetëm filozofinë e aktrimit. “Mishërimi i figurës kërkon të marrin pjesë gjithë forcat brendshme të aktorit, ai të bëhet një trup. Ai krijon figura të tilla të paharruara dhe unë kam kohë që kam ikur nga Teatri. Sot shoh që populli s’më paska harruar. Më kujtohet dje në këtë rrugën aty, një profesor më tha. “Viktor Gjoka, je i paharruar”. Ai më mbante mend me “Rrëshqitjen” e Besim Levonjës që unë e kisha harruar vet. Disave edhe një rol i vogël do t’u dukej shumë i spikatur. Më kujtohet në “Majlindën” e Xhemal Brojës. Më kishin ndëshkuar atëhere në teatër që të mos luaja role të mëdha. Unë luaja rolin e një infermieri dhe atje ndodhi ajo që s’pritej. Një kritik polak në vend që të shkruante për ata të tjerët që luanin role kryesore shkruajti për figurën e infermierit duke krahasuar Gjokën me Aleksandër Moisiun”.
Rol më i dashur jo, i dashuruar me rolet
“Nuk kam asnjë rol që s’është i dashur për mua. Për kë të them që s’është i dashur, për Pristandën e Karaxhalës që s’është i dashur. Ku shpërthente populli me duartrokitje e ovacione. Është figura tek “Një letër e humbur” e shkrimtarit të madh rumun. Si mund t’a harrojë Pristadën, si mund ta harroj unë “Shërbëtorin e dy zotnive” të Karlo Gordonit. Si mund të harroj “Revizorin” e Gogolit e “Banjën” e Majakovskit. Si mund të harrojë Ivan Ivanoviçin e Majakovskit me një çantë në krah që përshkruante biografinë. Po të më donte roli në kohën time nuk do të isha lavdëruar unë tashti. Unë bija në dashuri me rolet.
I dënuar për dashurinë
Viktor Gjokën, jo vetëm që e dënuan dje, por po e lëndojnë prapë sot, duke përmendur martesën e tij të dytë shumë më tepër se veprat që ai bëri. Dhe kjo gjë ngjet për shkak se për të rinjtë e sotëm është shumë e çuditshme që të dënohesh për ndjesitë që ke kundrejt një personi, pavarësisht nga mosha, profesioni apo gjendja civile e tij. Të rinjtë shqiptarë sot janë shumë liberalë. Kur Viktor Gjoka ra në dashuri me Elenën, gruan e tij të dytë, nuk ishte aq i lirë sa këta të rinj. Të qenit të dashuruar në atë kohë ishte një vuajtje shpirtërore për të dy bashkëshortët. Viktori ishte i martuar dhe Elena ishte një vajzë shumë e re që u josh nga temparamenti i artistit. Dhe ndodhi ajo që ndryshoi menjëherë fatet e këtyre njerëzve. “Kjo ishte komedia dhe tragjedia ime. Njeriu bie në dashuri si në një gropë të errët dhe shikon nga të kapesh dhe të dalësh sipër. Por unë mbeta brenda dhe nuk dola dot”, thotë Viktor Gjoka. Për të në atë kohë u mor masë ndëshkimore që të punonte në uzinë. Pasi mendoi se do të ishte i mjaftueshëm dënimi që kishte marrë për martesën me Elenën 23 vjeçe më të re se ai, shkon të bisedojë me një njeri me përgjegjësi në atë kohë për t’u kthyer në teatër. “Ah, more Viktor Gjoka, ç‘na bëre”, i thotë ai. “Pse na e bëre si lopa more? I dhe një shkelm kusisë dhe na e derdhe qumështin”. “Po unë qumështin e derdha, i thotë Gjoka, por të na rrojë lopa, se lopa bënë tjetër qumësht”. “Ah, për këto je i zoti ti, po do ta vuash këtë që ke bërë”. “Pse kapeni me mua që mora një nuse të re”, i thotë Gjoka. “Unë e bëra këtë mëkat. Po Babë Myslymi...?! (pseudonimi i Myslym Pezës, udhëheqës komunist). “Pse, ore, Babë Myslymi je ti?!”. Nxehet pushtetari dhe i bie tavolinës me grusht. Fill pas kësaj nisi një fushatë ndëshkimi për “moralin” e Viktor Gjokës edhe pse kolegët e tij në teatër deshën ta mbrojnë duke u shpjeguar se ai asnjëherë s’ju është dukur i pandershëm. “Ne flemë me Viktor Gjokën dhe s’kemi frikë!”, kanë thënë ato për të. Viktori i trajtonte koleget me shumë respekt. “Unë i kisha të gjitha shoqet e mia, i ndihmoja dhe i trajtoja si motra”, thotë. Për Viktor Gjokën të biesh në dashuri është një gjë e rrallë, për të cilën edhe vuajtjet ia vlejnë. “Dashuria është jeta, thotë ai. Por çdo gjë ka kohën e vet. Dashuria të përtërin. Është e vërtetë. Por dashuria edhe të dhemb. Është një dhimbje e madhe. Unë kurrë nuk desha të ndahesha me gruan dhe fëmijët e mi. E kam thënë dhe po e them prapë: Ish gruaja ime ka qenë dhe është edhe sot zonjë mbi zonjat dhe akoma unë ndiej dhimbjen e saj dhe nuk e harroj si atë, si fëmijët e mi. Por unë nuk mund të harrojë edhe këtë të dytën që kujdeset dhe ndien një dhimbje të madhe për mua. Se gjithë hallet që kalova më pas i vuajtëm bashkë. Dhe kush e duron një aktor si unë?!”. Viktor Gjoka mendon se pikërisht ajo skenë nga ku interpretonte e ka bërë Elenën që të binte në dashuri. Elena ndiqte me pasion interpretimet e tij. Viktori i dukej vajzës njeriu më fantastik në botë. Atëherë ajo ishte nxënëse në shkollën e mesme. Drejtori i Teatrit Kombëtar në atë kohë ishte Riza Hajro. Vajzat e shkollës së mesme vinin në oborrin e teatrit dhe nguteshin të takonin idhullin e tyre aktorin Viktor Gjoka. Ishin të reja dhe nuk kishin droje. “Eh, more Riza, i thotë një ditë drejtorit, ç’tu bëjë unë këtyre”. “E shoh, e shoh, po ti mbahu Viktor, mbahu! Ti duhet të ruhesh nga ato”, i thosh ai. “Unë mbahem ore, qeshte Viktori, po s’mbahen këto”. “Eh! Këtu morën punët ters, se ato s’mbaheshin dhe unë rashë brenda”, thotë Viktori me humor.
Në Bërzhitë
Në një fshat të Tiranës ai duhet të vuante dënimin. Nuk do të lejohej asnjë lloj luksi për aktorin e famshëm të kohës. Mendohej se në gjirin e “klasës punëtore” ai do të edukohej me normat e shoqërisë komuniste. Komunistët nuk harronin edhe ta kontrollonin herë pas here. Shkon në Bërzhitë drejtori i teatrit, Riza Hajro, dhe një përfaqësues nga Komiteti i Partisë. Viktori edhe atje në fshat mundohej të punonte me grupet artistike. “Urdhëroni që të shihni punën që kam bërë”, u thotë atyre. “E dimë, e dimë punën që ke bërë ti”, i thonë ata. Ne kemi ardhur për ty këtu. Viktori po punonte në fushë atë të dielë, sepse ishte një nga ato aksionet vullnetare të kohës së diktaturës. Si përgjegjës i kulturës duhej të bënte “Emulacionin Socialist”. Kishin ardhur edhe disa të tjerë nga Tirana. Viktori u mundua t’i përshëndeste, por asnjeri nga ata nuk i ktheu përgjigje. Atëhere ai kthehet dhe u thotë, “Si u duket kjo punë që kam bërë?”. “Ti bënë mirë që të rrëmbesh atë bishtin e kazmës dhe të fillosh të gërmosh atje”, iu hakërrua njeri nga komunistët e Tiranës. “Pse kështu?!”, u tha Gjoka. “Atje!, iu hakërrua ai egër, atje të gërmosh, jo të rish me këtë aparatin që më ke varur në qafë” dhe gërthet sa ta dëgjonin të gjithë rreth e rrotull. Viktori lëndohet rëndë dhe u thotë, “Dëgjo, unë do t’ju them një fjalë, por mund t’ju vijë rëndë juve”. “Po ti, more qen bir qeni, kush je ti që i thërret Viktor Gjokës kështu”. Dhe fjalët e pakontrolluara të thëna me një guxim të çmendur ngritën krye. “Prit, prit, vazhdoi Viktori i zemëruar dhe i papërmbajtur të të bëjë edhe një fotografi meqë kam aparatin dhe të të ruaj si kujtim. Ku do të vesh ti, more qen bir qeni. Prit, prit, çdo të të bëj, se unë një jetë kam!”. Gjithë qenia e tij dridhej nga nervozizmi fatal. Të gjithë kishin mbetur të habitur. Drejtuesi i nxjerr përpara shoferin për ta kërcënuar, i cili ishte njëherësh edhe sekretar i Partisë. “Qërohuni!”, u bërtet atyre Gjoka, duke u ndjerë në atë moment i rrezikshëm për të pranishmit. “Pritmëni, more pritmëni, pse po më ikni?!” u ka bërtitur nga pas komunistëve. Ata kërcasin e ikin. “Mirë, ua bëra unë atyre, po ku do të futem unë i mjeri tani”, mendonte me vete. “E kisha mirë bodrumin ku banoja në Bërzhitë”. Viktori po mendonte se nuk kishte më kthim mbrapa, e ku do ta më çonin më keq. Kthehet tek banesa-bodrum dhe i thotë Elenës për incidentin fatal. Ajo mundohej ta qetësonte. Zhurma u bë e madhe dhe kur Gjoka rrëfen këtë histori fillon të interpretojë karakterin humoristik të sekretarit të Partisë në Bërzhitë që i mbahej goja. Për një fije peri shpëtoi nga një ndëshkim më i rëndë. “Do të arr-arrestojnë, more. Pa, pa ma thu-thuaj bio-biografinë... Epo mirë, mirë, s’paske bio-biografi të keqe. Bo, bo! Ç‘bëre kështu mor Viktor...?!
Ja kështu shpërthente Viktor Gjoka kur i rrëmbyen skenën, duke thelluar dramën e jetës së tij. Kanë bërë një mbledhje të madhe më pas me tërë fshatin për ta ndëshkuar më tepër, por këtë herë artistit fjala i ka zënë vend, duke rrëfyer me sinqeritetin e tij dramatiko-komik se kush është Viktor Gjoka. Edhe pse u end kaq gjatë drama e jetës së tij, Viktor Gjoka u bë për fshatarët e Bërzhitës njeriu më i dashur, dhe ai do ta quante këtë fshat të Tiranës vendlidja ime e dytë, ndërsa e para do mbetej shumë larg në Jug, në Peshtan të Tepelenës.
“Mirë tragjedia që më kishte ndodhur, por unë doja që një pjesë të jetës që më kishte mbetur ta jetoja”, thotë Gjoka. “Unë doja t’i kthehesha teatrit. Kisha mall për të. Më 1990, ja Artur Zheji, që unë sot e përshëndes me gjithë zemër dhe e quaj si një nga drejtorët më progresivë të RTSH-së, dhe që për mua është një nga penat më me vlerë, dëgjon nga goja e nënës së tij, aktores Besa Imani, për jetën time. Edhe pse Arturi s’më kishte parë në skenë, i nisur nga ato që kishte dëgjuar, ngulte këmbë që unë të kthehesha në teatër. Ai këmbënguli dhe unë vendosa të vi. Më kishte marrë malli, por u deziluzionova se më vunë në skenë si dublant. Për mua dublanti është rol përgjysëm. Unë doja një rol vetëm, sepse dy gjysma siç e kishin parashikuar ata do të binim në reminishenca. Ky është zhgënjimi i fundit i Viktor Gjokës për të pasur një rol të madh, pasi ia rrëmbyen njëherë skenën. Iku përtej detit dhe atje në Romë bënë projektet e tij si regjisor shqiptar. Është duke nisur zhirimet e para për filmin “Kanina”. Me grupin e vogël të xhirimit Viktor Gjoka do të udhëtojë drejt Vlorës, duke zgjuar nga gjumi kalanë e lashtë të Kaninës.
Curriculum Vitae
Viktor Gjoka u lind më 4 korrik të vitit 1922 në Tepelenë, është aktor i njohur shqiptar. Aktivitetin e tij artistik e filloi që në rininë e tij me amatorët. Në Teatrin Kombëtar u pranua në vitin 1946 dhe punoi deri në vitin 1971. Ndër rolet e tij më të suksesshme përmendim pjesët "Revizori", “Gratë gazmore të Uindsorit”, “Fytyra e dytë”, “Karnavalet e Korçës”, etj. Shfquhej për humorin e hollë dhe interpretimin e shkëlqyer të roleve. Në vitin 1959 merr një bursë për studime në BS, ku studion për dy vjet dhe me ndërprejrjen e mardhënieve në vitin 1961 kthehet në Tiranë dhe i vazhdon ato në Konservatorin e Tiranës. Në Teatrin Kombëtar rikthehet në vitin 1991, pas një mungese të gjatë prej më shumë se dy dekadash, ku fillimisht e shohim në rolin e Spirakes në komedinë rumune "Valsi i Titanikut" dhe më pas në komedinë "Revizori", me regji të vetë Viktorit.
[1] Kumtesë mbajtur në Ankara, më 10 nëntor 2007, në Kongresin e Gjashtë Ndërkombëtar kushtuar Ataturkut.
[2] Bilâl Şimşir, Atatürk’ün, Büyükelçi Rüşen Ünaydın’a vermiş olduğu Talimat: Türk-Arnavut İlikilerine Dair”, Ankara, 1981, s. 1.
[3] Revistă de istorie, Bükreş, 1981, nr. 6.
[4] Anadolu Ajansı, Siyasî Bülten, 29.10.1931.
[5] Răzvan Theodorescu ve Kopi Kyçyku, Two Europes…, op. cit., pp. 56-57.
[6] Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün…, s. 116.
[7] Stéphane Yérasimos, Entre désir d’Europe et crainte de l’Europe, “L’Express”, Paris, 29.11.2004, s. 49-50.