Kopi Kyçyku:
Nikolae Jorga dhe popujt e lindur nën një “zodiak të pafat”
„Rumunët e shqiptarët janë kushërinj të një gjaku… Por ndërmjet popullit rumun dhe shteteve të krijuar nga pasardhësit e grekëve dhe të sllavëve, ekzistojnë dallime të mëdha”
Nikolae Iorga
Nikolae Jorga (17 janar 1871-27 janar 1940), historian, kritik letrar, dokumentarist, dramaturg, poet, enciclopedist, memorialist, parlamentar, ministër e kryeministër, profesor universitar dhe akademik, ka luajtur në kulturën rumune të dhjetëvjetshave të parë të shekullit XX rol të njëjtë me atë të Volterit në Francë. Universitetin në qytetin verior rumun Jash, - i cili, për traditat e pasura është quajtur Firencja e Rumanisë, - e kreu brenda vetëm një viti (më 1889) duke merituar diplomën magna cum laude. Studimet i vazhdoi në Paris , Berlin dhe Lajpcig dhe mbrojti doktoratën pa mbushur ende moshën 23 vjeç. Edhe kur u pranua në Akademinë Rumune , ky „patriark i kulturës rumune” ishte fare i ri. Ndërkaq, me konkurs, fitoi drejtimin e katedrës së historisë në Universitetin e Bukureshtit. Si nacionalist i moderuar, Jorga mendonte: „Vendi ynë ka, para së gjithash, një detyrë - atë të punës. Puna e vërtetë dhe e frytshme mund të kryhet vetëm me solidaritet kombëtar”.
Duke qënë i pajisur me një kujtesë të jashtëzakonshme, Jorga njihte me themel historinë botërore dhe veçanërisht atë të Rumanisë. Ka shkruar rreth 1.250 vëllime dhe 25.000 artikuj. Praktikisht nuk ekziston as edhe një temë nga historia rumune pa qënë e shtjelluar përsëthelli nga pena e Jorgës. Nikolae Jorga u vra nga legjionarët e lëvizjes ultrafashiste Garda e Hekurt, të cilët e fajësonin si nxitës në vrasjen e kreut të tyre Korneliu Zelea Kodreanu nga mbreti i Rumanisë, Karoli II. Me të marrë vesh lajmin për fundin e hidhur të Nikolae Jorgës, 47 universitete dhe akademi nga e gjithë bota ulën flamurin në gjysmë shtizë.
Në periudhën e regjimit komunist, vepra monumentale e Nikolae Jorgës u la mënjanë me prapamendim dhe historia e Rumanisë u rrenësua (u falsifikua), duke u vënë me servilizëm dhe pa rezerva në shërbim të ideologjisë marksiste.
Nikolae Jorga kishte vizion të qartë për të shkuarën e të ardhmen e Evropës, vizion që e freskonte në mënyrë të vazhdueshme përmes një bagazhi tejet të begatë informacionesh, duke vënë në lëvizje kujtesën e vet befasuese. Ky mik i zgjedhur i kombit shqiptar, që shprehej me bindje se „rumunët e shqiptarët janë kushërinj të një gjaku”, e dinte fare mirë se sa vuajtje është në gjendje të përftojë në jetën e popujve ballkanikë sajimi për ta, në pjesën tjetër të kontinentit dhe përtej tij, i një imazhi negativ apo të sipërfaqshëm.
Ky erudit dhe politikan aktiv në periudhën midis dy luftrave, e pat këqyrur Ballkanin si rajonin ku u lind, u përkund dhe u poq „fëmija”, i cili, me kalimin e kohës, do të bëhej „Kontinenti Plak”, ndërsa ballkanasit i cilësonte banorë autentikë të Gadishullit tonë. Duke u nisur nga këto konsiderata historike, dhe njëherazi shpirtërore, largpamësi i pashoq Nikolae Jorga përgatiti terrenin për brezat e ardhshëm, duke u dhënë në dorë armën e shkencës së vërtetë kundër insinuatave, fyerjeve dhe trillimeve antiballkanike të çdo lloji, të gatuara në kuzhinat e helmatisura të armiqve tanë. Dhe jo vetëm të tyre. Përmes argumentimit të faktit që Gadishulli Ballkanik, Evropa Juglindore, përfaqëson vatrën ku qëndron vazhdimisht ndezur flaka e përparimit dhe e qytetërimeve më të hershme, të ngjizura pò në këto treva, dijetari i shquar rumun nguliti në mendjen e popujve të rajonit tonë krenarinë që i përkasin kësaj zone.
Mund të pohojmë se jorgaizmi është filozofia e mbrojtjes së dinjitetit të Ballkanit, të Haemusit mijëvjeçar.
Më 17 shkurt 1930, gjatë darkës së dhënë për nder të Nikolae Jorgës nga këshilli pedagogjik i Universitetit Western Reserve i qytetit të madh amerika Klivlend Ohajo, - i pagëzuar nga Jorga si „metropoli i dytë i rumunëve”, për shkak të numurit të madh të emigrantëve rumunë me banim atje, - ky historian i përmasave evropiane mbajti një leksion në gjuhën angleze me titull The Background of Romanian History / Zanafilla e Historisë Rumune (shih E oare România un stat balcanic?/ A është Rumania shtet ballkanik?, Revista Secolul XX / Shekulli XX, Bukuresht, 1997, nr.7-9, f. 11).
Qëllimi i këtij leksioni të Jorgës dhe mbase i vetë vizitës që bëri në Klivlend Ohajo në periudhën 27 shkurt - 30 mars 1930, ishte pikërisht përmirësimi i imazhit të botës ballkanase në sytë e Përtejoqeanit.
Jorga filloi të vinte në pikëpyetje termin „Balcania”, i përdorur, me sa duket, për të parën herë, në parathënien e punimit Origine e evoluzione storica delle nazioni balcaniche / Prejardhja dhe ecuria historike e kombeve ballkanikë, i autorit Anxhelo Perniçe, botuar në Milano në vitin 1915. Ky term do të rimerrej më pas nga enciklopdi të ndryshme dhe nga libra historie, për t'u përdorur me një kuptim më të gjerë, të barasvlershëm me sintagmën hapësirë eurojuglindore, pikërisht ashtu siç pat propozuar Jorga.
Duke zbatuar metodën e „pastrimit” të një imazhi të shformuar të Ballkanit, - përmes përcjelljes në heshtje të një përqindjeje negative të papërfillshme rreth tij, - Jorga argumentoi përfshirjen vetëm nga pikëpamja terminologjike të botës rumune në atë ballkanike në përgjithësi.
Ja si shprehet ai në lidhje me çështjen e sapopërmendur:
„Duke u përpjekur të ndreq këto mendime të gabuara - pohon ai - as që më shkon ndërmend të denigroj trevat e bukura dhe të pasura ballkanike, banorët e të cilave janë tani (më 1930, sh.y.) zotër të disa shtetesh të pavaruara, njerëz të denjë për lavdërim plotësisht të merituar, për mënyrën se si e kanë përballuar për një kohë të gjatë zgjedhën turke, për burrërinë me të cilën kanë mbrojtur besimin e krishterë, sidhe për dashurinë e pakufishme që ushqejnë ndaj viseve zanafillore të sojit të tyre, i cili është lindur nën një zodiak të pafat. Por ndërmjet popullit rumun dhe shteteve të krijuar nga pasardhësit e grekëve dhe të sllavëve, ekzistojnë dallime të mëdha” (Revista Secolul XX, v.cit., p.10).
Jorga përshkruan dhe shpjegon ecurinë e jetës historike dhe kulturore të Balcania-s qysh para shfaqjes së shteteve kombëtarë, duke vërtetuar se ndikimi i perandorive bizantine dhe otomane nuk ka qënë i njëtrajtshëm. Nga pikëpamja kulturore disa popuj ballkanas kanë ecur drejt formash shtetërore me prejardhje orientale, pa mundur ose duke e ndarë mendjen të ruajnë të pacënuara strukturat drejtuese, sidhe vizionet gjeopolitike. Të tjerë, sikurse është edhe rasti i rumunëve, ia dolën mbanë ta ruanin pavarësinë de facto dhe të mbeten në Evropë megjithse ishin konsideruar si jashtë saj.
Idetë e parashtruara nga Jorga në leksionin e Klivlendit, të cilat fatkeqësisht janë studiuar dhe mediatizuar fare pak, mbeten të vlefshme edhe në ditët tona, sidomos në rrethanat e integrimit të hapësirës eurojuglindore në strukturat e Bashkimit Evropian.
Për „të ngjizur” një imazh pozitiv për këtë hapësirë të quajtur eurojuglindore, të çliruar dhe deridiku të imunizuar ndaj paragjykimeve dhe imagologjisë negative, Jorga hyri në lidhje me mbretin e Shqipërisë, Zogun I, - i cili në shënjë mirënjohjeje i dhuroi një terren pranë Sarandës, në bregdetin e Jonit, - për të hedhur themelet e një instituti për studime eurojuglindore. Vendi për ngritjen e institutit të lartpërmendur dukej i përkryer po të mbajmë parasysh edhe praninë në zonë të etnive të tjera - arumunëve dhe grekëve.
Mund të thuhet se dhurata e mbretit shqiptar ishte në një farë mënyre shpërblim për ndihmesën e vazhdueshme të Jorgës në historiografinë ballkanike. Ndër të tjera, Jorga përpiqej që elitat intelektuale të Evropës Juglindore të njihnin përsëthelli historinë e vendeve dhe të popujve përkatës, si parakusht për t'u ndërgjegjësuar e për t'i dalë për zot historisë së tyre, në mënyrë që rajoni ynë të përparonte duke u ballafaquar pa frikë me pengesa, të cilat, po qe se nuk kapërceheshin, mund të bëheshin fatale.
Në botën shqiptare figura e Nikolae Jorgës ze një vend ballor ndër miqtë e huaj të kombit e të popullit tonë. Liriku i madh dhe njëherazi memorialist, Lasgush Poradeci, personalitet tejet aktiv i Kolonisë së Bukureshtit, atëkohë më e fuqishmja dhe më aktivja e diasporës sonë, në bisedat e zhvilluara me mikun e vet të ngushtë, Petraq Kolevicën, ka dëshmuar se kur ishte sekretar i Kolonisë Shqiptare të Bukureshtit, kjo e kishte selinë në një godinë të bukur në qëndër të qytetit. Në atë ndërtesë kishte salla në të cilat zhvilloheshin mbledhje të kolonisë, organizoheshin shfaqje me rastin e Ditës së 28 Nëntorit, ftoheshin shumë personalitete të shquara të Rumanisë dhe të vendeve të tjera. Shqipëria e kishte formuar tashmë shtetin e saj, por shumë vetë pyesnin: „Çfarë është kjo, Shqipëria?!”
Që ta bënin të njohur Shqipërinë, ka vënë në dukje Lasgushi, ndjehej nevoja për një libër në të cilin të flitej me objektivitet e kompetencë për historinë e Shqipërisë, për të kaluarën e saj, për heronjtë e saj. Meqë një vepër si kjo ende nuk ekzistonte, e lutën Nikolae Jorgën ta merrte përsipër një barrë të tillë.
Nikolae Jorga u tha se nuk kishte kohë ta shkruante historinë e Shqipërisë, por premtoi se do të vinte në selinë e kolonisë për të mbajtur një leksion të gjerë me këtë temë. Njëkohësisht u tha drejtuesve të kolonisë që, me atë rast, të ftonin cilindo që do ta gjykonin të nevojshme. Gjithashtu duhej të merrnin dy stenografë që të mbanin shënime, të cilat më pas mund t'i botonin në trajtë libri. „Ashtu edhe bëmë” ka pohuar Lasgushi (Shih Petraq Kolevica, Lasgushi më ka thënë, Tiranë 1995, f. 30).
Libri doli në Bukuresht në vitin 1919, në gjuhën frënge, me titullin Brève Histoire de l’Albanie / Histori e Shkurtër e Shqipërisë dhe u shpërnda me shpjetësi në të gjithë Evropën, sidhe edhe në botën e Përtejoqeanit.
Por ndihmesa e Nikolae Jorgës në historiografinë shqiptare nuk kufizohet vetëm me këtë vëllim dhe as vetëm në dashurinë e çiltër të shprehur gjatë gjithë jetës ndaj shqiptarëve.
Jorga ka qënë ai që, në vitin 1915 zbuloi në Bibliotekën Laurentiana të Romës dhe e botoi menjëherë Formulën e Pagëzimit në gjuhën shqipe, të përpiluar, më saktë të përkthyer nga latinishtja, të Pal Ëngjëllit, mik i afërt dhe këshilltar i Gjergj Kastriotit -Skënderbeut.
Me siguri Jorgës ia pat zënë veshi thënien profetike të princeshës rumune me prejardhje shqiptare Elena Gjika, alias Dora d’Istria: „Historia e Shqipërisë do të rilindet nga arkivat e Evropës”.
Besojmë se nga të njëjtat arkiva do të rilinden edhe histori të tjera.
Arian Leka
Poeteka – një lëvizje kulturore
POETEKA nuk është një veprimtari, por një lëvizje kulturore. Ajo krijoi për herë të parë edhe te ne një hapësirë të gjerë, të plotë e të posaçme për poezinë.
POETEKA është e integruar. Ajo është lidhur tashmë në rrjetin e 11 festivaleve prestigjioze europiane. POETEKA jepemerr. Ajo ka çfarë të ofrojë në lëmin e poezisë. Ajo është vitrina më e madhe kulturore për poezinë shqipe. Me numrat e saj, revista POETEKA tashmë shkon në institucione dhe organizma vendimtare të ruajtjes së kujtesës: biblioteka, festivale, shkrimtarë e kritikë të mirënjohur botërorë.
POETEKA, përveç ringjalljes së kultit të lashtë të poezisë, shërben edhe si një vel i magjishëm dashurie. Me rreth 300 poetë të ftuar në katër edicionet e saj, POETEKA i sjell miq Shqipërisë, dhe jo miq dosido, por pena të çmuara e të mprehta nga e gjithë bota, autorë të lirë, pa paragjykime, të cilët mbushur me vlerësim për potencialet kulturore e turistike të Shqipërisë, kanë shkruar dhe përhapur e opinionet e tyre më të mira, në të dobi të vendit tonë dhe shkrimtarëve të tij.
POETEKA ka fituar fuqi emërtuese. Sot, në kohën kur debati për vendosjen e emrave ka arritur në zenit, POETEKA shërben si shembulli më i mirë i dëlirësisë dhe i pikasjes së vlerave, pa dorëzani politike. Emërtimi - Porta POETEKA - një prej portave të restauruara të mureve bizantine të Durrësit, krejt natyrshëm dhe përfillur prej banorëve të Durrësit, tregon shumë.
POETEKA është një stil jete. Ajo nuk mbetet vetëm te poezia, por ka gjetur edhe një vend për gjërat e rralla, të cilat ofrohen si të panjohura dhe të harruara për ne e për të ftuarit tanë: instrumentet muzikore, veshjet popullore, kultet e lashta detare, ringjallja e formave të moçme poetike, shtegtimet, gatesat tradicionale dhe recetat e përmendura të poetëve. Te POETEKA, ashtu si dikur në kohërat kur lindi, poezia vjen e shoqëruar nga artet e tjera dhe u prin atyre. Poetët i kanë dhuruar shije të rralla botës. Përmes POETEKËS, ne kemi një mundësi më shumë t’i nderojmë ata.
POETEKA është arkeologe dhe restauratore. Ajo bën diçka më tepër sesa kaq. POETEKA vlerëson dhe nxjerr në pah pasurinë tonë të madhe kulturore. Përmes leximeve të poetëve të ftuar në Festivalin POETEKA, monumentet e antikitetit në Durrës, Berat e Apoloni, kështjellat në Shkodër, Krujë dhe Elbasan, si dhe galeritë e artit dhe institucionet e kulturës në Tiranë, marrin jetë nga veprimtaritë dhe bëhen pjesë e së përditshmes të komunitetit.
POETEKA nuk është e kufizuar në kohë. Ajo ka një shtrirje gjithëvjetore. Kur përfundon POETEKA si festival, mbeten botimet e shumta që përgatiten, mbetet revista POETEKA, mbetet sfida poetike evropiane dhe prania e një mungese që na shtyn të ruajmë gjithçka që tashmë ka zënë vend dhe krijon vlera.
Flurans Ilia
Klientelizmi është gangrena e Shqipërisë së sotme
Iolanda Malamen: Flurans Ilia, të lutem të përshkruash hap pas hapi udhën e librit me poezi në Shqipëri, që nga shkrimtari e deri tek lexuesi…
Flurans Ilia: Ju jeni duke shigjetuar me pyetjen tuaj të parë Thembrën e Akilit. Poezinë. Pikën tonë më të brishtë. Ajo çka do të rrëfej i përngjan trajektores së shigjetës nga syri i shigjetarit gjer tek thembra. Janë shpesh të pashpjegueshme arsyet subjektive pse shkrimtari shqiptar bie në ngasje objektive me poezinë. Në paktin martesor që shtetasi i ditëve tona bënë me jetën rudimentare materiale, flirti poetik përngjan me një lidhje jashtë martesore së cilës nuk mund t’i rezistosh. Ndijohet së pari raporti i zhveshur vetmitar i drejtpërdrejtë me muzën poetike. Më tej poezinë e merr krah teje dhe e prezanton tek miqtë e tu më të ngushtë. Kur rrethi zgjerohet, leximet poetike fillojnë të marrin trajtë kolektive çka i jep të drejtën sociale poezisë të shpërfaqet ekskluzivisht në faqe kulturore, periodik letrar, apo edhe internet. Ky proces zgjat për aq kohë (ndoshta edhe vite të tëra) gjersa vëllimi është kristalizuar në ndërgjegjen e autorit. Mbërritëm tek thembra e së vërtetës: Libri. Këtu fillojnë andrallat. Shkrimtarit shqiptar i duhet të gjej fondet e mjaftueshme për botim. Ai shkurton racionin e ushqimit të familjes së tij për të mbërritur tek dalja në dritë (si dita e lindjes së një fëmije) e librit me poezi. Shpesh qëllon me fat nga lëvrimi i ndonjë fondi, sponsorizim privat, apo zemërgjerësia me interes e ndonjë botuesi. Por në të gjitha rastet është i vetëdijshëm se nuk ka për të marrë asnjë kacidhe nga mundi i tij poetik. Si shpagim jo rrallë qëllon të jetë ai shpërndarësi i librit të vet. Sapo e shohin në dyert e librarive me një vëllim poetik në shpinë, e trajtojnë si mëkatar, si (ish)të dënuar politik, si humbameno, si heretik. Në këtë ngjitje-zbritje sizifiane shkallëve të “qytetërimit” tonë nuk mungon syri i atyre që duan të shohin, lexojnë dhe kuptojnë, se ç’simbolizon guri, vullneti i mendimeve të atij që e mbart. Këta lexues me të vërtetë janë të paktë, në më të shumtën e rasteve janë edhe ata vet poetë, por janë neuronet më të shëndetshme të një kujtese kolektive që, rrezikohet seriozisht nga atrofizimi.
Iolanda Malamen: Me cilat letërsi kanë më tepër afri shkrimtarët e rinj shqiptarë?
Flurans Ilia: Shkrimtarët e rinj shqiptarë janë të tejngopur me imagjinatë surrealiste, të cilën e shohin të pranishme në gjuhë, si instrument për të depërtuar akoma më thellë nën sipërfaqen e fenomenit botë. Ata i përafrohen më tepër grupimit surrealist të André Breton nën flamurin e thënies “Të lirë nga çdo kontroll i arsyes dhe preokupimeve moralizuese të estetizmit”.
Iolanda Malamen: Çfarë risish solli brezi juaj në ligjërim(in) poetik?
Flurans Ilia: Me rënien e Murit të Berlinit u shembën gradualisht jo vetëm sistemet totalitare dhe kufijtë e ish kampit socialist, njëherazi e gjithë forma zhdanoviste e socrealizmit u shkërmoq. Sistemi komunist në Shqipëri ishte nga më të ashprit në drejtimin e shprehjes së lirë. Hapi i parë që u hodh nga të rinjtë krijues pas vitit 1990 ishte kërkimi i rrugëve të reja të shprehjes. Poezia është përdorimi më i epërm i gjuhës së shkruar. Jo rastësisht brezi ’90 zgjodhi nëpërmjet gjuhës së poezisë të rindërtonte imazhin e fortë-kërkuar. Poeti Rudian Zekthi dhe grupimi avanguardist “E për7shme” në fillimvitet e pluralizmit solli reformatim gjuhësor të pa hasur më parë në ligjërimin dhe mendimin poetik në Shqipërinë post-traumatike. Nga një Rosinant gërdallë fantazmagorik, nga një Pelë Troje, poezia rifitoi galopimin drejt fushnajave të gjelbërta të mendimit të lirë, në formë dhe përmbajtje, fitoi guximin në vetvete tu drejtohej dhe futej në brendësi pyjeve të egra të formave të pa lëvruara poetike. U zhdërvjelltësua. Kjo i hapi rrugë të mëtejshme risive poetike të këtij fillim-shekulli të ri.
Iolanda Malamen: Cili është synimi i letërsisë që shkruani?
Flurans Ilia: Gjithçka që unë di për qenien time, gjithë sa njoh rreth asaj që shkruaj, përmblidhet në thënien stërgjyshore sokratike “Unë di se nuk di asgjë”. Nuk bëhet fjalë për modesti të tepruar. Për aq kohë sa do vazhdoj të mos di asgjë nga e gjitha sa di, e kam të nevojshme të shkruaj vazhdimisht letërsi. Ky është një synim tejet vetjak, sepse më ka ndodhur papritur që të takoj aksidentalisht harmoninë e dijes në formë veprore brenda meje, gjatë procesit të shkrimit.
Iolanda Malamen: Ju trand më fort realiteti, se sa imagjinarja?
Flurans Ilia: As njëri as tjetra. “Gjella me kripë por kripa me karar” thotë shprehja e urtë. Është e shëndetshme të imagjinosh po aq sa ta jetosh realisht realitetin e jetës edhe pse shpesh herë zhgënjyes. Zgjerimi i kufijve të realitetit në kurriz të imagjinares dhe anasjelltas, e prish ekuilibrin mendor. Prishja e ekuilibrit, është pikërisht ky fenomeni që më trand.
Iolanda Malamen: Sa e dukshme është kritika e kësaj periudhe?
Flurans Ilia: Aktualisht kritika (shkencore) letrare e kulluar nuk ekziston në Shqipëri. Ka vetëm opinione të parfumuara me pak tendencë analize që burojnë nga disa faktorë: Nga dashuria e sinqertë e “kritikut” që e shkruan “kritikën” rreth veprës që ka lexuar vetëm se i vjen sipas midesë dhe shijeve të tij. Nga miqësia e “kritikut” me autorin që ka shkruar veprën (unë shkruaj sot për ty, ti duhet të shkruash nesër për mua!!). Si dhe nga ligësia, xhelozia, mediokriteti i “kritikut” me të vetmin qellim që të nxijë figurën e autorit nga rrethana tërësisht jashtë letrare që, nuk kanë lidhje fare me veprën. Ju nuk do e besoni po tu them se, u bënë 18-vjet që në tekstet e letërsisë në shkollat dhe universitetet tona, letërsia bashkëkohore shqiptare ndalet në vitet ’90?!
Iolanda Malamen: Çfarë peshe e mbrapshtë u shmang përfundimisht nga letërsia deri në vitet '90?
Flurans Ilia: U shmang denigrimi total i njeriut. Rezistenca e talentit kundrejt mediokritetit mbytës. Diktatura, sado e ashpër dhe mizore që ka qenë, nuk ja doli mbanë të shuante plotësisht aspiratën njerëzore të mbajtur ndezur në skutën më të thellë të shpirtit, për të menduar si individ i lirë dhe me vetëdije prej të talentuari. E tëra kjo fal letërsisë dhe një pjese të shkrimtarëve tanë në rezistencë.
Iolanda Malamen: Çfarë kërkesash të natyrës sociale keni ju shkrimtarët e rinj?
Flurans Ilia: Shkrimtarët e rinj shqiptarë nuk presin prej kurrkujt të bëjë realitet realizimin e kërkesave të tyre të nevojshme me natyrë sociale për t’i dhënë fund territ të indiferencës. Por, të paktën një fjalë e sinqertë vlerësuese do tu jepte zemër për të vazhduar rrugëtimin e tyre në art, jashtë Underground-it ku baresin.
Iolanda Malamen: Si do të imponohet letërsia shqiptare në tregun evropian të librit?
Flurans Ilia: Kjo nuk më takon mua ta them. Ndërkohë që në Shqipëri sukseset e përkthimit të literaturës botërore nga gjuhët përkatëse në shqip është i pamat. Përkthimi i letërsisë shqipe nga shqipja në gjuhët evropiane është eventualisht i mangët.
Iolanda Malamen: Ndiheni të ndrydhur për shkak të gjuhës në të cilën shkruani?
Flurans Ilia: Shqipja për nga numri i frymëve që e flasin, lexojnë dhe shkruajnë, përbën një numër ndjeshmërisht të kufizuar. Të mos e shohim problemin nga kjo pikëpamje. Duhet të kuptojmë se të gjitha gjuhët, qofshin këto të vogla apo të mëdha, gjallojnë (gjakojnë) brenda llojit të vet. Ky është një fenomen tejet vetjak për çdo vend në veçanti. Gjuha nuk lëviz dhe ushqen me oksigjen vetëm gjakun e mendimit, por pastron edhe gjuhën e një kombi në vetvete duke luftuar manipulimin shpirtëror. Gjuha ndihmon interesat e shtresave të ndryshme, kryesisht ato të brezit të ri, që kërkon mjete të reja të shprehuri. Gjuha e zbukuron, ose e shëmton në të kundërt, njeriun. Këto dukuri brenda një gjuhe të vogël si shqipja kapin një amplitudë temperature edhe më të ndjeshme. Çështja qëndron në nyjën se sa të aftë jemi t’i shohim, tua shtojmë vlerën, t’i ndjejmë dobinë, dhe të bashkëjetojmë lirshëm pa kurrfarë kompleksiteti me to.
Iolanda Malamen: Çfarë gëzimesh të sjell letërsia që shkruan?
Flurans Ilia: “O ti që fle, thuamë ç’është gjumi? Gjumi i përngjan vdekjes. Atëherë, pse nuk bën vepra, në mënyrë që edhe kur të vdesësh t’u përngjash të gjallëve, ndërsa ti je i gjallë dhe u përngjan të vdekurve të trishtuar?” Kjo thënie iluministe nga Leonardo da Vinçi, më bën të kuptoj se jam një qenie egoiste njerëzore si gjithë të tjerët, më bën të kuptoj se një nga gëzimet që më fal shkrimi është përpjekja e gjallë që të mos u ngjaj të vdekurve të trishtuar.
Iolanda Malamen: Bën pjesë ndër organizatorët e një festivali ndërkombëtar të poezisë, të quajtur “Poeteka”, i cili zhvilloi këtë vit edicionin e katërt. Cili është “përfitimi” i një manifestimi të tillë?
Flurans Ilia: Ideatori, drejtuesi dhe organizatori i projektit Poeteka është poeti Arian Leka, i cili ka sakrifikuar shumë për ta shndërruar në këto katër vite festivalin ndërkombëtar të poezisë Poeteka në një eveniment dinjitoz të barabartë, e ndoshta akoma edhe më mirë se, simotrat evropiane. Dhe ja ka dalë mbanë faqebardhë. Unë jam munduar, me sa kam pasur mundësi, me gjithë shpirt, nga dashuria për artin e fjalës që, të mos sjell në festival vetëm poezinë time, por edhe pak energji fizike. Të dyja së bashku të shkrira me atmosferën e festivalit më kanë përftuar shumë gëzim në shpirt këto dy-tre vitet e fundit dhe gjej rastin të falënderoj Poetekën. Përfitimi i një manifestimi të tillë është shumëpërmasor në aspektin e imazhit të sotëm moral jo vetëm të poezisë. Do ndalem në një nga pikat që më prek më tepër. Në raportin e thjeshtë të drejtpërdrejtë njerëzor të këtij festivali. Nëpërmjet tij ne kemi fatin të njohim nga afër njeriun, për më tepër kur ky është edhe poet. Kjo na afron dhe bashkon me njerëz të bukur shpirtërisht, me vizionin e së ardhmes, me kontinentin mëmë dhe familjen e përbashkët evropiane, si edhe me treva të tjera të botës së kulturuar. Kjo na bënë të ndihemi mirë me vetveten.
Iolanda Malamen: A sillet ashtu siç duhet Shqipëria e sotme ndaj shkrimtarëve?
Flurans Ilia: “Atdhe i kujt je ti?”, “Lundërtarë pa atdhe, atdhe pa lundërtarë”, “Si dhe përse shkruajmë”, etj, janë një seri artikujsh që unë personalisht kam trajtuar në shtypin e sotëm shqiptar këto tri vitet e fundit. Varet se në ç’kontekst e fusim termin Shqipëri. Në qoftëse kemi parasysh Shqipërinë zyrtare, shteti nuk investon si duhet për promovimin e kulturës shqiptare në botë dhe është indiferent ndaj problemeve të shkrimtarëve brenda vendit (shkrimtarët jashtë vendit??). Duhet ta pohoj se jepet një çmim letrar çdo fundviti nga Ministria e Kulturës. Po. Por problemi që kemi pasur këto kohë, i taksimit të librit nga ana e shtetit, dëshmoi edhe njëherë që jo vetëm nuk stimulohet siç duhet ky sektor, por madje pengohet indirekt. Në qoftëse në ballinë të termit Shqipëri përfshijmë atë kontingjent njerëzish intelektual që merren me arte, letërsi, medja të shkruar dhe vizive, katedrat e universiteteve, pararojën e mendimit të formatuar si elitë, etj, këtu antikapi është akoma edhe më i madh, sepse gjithçka funksionon në baza dhe rregulla klanore. Klientelizmi është gangrena e Shqipërisë së sotme. Nuk na mbetet gjë tjetër veçse t’i sqarojmë vetes si taksapagues se ç’duhet të quajmë Shqipëri? Ndërsa si shkrimtarë (nënkuptoj deri diku: njeriun e lirë), nuk presim ndonjë sjellje të veçantë nga Shqipëria, përkundrazi, duhet të japim më shumë.
Iolanda Malamen: A mund të jetojë një shkrimtar i ri vetëm nga letërsia?
Flurans Ilia: Absolutisht jo.
Iolanda Malamen: Cila është ëndrra jote më e gjallë në këto çaste?
Flurans Ilia: Ju rrëfeva pak më sipër me sinqeritet mbi synim tim vetjak në raport me procesin e shkrimit, sepse siç ju dëshmova, më ka ndodhur papritur që të takoj aksidentalisht harmoninë e dijes në formë veprore brenda meje. Por, ende nuk e kam ndeshur formën absolute të dijes. Nuk kam takuar ende dijen e të Shumëdijshmit që, do t’i jepte një përgjigje të plotë pikëpyetjeve të mia në raport me Universin, dhe që do të më paqësojë me Botën. A mund të arrihet kjo? Apo është një ëndërr e gjallë që do vazhdoj të më mbajë të gjallë për çdo çast, si qenie tërësisht të shqetësuar njerëzore, ndër ëndrrat e mia të ankthshme?
Flurans Ilia: Clientelismul este cangrena Albaniei de astăzi
Poet, prozator, eseist şi actor născut la 16 mai 1971 în oraşul antic Berat din sudul Albaniei, obligat să emigreze la începutul anilor '90, trecând prin Grecia, Turcia, Spania, Franţa, Canada şi SUA, unde s-a stabilit o vreme, ca să se întoarcă din nou, probabil tot temporar, la Tirana. Manuscrisele lăsate în patrie încep să fie publicate de mama autorului. Astfel au văzut lumina tiparului volumele de poezii Atavism (2000), Reflecţii (2000), Zile călătoare (2001), Să învie poezia (2001), Sunet de suflet (2001), Imn omenesc (2002), Păsările îi lipsesc cerului în nord (2004) şi culegerea de nuvele Căsuţa grădinii cu meri (2003). Fragmente din creaţia lui Ilia sunt incluse în câteva antologii de poezii şi proză, (precum Un alfabet al poeziei albaneze, în limba română, Bucureşti 2003) şi în numeroase reviste de literatură. Face parte din grupul de tineri scriitori albanezi care, la începutul anilor '90 s-au străduit şi au găsit noi modalităţi de exprimare poetică.
Iolanda Malamen: Flurans Ilia, te rog să trasezi punct cu punct drumul cărţii de poezie în Albania, de la scriitor şi până la cititor…
Flurans Ilia: Întrebarea vine ca o săgeată, direct la călcâiul lui Ahile, la poezie. La cel mai fragil punct al nostru. Ceea ce pot povesti, redă traiectoria săgeţii pornind din ochiul săgetătorului şi până la călcâi. Deseori, sunt inexplicabile motivele ce îl ispitesc pe scriitorul albanez să-şi lege existenţa în mod obiectiv de poezie. În pactul conjugal pe care cetăţeanul de azi îl leagă cu viaţa materială rudimentară, flirtul poetic seamănă cu o legătură extraconjugală, căreia nu-i poţi rezista. E trăit în primul rând raportul singuratic şi dezgolit, direct, cu muza poetică. Apoi o iei de braţ pe aceasta şi le-o prezinţi celor mai buni prieteni. Când cercul se măreşte, lecturile poetice încep să-şi capete dimensiuni colective, ceea ce îi dă dreptul poeziei să apară pe pagini de cultură, în periodice literare sau şi pe internet. Acest proces durează atâta timp (uneori ani de-a rândul) cât necesită volumul ca să se cristalizeze în conştiinţa autorului. Astfel ajungem la călcâiul adevărului: Cartea. Aici încep necazurile. Scriitorul albanez trebuie să găsească fondurile suficiente pentru a publica. El reduce porţia de mâncare, a sa şi a familiei, ca să ajungă la ieşirea la lumină (aidoma zilei de naştere a unui copil) a cărţii de poezie. Uneori are noroc cu vreo sponsorizare particulară sau cu generozitatea interesată a vreunui editor. Dar în toate cazurile, autorul este conştient că nu va câştiga niciun sfanţ în urma strădaniilor poetice. Drept răsplată, deseori se nimereşte ca însuşi autorul să fie şi difuzorul propriei cărţi. Cum îl zăresc la uşa vreunei librării cu volumul pe spinare, cum îl tratează ca pe un păcătos, un (ex) deţinut politic, un aiurit, un eretic. În acest du-te-vino-n sus şi-n jos sisific, de-a lungul treptelor “civilizaţiei” noastre, nu lipsesc cei ce chiar vor să vadă, să citească şi să înţeleagă ce simbolizează piatra, voinţa celui ce o cată. Aceşti cititori, într-adevăr sunt puţini şi cei mai mulţi sunt tot poeţi, dar ei reprezintă neuronii cei mai sănătoşi ai unei memorii colective ce este serios ameninţată de atrofiere.
Cu ce literaturi au tinerii scriitori albanezi cele mai multe afinităţi?
Flurans Ilia: Tinerii scriitori albanezi sunt sătui de imaginaţia suprarealistă, pe care o regăsesc în limbaj, ca pe un instrument de a sonda mai adânc sub suprafaţa fenomenului lume. Ei se apropie mai mult de gruparea lui André Breton, sub stindardul expresiei “Liberi de orice control al raţiunii şi al preocupărilor moralizatoare ale estetismului”.
Ce a adus generaţia voastră nou în limbaj?
Flurans Ilia: Odată cu căderea Zidului Berlinului, s-au ruinat treptat nu doar sistemele totalitare şi graniţele fostului lagăr comunist, ci şi toată forma jdanoviană realismului socialist. Sistemul dictatorial din Albania a fost printre cele mai dure în ceea ce priveşte libera exprimare. Primul pas făcut de tinerii scriitori de la începutul anilor '90 a fost căutarea febrilă a unor noi căi de exprimare literară, poezia fiind forul suprem al limbii scrise. Nu întâmplător generaţia ’90 a încercat, cu ajutorul limbajului poetic, să reconstruiască imaginea mult-încercată. Poetul Rudian Zekthi şi gruparea avangardistă “E për7shme” (joc de cuvinte, înseamnă potrivită – n. I. M.) a adus o reformă nemaiîntâlnită a limbajului poetic albanez, într-o Albanie post-traumatică. De la un Rosinant gârbov şi fantasmagoric, de la un soi de Iapă troiană, poezia şi-a recâştigat puterea de a galopa prin câmpurile verzi ale gândirii libere, în formă şi în conţinut, şi-a căpătat curajul de a pătrunde în interiorul pădurilor sălbatice ale formelor poetice nearate. Ea a devenit mai flexibilă, ceea ce a permis deschiderea unor drumuri necunoscute la începutul noului mileniu.
Care-i miza literaturii pe care o scrieţi?
Flurans Ilia: Tot ce ştiu despre fiinţa mea, tot ce cunosc despre ceea ce scriu, se poate concentra în ancestrala expresie aristocratică: “Ştiu doar că nu ştiu nimic”. Nu este vorba de o falsă modestie. Cât timp nu voi şti nimic din totul pe care îl ştiu, nu voi putea supravieţui fără a face literatură. Este un crez personal, deoarece mi s-a întâmplat să întâlnesc accidental armonia ştiinţei vii înlăuntrul meu, în procesul creaţiei.
Vă tulbură mai mult realul, decât imaginarul?
Flurans Ilia: Nici unul, nici celălalt. “Mâncarea cu sare şi sarea – cu măsura” zice un vechi proverb. E sănătos să nu-ţi reduci imaginaţia sub intensitatea cu care trăieşti o realitate a viaţii tale, deşi deseori aceasta te dezamăgeşte. Extinderea graniţelor imaginarului în detrimentul imaginaţiei şi invers, distruge echilibrul mintal. Exact soarta reală sau potenţială a acestui echilibru mă zguduie.
Cât de vizibilă e critica momentului?
Flurans Ilia: La ora actuală, critica literară pură (pe baze ştiinţifice) nu există în Albania. Sunt doar nişte opinii parfumate cu o oarecare tendinţă spre analiză, ce izvorăsc din câţiva factori: dragostea sinceră a “criticului” ce-şi scrie “critica” privind opera pe care a citit-o doar pentru că-i convine din te miri ce motive; prietenia “criticului” cu autorul (eu scriu azi despre tine, tu trebuie să scrii despre mine mâine!). Dar mai sunt factorii răutate, gelozie şi mediocritate ale “criticului” ce nu poate exista fără a ponegri figura unui autor pe motive complet extraliterare, fără nicio legătură cu opera. Nu mă veţi crede dacă vă spun că au trecut deja 18 ani de când în textele de literatură ale liceelor şi universităţilor noastre, literatura albaneză contemporană se opreşte în anii '90.
Ce ,,balast,, a fost înlăturat definitiv din literatura de până în ‘90?
Flurans Ilia: A fost înlăturată denigrarea totală a omului. Rezistenţa talentului a învins mediocritatea sufocantă, susţinută oficial. Dictatura, oricât de aspră şi nemiloasă a fost, n-a izbutit să stingă în întregime aspiraţia umană, ţinută aprinsă în cel mai ascuns colţ al sufletului, de a gândi ca un individ liber şi conştient de talentul tău. Asta se datorează literaturii şi unor scriitori ce-au făcut rezistenţă.
Ce revendicaţi social voi, tinerii scriitori?
Flurans Ilia: Tinerii scriitori albanezi nu aşteaptă ca nimeni să facă realitate din visele lor fireşti de încheiere a beznei nepăsării. Dar un cuvânt sincer de apreciere i-ar fi încurajat să-şi continue călătoria spinoasă a artei, dincolo de Underground-ul unde umblă.
Cum se va impune literatura albaneză pe piaţa de carte europeană?
Flurans Ilia: Nu eu pot spune aceasta. În timp ce traducerile din literatura universală au un succes imens în Albania, traducerile din literatura noastră în limbile europene lasă de dorit.
Vă simţiţi segregaţi din cauza limbii?
Flurans Ilia: În raport cu numărul celor ce o vorbesc, o citesc şi o scriu, albaneza are o circulaţie sensibil de restrânsă. Dar să nu privim problema din acest unghi de vedere. Trebuie să acceptăm că toate limbile, fie ele „mici” sau „mari” supravieţuiesc (şi se străduiesc) în interiorul propriei specii. Este un fenomen personalizat pentru fiecare ţară în parte. Limba nu se mişcă şi nu hrăneşte cu oxigen doar sângele gândiri, ci curăţă şi spiritul unei naţiuni, luptându-se împotriva manipulării sufleteşti. Limba ajută interesele diferitelor straturi ale societăţii, îndeosebi cele tinere, să-şi caute şi să găsească alte mijloace de expresie. Ea înfrumuseţează, sau urâţeşte omul. Într-o limbă „mică”, precum albaneza, procesul de mai sus capătă o sensibilitate şi o temperatură aparte. Chestiunea stă înnodată în dilema dacă suntem sau nu capabili să observăm şi să convieţuim lejer, fără nicio frustrare, cu neputinţele noastre.
Ce bucurii îţi dă poezia pe care o scrii?
Flurans Ilia: „O, tu, care dormi, spune-mi ce-i somnul? Somnul seamănă cu moartea. Atunci, de ce nu înfăptuieşti asemenea opere care să ajute ca atunci când vei muri să semeni cu cei vii, iar tu eşti viu şi semeni cu morţii cei trişti?” Aceste fraze iluministe rostite de Da Vinci mă fac să înţeleg că sunt o fiinţă egoistă ca toţi ceilalţi şi că una dintre bucuriile pe care mi le dăruieşte scrisul este încercarea de a nu le semăna morţilor celor trişti.
Te numeri printre organizatorii unui festival internaţional de poezie, numit ,,Poeteka,,, aflat anul acesta la a 4-a ediţie. Care este câştigul unei asemenea manifestări?
Flurans Ilia: Ideatorul, conducătorul şi organizatorul proiectului „Poeteka” este poetul Arian Leka. El a sacrificat mult ca să transforme festivalul, în aceşti patru ani, într-un eveniment demn, egal, dacă nu chiar mai buni decât „confraţii” europeni. A reuşit din plin. Personal, m-am străduit, cu cât am putut, din tot sufletul, din dragoste pentru arta cuvântului, să nu aduc la festival doar poezia pe care o scriu, ci şi ceva energie fizică. Amândouă, dizolvate în atmosfera festivalului, mi-au adus multă bucurie sufletească, şi profit de ocazie să-i mulţumesc Poeteka-i. Câştigul unei asemenea manifestări culturale este pluridimensional; e suficient să deosebim îmbunătăţirea imaginii morale de astăzi nu doar al poeziei. Mă voi opri la unul dintre punctele ce mă privesc mai lăuntric, să zicem. Datorită acestui festival, noi avem norocul să cunoaştem îndeaproape omul, mai ales cân acesta este şi poet, sau în primul rând poet. Aceasta ne apropie şi ne uneşte cu oameni frumoşi spiritual, cu viziunile viitorului, cu continentul-mamă şi cu familia europeană comună, dar şi cu alte tărâmuri ale poeziei. Ceea ce ne ajută să ne simţim bine cu noi înşine.
Îşi celebrează Albania de azi cum se cuvine, scriitorii?
Flurans Ilia: „Patrie, a cui eşti tu?”, „Navigatori fără patrie, patrie fără navigatori”, „Cum şi de ce scriem” etc., sunt câteva dintre titlurile unei serii de eseuri pe care le am scris şi le scriu pentru presa albaneză de astăzi, în aceşti trei ani. Depinde în ce context punem termenul de „Albania”. Dacă avem în vedere Albania oficială, statul nu investeşte cum trebuie la promovarea culturii noastre în lume şi este nepăsător faţă de problemele scriitorilor din ţară (sau sunt din străinătate??). Trebuie să spun că se dă un premiu literar în fiecare sfârşit de an de către Ministerul Culturii. Da. Dar problema ivită în acest moment, adică taxarea cărţii din partea statului, a dovedit încă o dată că acest segment al vieţii nu doar că nu este stimulat, ci este indirect împiedicat să se dezvolte. Iar dacă în termenul de Albania cuprindem contigentul intelectualilor ce se ocupă cu arta, literatura, media scrise şi vizuale, catedrele universitare, fruntea gândirii formatate ca elită, handicapul este şi mai grav, căci totul funcţionează pe bază şi reguli de clan. Clientelismul este cangrena Albaniei de azi. Oare nu ne rămâne decât să ne lămurim pe noi înşine, ca nişte buni plătitori de taxe ce suntem, cam ce trebuie să numim Albania? Ca scriitori (subînţeleg cumva: oameni liberi), nu ne aşteptăm la vreun comportament deosebit din partea Albaniei, dimpotrivă: trebuie să dăm mai mult.
Poate un tânăr scriitor trăi numai din propria literatură?
Flurans Ilia: Absolut nu.
Care e visul tău cel mai viu în momentul de faţă.
Flurans Ilia: V-am povestit mai înainte, cu sinceritate, despre intenţia mea privind procesul scrisului, fiindcă mi s-a întâmplat să întâlnesc pe neaşteptate şi în mod accidental armonia înţelepciunii active înlăuntrul meu. Dar n-am întâlnit încă forma ei absolută. N-am întâlnit încă ştiinţa Atoateştiutorului care le-ar da răspuns tuturor întrebărilor mele legate de Univers şi care m-ar împăca cu Lumea. Se poate ajunge acolo, oare? Sau este un vis viu ce va continua să mă ţină în viaţă în fiecare clipă, ca pe o fiinţă întru totul neliniştită, încercuit de visele mele angoasante?