Çështja e tolerancës në kulturë është bërë thelbësore gjatë epokës së quajtur pasmoderne, kur kultura duhet të “durojë” pothuajse përditë jokulturën, për të mos thënë shkulturën (të ketë, vallë, lidhje kjo me shkul-trurin?). Asnjëherë beteja mes tyre nuk ka qënë kaq e egër, e sunduar nga e paparashikueshmja dhe trishtimi. Mbase ngaqë akti kulturor nënkupton identitet, të papërsëritshmen, të pangatërrueshmen, synim të epërm (çka e dëmton njëfarësoj solidaritetin shoqëror), ndërkohë që akti i jokulturës parakupton kënaqësi të vockël, kryesisht lëndore, synime mediokre, bujë pa bukë (çka ndihmon, në mënyrë aspak paradoksale, në ngjizjen e ca bashkësive të mëdha e të fuqishme).
Toleranca nuk është një fenomen i freskët në historinë e njerëzimit, mirpo vetëm në ditët tona rreket të përvehtësojë strukturën e një feje të re. Në thelb, toleranca përfaqëson një lëvizje ateiste, të mbështetur nga disa parime tërësisht morale, dhe e ngritur mbi ujdira. "Perëndia" e saj themelore është pranimi i dikujt ashtu siç është, e kjo mund të shqipërohet me: pamundësi për ta ndryshuar dikë e për të mos e pranuar. Kundërshtari i perëndisë së tolerancës, të paktën në ligjërimin mediatik, është fanatizmi ose orvatja shpesh e vetvetishme për ta ndrequr e përkryer tjetrin me, ose sidomos pa dëshirën (vullnetin) e tij. Në emër të lirisë që cilësohet e lindur, fryma (edhe bryma) e tolerancës sajon cënime të panumurta të lirisë, sepse njeriu është po aq i përgjegjshëm për çdo prishje të baraspeshës së kësaj bote sa ç’merr përsipër ruajtjen e së njëjtës baraspeshe.
*
Duke e vëzhguar me hamendjen që përdor poezia, toleranca duket të jetë shfaqur njëheresh me derën. Në krijimtarinë popullore ballkanase mund të gjenden pamje vegimtare të një bote ku shtëpitë nuk kishin as porta, as dyer. Ndoshta nuk kishin pse. Qëndra e bashkësisë dhe e jetës ishte ashti i fshatit, agora e pleqve. Sundonin mirëkuptimi dhe mirësjellja, ngaqë vijonte një ndarje e pranueshme e të mirave materiale. Qysh nga çasti kur disa prej antarëve të bashkësisë ndjenë se duhej të fshihnin diçka nga sytë e të tjerëve, u fanit dera. Është e qartë që dera nuk u dynd për të fshehur ndjenja apo imtësi vetjake, të cilat, përndryshe, nuk ngutej t’i përdhoste kush. Le të këqyren me këtë rast, si dëshmi, dritaret e shtëpive në disa zona ballkanike: ato janë të ulëta, dy pëllëmbë mbi themele, sepse askush nuk hidhte vështrime brenda.
Duke e vëzhguar me hamendjen që përdor poezia, toleranca duket të jetë shfaqur njëheresh me derën. Në krijimtarinë popullore ballkanase mund të gjenden pamje vegimtare të një bote ku shtëpitë nuk kishin as porta, as dyer. Ndoshta nuk kishin pse. Qëndra e bashkësisë dhe e jetës ishte ashti i fshatit, agora e pleqve. Sundonin mirëkuptimi dhe mirësjellja, ngaqë vijonte një ndarje e pranueshme e të mirave materiale. Qysh nga çasti kur disa prej antarëve të bashkësisë ndjenë se duhej të fshihnin diçka nga sytë e të tjerëve, u fanit dera. Është e qartë që dera nuk u dynd për të fshehur ndjenja apo imtësi vetjake, të cilat, përndryshe, nuk ngutej t’i përdhoste kush. Le të këqyren me këtë rast, si dëshmi, dritaret e shtëpive në disa zona ballkanike: ato janë të ulëta, dy pëllëmbë mbi themele, sepse askush nuk hidhte vështrime brenda.
Ndarja e njerëzve në klasa u krye, në radhë të parë, sipas përmasave të kamjes që u ngatërrua me pushtetin. Ky e rindau hapësirën në të lirë dhe në të pakapërcyeshëm. Tash e mbrapa jo gjithkush mund të hynte diku, jo gjithkush mund të dilte nga diku, jo gjithkush mund të qe zot i një hapësire të caktuar. Me kalimin e kohës, hapësira mori trajtën dhe strukturën e atyre që e sundonin, njëlloj si një burg, të themi, që sendërton përfytyrimin ndëshkimtar të atij që mbyll e jo të atij që mbyllet. Po a e njohim ne, vallë, të fshehtën e hapësirës, të pronësisë mbi të, të lëvizjes së njeriut nga një hapësirë në tjetrën? Sa mund të qëndrojë dikush në një hapësirë dhe pse? Kur mund të hyjë dikush diku dhe pse? Pyetjet bëhen gjembaçe kur vjen fjala për hapësirat që na ndalohen - disa nuk na lejohen prej njerëzve, disa prej Yjorit. Për të lehtësuar kalimin, je i detyruar të paguash. Me çfarë? Një traditë tejet e pasur shpirtërore na i përcjell (aq sa mundet / sa duhet) – se jo gjithkush mund të tretë kumtin e saj – edhe të kodifikuara mënyrat me të cilat fitojmë aftësi për të hyrë në hapësira të epërme. Por sa më shumë përparojmë shpirtërisht, aq më pak të drejta kemi në këtë botë. Të drejtat janë të ndryshme. Kurse kjo botë, në gjendjen e tanishme, nuk tolerohet nga Zoti, por mëshirohet prej Tij.
*
Një shprehje e njohur thekson se pushteti duket vetëm kur përdoret keq. Prandaj shumë njerëz nuk e shohin Pushtetin e Perëndishëm. Mërgimi i pushtetit që bartin njerëzit fillon kur pushteti bëhet tepër i dukshëm, mendjemadh, kryeneç, dhe thyen çdo kufi të moralit e madje edhe të qesharakes. Atëbotë pushteti kalon nga ata që e bartnin, deri në përdorim të keq, tek të tjerët, të nënshtruarit, gjallimi i të cilëve ishte vetëm i toleruar, jo edhe i respektuar, se për dashje të të afërmit si vetveten as që mund të bëhet fjalë. Rënia e pushtetit, kalimi nga njëra njësi tek tjetra shihet pikërisht në rritjen e tolerancës mes palëve. Sepse dikush toleron vetëm kur kupton se nuk mund të sundojë si më parë. Ngjallen asisoj bisedimet, ujditë e tipit: unë të toleroj ty, toleroj filan person, bashkësi, lëvizje, mendësi etj, por kërkoj në këmbim të tolerancës sime (…)
Rrjedha e ngjarjes duket tejet e natyrës politike, por gjendet e plotë edhe në jetën kulturore. Mbarëvajtja e kësaj të fundit nënkupton mjaft mungesa, durim e flijime, teksa në kohën tonë parakupton fuqinë për të mposhtur një kalvar të vërtetë. Në të kundërt kumti kulturor shpërbëhet, shartohet, përthith copëza vlerash të rreme, të sajuara, të bymyera, duke i shërbyer nënkulturës dhe jokulturës. Një parabolë e hershme orientale e ilustron më së miri këtë. Pas rropatjesh të gjata për të pushtuar një kështjellë, krerët e ushtrisë nisin një dërgatë të përbërë tërësisht nga intelektualë. Në vetëm dy javë pas hyrjes së dërgatës në kështjellën e pamposhtur, portat e saj hapen kanat më kanat, banorët-luftëtarë dalin në pritje të rrethuesve, i ftojnë brenda, i lusin, le të marrin ç’u do e bardha e zemrës, të marrin madje frerët e drejtimit të kështjellës! Shkultura shkreton hapësirën publike jo mes përfaqësuesve të vet kryesorë, por mes përfaqësuesve tanë të dobët, të atyre që humbin durimin dhe qëndresën dhe që nguten të marrin shpërblim „në natyrë” për misionin e kryer më fort në virtual(itet) dhe në të përjetshme, sesa në të tashme. Të tillët tolerohen mesveti, tolerojnë vetveten e shformuar, ngaqë nuk i janë përkushtuar kumtit të mirëfilltë kulturor, por ia shesin për dy aspra atë kumt të ardhmes së afërt (lexo: dritëshkurtër).
*
Një tjetër përmasë e asaj që mund të ndodhë nga e ashtuquajtura tolerancë në kulturë duket në ligjin e pashkruar, sipas të cilit kush nuk jep të drejta kulturore, do të detyrohet të japë territore. Lidhja e të drejtave kulturore me territoret është njëlloj si lidhja mes tekstit dhe realitetit që shkoklohet nga teksti. Deri në fillimet e Luftës së Ftohtë, hapësirat e Evropës, pavarësisht nga zhvillimi i tyre ekonomik, ndiqnin një rrjedhë të natyrshme nga pikëpamja kulturore. Njerëz të shquar, të lindur e të formuar në Ballkan, përmbushnin misione kulturore të rëndësishme në Perëndim, disa syresh duke „bijësuar” gjuhë të qarkullimit të gjerë, e askush nuk shihte në këtë ecuri gjërash një thithje të rafinuar vitaliteti, por vetëm këmbim përvojash, vllazërim, rigjetje të rrënjëve të përbashkëta, ose bashkim në kulturë, çka do të kish lehtësuar bashkimin politik. Lufta e Ftohtë rrënjosi me forcë një ngricë të paparë, dhe hapësirat më të pasura të Kontinentit Plak sajuan ca ishuj kulture të vënë mirë nën kontroll (në fakt: ishuj të lënë në mëshirë të politikës), tkurrën hapësirën e qarkullimit të kumtit kulturor, dhe kjo çoi në shfytyrimin e së Vërtetës. Duke ngatërruar traditën kulturore me jetën e kulturës, - e cila çdo ditë ka për detyrë të mos japë shpirt, - Perëndimi nuk bëri pothuajse asgjë për ta ndryshuar gjendjen, i bindur se fryma e internacionalizmit proletar do ta mortnojë krejt kulturën ballkanike, pa e prekur fare atë perëndimore. Prandaj vjen çasti kur Perëndimi e kap veten të pushtuar nga një dobësim e ligavitje ende vezulluese, por dëshpërimtare dhe pa shpresë, që as edhe burokracia dhe zbrazëtia e një tjetër gjuhe të drunjtë nuk i paraqitin dot si të paqëna. Për pasojë, detyrohet, aty nga fundi i viteve '80, të shembë kufijtë gjeopolitikë.
*
Jetojmë me bindjen e gabuar se sivëllezërit tanë më të kamur në parime e realitete demokratike na tolerojnë të paktën çdo muaj. Nga ana tjetër, na duhet të tolerojmë gjëra që trandin gjer edhe parimet morale që ata vetë i japin për firmosje. Lexojmë e ngremë në qiell autorë të rëndomtë, por tashmë të famshëm, dhe mbajmë ngujuar me shpërfilljen tonë gjeninj që s’kanë as me se të paguajnë qiranë dhe të cilët, rrethuar nga vipa, nga yllka me një gisht brekë e një thua tru, nga reklama, politofilë, grafomanë, turistë të të menduarit etj, duket sikur janë lindur më kot. Në fakt, gjuhët e qarkullimit të gjerë dhe shumica dërrmuese e autorëve që i përfaqësojnë, nuk bartin kaherë ndonjë kumt të denjë për vëmendjen tonë, ndonëse mbështeten prej një mekanizmi të fuqishëm buje. Mirpo është një dallim vigan mes qarkullimit të një kumti kulturor dhe shitjes së një kumti kulture e qytetërimi. Ka libra që qarkullojnë dhe libra që shiten. Libra që shpëlajnë tru dhe libra që lajnë mëkate. Ata që mbijetojnë përmes kulturës emërtohen konsumatorë kulture. Shumica e tyre i janë nënshtruar pa kushte materializmit dhe besojnë se nuk ka rëndësi kumti dhe thelbi i tij, por numuri i atyre që e marrin, e pranojnë, e tretin në qënie, e përcjellin më tej drejt binjakëve të vet shpirtërorë e mishtorë, duke e shndërruar luftën kulturore në një modë. Kjo shumicë, në të vërtetë nuk jeton, por gjallon e mbijeton (më saktë do të ishte: nënjeton), gjithnjë e më e njëtrajtësuar, duke pandehur se po toleron ca si shumë një pakicë poetësh të përmallur, të pafuqishëm, të pazot të përshtaten, viktima të një konservatorizmi të skajshëm, kur në realitet ndodh krejt e kundërta. Mbase tingëllon si teprim, por saherë nënkultura a shkultura kanë kaptuar një prag të caktuar, kanë sjellë luftra të përbindshme, ose nuk kanë lejuar ndërprerjen e tyre.
Chestiunea toleranţei în cultură a devenit esenţială în epoca numită postmodernă, când cultura trebuie să tolereaze aproape zilnic incultura. Niciodată bătălia dintre cultură şi incultură n-a fost atât de cruntă, dominată de neprevăzut şi de multă tristeţe. Poate pentru că actul culturii subînţelege identitate, irepetabil, inconfundabil, ambiţie supremă (ceea ce dăunează cumva solidarităţii civice) iar actul inculturii: satisfacţie măruntă, predominant materială, scopuri mediocre (ceea ce, în mod deloc paradoxal, ajută la crearea unor comunităţi mari şi puternice).
Toleranţa nu este un fenomen recent în istoria umanităţii, dar numai în zilele noastre tinde să capete structura unei noi religii. În fond, ea reprezintă o mişcare atee, susţinută de principii exclusiv morale şi bazată pe compromis. Zeul ei principal este acceptarea cuiva aşa cum este, iar aceasta se poate traduce: neputinţa de a-l schimba şi de a nu-l accepta. Adversarul zeului toleranţei, cel puţin la nivel de limbaj mediatic, este fanatismul sau tendinţa deseori instinctivă de a-l perfecţiona pe celălalt cu sau fără consimţământul lui. În numele libertăţii considerată înnăscută, duhul toleranţei produce însă nenumărate acte de constrângere a libertăţii, deoarece omul este responsabil pentru orice dezechilibru al acestei lumi cu cât îşi asumă mai mult menţinerea echilibrului.
*
Ipotetic vorbind, toleranţa a apărut odată cu uşa. În folclorul balcanic se pot găsi imagini idilice ale unei lumi în care casele n-aveau porţi şi nici uşi. Probabil n-aveau de ce. Suveranul centru al comunităţii şi al vieţii era centrul satului, agora bătrânilor. Exista înţelegere şi bun simţ, deoarece exista o împărţire acceptabilă a bunurilor materiale. Din clipa în care unul dintre membrii comunităţii a simţit că trebuie să ascundă ceva de ochii celorlalţi, a apărut uşa. E clar că uşa n-a apărut ca să ascundă sentimente sau să ocrotească intimităţi pe care, de altfel, nu se străduia să le profaneze nimeni. A se vedea în acest context ferestrele caselor din diferite zone balcanice: ele sunt prea joase, la două palme deasupra temeliilor, pentru că nimeni nu-şi arunca privirea înăuntru.
Separarea oamenilor în clase s-a făcut, în primul rând, după cantitatea de bogăţie materială care a fost confundată cu Puterea. Aceasta a reîmpărţit spaţiul în accesibil şi inaccesibil. Nu oricine putea intra undeva, nu oricine putea ieşi de undeva, nu oricine putea fi stăpânul unui spaţiu anume. Cu timpul, spaţiul a luat forma şi structura celor ce-l dominau, aşa cum o închisoare, de pildă, materializează imaginaţia justiţiară a celui ce închide şi nu a celui ce este închis. Dar cunoaştem noi, oare, taina spaţiului, a proprietăţii asupra lui, a mişcărilor omului de la un spaţiu la altul?! Cât poate sta cineva într-un spaţiu şi de ce? Când poate intra undeva, cum, de ce? Întrebările devin spinoase când vine vorba de spaţii care ne sunt interzise. Unele de oameni, altele de Transcendent. Pentru a lărgi accesul, eşti obligat să plăteşti. Cu ce? O imensă tradiţie spirituală şi mistică ne transmite în mod cât se poate de deschis – că nu chiar oricine poate accesa mesajul – dar şi codificat, modalităţile prin care câştigăm acces în spaţii superioare. Dar cu cât mai mult înaintăm sufleteşte[1], cu atât mai puţine drepturi avem în această lume. Drepturile sunt diferite. Iar lumea aceasta, în starea de acum, nu este tolerată de Dumnezeu, ci compătimită, milostivită.
*
Un celebru dicton spune că Puterea se vede doar când este folosită prost. De aceea foarte mulţi oameni nu văd puterea dumnezeiască. Emigrarea puterii deţinute de oameni începe când ea devine prea vizibilă, arogantă, depăşind orice limită a moralei şi chiar a ridicolului. Atunci puterea trece de la cei care o deţineau până la proasta folosire, la ceilalţi, la supuşii a căror existenţă era doar tolerată, nu şi respectată, ca să nu vorbim de iubirea aproapelui. Decăderea unei puteri, trecerea de la o entitate la alta, se vede exact la creşterea toleranţei dintre părţi. Pentru că cineva tolerează doar când realizează că nu mai poate stăpâni ca odinioară. Încep astfel tratativele, compromisurile de genul: eu tolerez cutare persoană, comunitate, mişcare etc. şi cer în schimb (...) Fenomenul pare a fi exclusiv de natură politică, dar se regăseşte din plin şi în viaţa culturală. Bunul mers al acesteia presupune numeroase sacrificii, iar în vremea noastră: tăria unei adevărate schimnicii. Altfel, mesajul cultural se dizolvă, se altoieşte, absoarbe frânturi de pseudo-valori, servindu-i inculturii. O veche parabolă orientală ilustrează cât se poate de clar întâmplarea. După îndelungate încercări de a cuceri o fortăreaţă, căpeteniile armatei trimit o delegaţie formată numai din intelectuali. La doar două săptămâni, porţile fortăreţei se deschid singure şi ocupanţii primesc invitaţii, ba chiar sunt rugaţi să intre, să ia ce-şi doresc, să conducă destinele fortăreţii! Incultura devastează spaţiul public nu prin reprezentanţii ei de seamă, ci tocmai prin slabii noştri reprezentanţi care-şi pierd răbdarea şi vor să fie răsplătiţi în natură pentru misiunea dusă mai mult în virtualitate şi dedicată timpului etern, nu cotidianului. Aceştia se tolerează între ei şi pe ei înşişi, pentru că nu sunt devotaţi mesajului cultural autentic, ci sacrifică mesajul unui viitor apropiat (citeşte: miop).
*
Un alt chip a ceea ce poate produce aşa numita toleranţă în cultură se întrevede în legea nescrisă potrivit căreia cine nu dă drepturi culturale, va fi obligat să cedeze teritorii. Legătura drepturilor culturale cu teritoriile este la fel ca cea între text şi realitate descifrată prin text. Până la începutul Războiului Rece, spaţiile Europei, indiferent de dezvoltarea lor economică, aveau o evoluţie firească din punct de vedere cultural. Mari personalităţi născute şi formate în Balcani îndeplineau misiuni culturale remarcabile în Occident, unele adoptând chiar limbi de largă circulaţie, şi nimeni nu vedea aici o absorbţie rafinată de vitalitate, ci doar schimb de experienţă, înfrăţire, regăsire a rădăcinilor comune sau unire în cultură, ceea ce avea să uşureze unirea geopolitică. Războiul Rece a impus un îngheţ fără precedent, iar spaţiile mai îndestulate ale Bătrânului Continent au creat insule bine controlate de cultură – de fapt: insule părăsite în mila politicului – au restrâns spaţiul de circulaţie a mesajului cultural, ceea ce a dus la deformarea Adevărului. Confundând tradiţia culturală cu viaţa culturii (care zilnic nu trebuie să moară), Occidentul n-a făcut aproape nimic pentru schimbarea situaţiei, convins că duhul internaţionalismului proletar va mortifica cultura balcanică, fără a o atinge pe cea apuseană. Şi se vede astăzi stăpânit de o devitalizare fără precedent – pe care nici măcar birocraţia şi vidul unui nou limbaj de lemn n-o pot prezenta ca fiind ireală – şi a fost obligat, spre sfârşitul anilor '80, să destrame graniţele geopolitice.
*
Trăim cu impresia greşită că semenii noştri înstăriţi în principii şi realităţi democratice ne tolerează cel puţin lunar. În schimb, trebuie să tolerăm lucruri ce zguduie chiar principiile morale care le înaintează la semnat. Cităm şi ridicăm în slăvi autori mediocri, dar celebri, şi ţinem izolaţi cu nepăsarea noastră genii ce nu-şi pot plăti întreţinerea şi care, înconjuraţi de starlete, vedete, reclame, politofili, turişti ai gândirii etc., par a se fi născut în zadar. De fapt, limbile de largă circulaţie şi majoritatea covârşitoare a autorilor ce le reprezintă nu mai au de mult vreun mesaj demn de atenţia noastră, deşi încă dispun de un mecanism puternic de mediatizare. Dar există o diferenţă uriaşă între a circula un mesaj şi a (se) vinde un mesaj de cultură şi civilizaţie. Sunt cărţi care circulă şi cărţi care se vând. Cărţi care spală creiere şi cărţi care spală păcate. Cei care supravieţuiesc prin cultură sunt denumiţi consumatori de cultură. Majoritatea lor s-a supus materialismului şi crede că nu mesajul contează, nu esenţa lui, ci numărul celor ce-l primesc, îl acceptă, îl asimilează, îl transmit înspre gemenii lor spirituali şi carnali, făcând din lăuntricul război cultural o modă. Această majoritate, de fapt, nu trăieşte, ci doar supravieţuieşte, din ce în ce mai uniformizată, convinsă că tolerează o minoritate de „poeţi” nostalgici, neputincioşi, inadaptabili, victime ale unui conservatorism extrem, pe când, în realitate se întâmplă tocmai invers. Şi sună straniu, poate, dar de câteori incultura a depăşit un anumit prag, a adus războaie devastatoare sau n-a permis încetarea lor.
[1] Vezi dialogul lui Anastasios Rakovalis cu marele nevoitor Paisie Aghioritul, Editura Evanghelismos, 2006.