In memoriam Adhurim Lako
Hapa sytë por mezi po mësohesha me errësirën e dhomës. Nga jashtë vinte një dritë e dobët, nga i vetmi fener që ishte në gjithë rrugicën tonë. Mbeta në fillim pa kuptuar asgjë por pastaj dalëngadalë njoha dhomën time te shtëpia e vjetër, përballë dollapin me pasqyrë ku binte ai pak ndriçim që hynte mes grilave të ulura, perdet e rënda, në mur portretin e motrës nga piktori Sali Shijaku, te kryet e shtratit komodinën me radion e vjetër gjermane Emud dhe syrin e saj magjik që gjithmonë i binte brenda. Radioja kishte mbetur te një stacion me valë të shkurtra që nxirrte fishkëllima të largëta. Radio Caroline. Mbi dysheme anë krevatit tim dhe krevatit tjetër dy legena. Me një sforcim të jashtëzakonshëm të kokës që e kisha plumb duket nga pija, mezi arrita të realizoj që ata legenë duhej të na i kishte vënë mua dhe Adhurimit im vëlla pasi u shtrimë, i sigurt që shpejt a vonë ne do të nxirrnim zorrët. Kishim pirë konjak si budallenj gjithë paraditen: atë ditë shkurti të vitit 1976 unë nuk kisha vajtur të hapja kanal me shokët në kooperativë, edhe Adhurimi me tim vëlla ishin kthyer në Tiranë, si gjithë ish-maturantët e Petro Ninit, nga gurorja ku i kishin dërguar për vitin e punës prodhuese, pasi ishte vrarë gjatë një shpërthimi njëri nga gjimnazistët. Kishim pirë në disa lokale, por nuk ishte aq konjaku Skënderbeu sesa humori i zi i Adhurimit dhe dëshpërimi që i buronte nga çdo fjalë, sytë e mëdhenj të përshkënditur dhe mënyra si e thithte cigaren me buzët e holla, ato që më kishin dhënë goditjen përfundimtare: mbaja mend si lokal të fundit Bar Pezën, Adhurimin që më recitonte nga „Mëhallat e Botës“ dhe asgjë më, as nëse kisha ardhur në shtëpi me këmbët e mia ose jo.
U ngrita me mundim të madh përgjysmë dhe vështrova nga krevati tjetër ku ishte shtrirë me fytyrë nga muri miku im. Nuk dija të thosha fare nëse ishte mëngjes herët ose mbasdite vonë, mund të ishte ora 5 ose ora 17, çka nuk përbënte ndonjë ndryshim në atë ditë të lagësht shkurti. Më në fund, pas dy-tri përpjekjesh arrita të ngrihesha në këmbë pa shkelur mbi legen. Eca drejt krevatit tjetër dhe, ngaqë u tremba prej mënyrës si rrinte shtrirë ai, pa lëvizur asgjë, pa gërhitur siç e kishte zakon, madje me sa dukej pa marrë frymë fare, e preka me gisht në ije. E kur prapë nuk lëvizi asgjë, ia ngula gishtin me forcë në tul. Atëherë ai u kthye nga unë, jo si një njeri që zgjohet, por si dikush që deri aty s’ka dashur ta bezdisin në vetminë e tij.
O tmerr çfarë pashë! Fytyra e Adhurimit e shtypur dhe e larë në gjak, njëri sy i dalë tjetri i mbyllur, balli i hapur si një gojë tjetër. O Zot! nuk munda të shihja më dhe ia ngula sytë legenit të tij që ishte bosh. Për një sekondë kuptova gjithçka: në të vërtetë nuk ishim në vitin 1976 por në gusht të vitit 2006 dhe atë e kishin sjellë pas aksidentit automobilistik, nuk e di për ç’arsye, në dhomën time. Prisja rënkim e ulurima tani dhe po rrija si i ngrirë me sytë për tokë, kur ai befas qeshi, me të qeshurën e tij melodioze, që kur prapësohej mekej. „Ardian, po ç’pate, mo xhan, u tmerrove? – më tha pas dy prapësimesh – bjer e shtrihu atëherë bir, nëse nuk më shikon dot, dhe bëjmë pak muhabet se na mori malli.“
Iu binda se s’bëja dot ndryshe, ajo fytyrë vërtet nuk mund të shihej. Mbaja mend që veç shoqes së tij Ilvës që u ndodh pak minuta më mbas te vendi i aksidentit, asnjë njeri tjetër të afërt nuk e kishin lënë ta shikonte, aq keq ishte shpërfytyruar. Si rashë në krevat, ndjeva që ai u kthye ashtu siç kishte qenë më parë, me fytyrë nga muri. „Pse qeshe“, i thashë, „ti më trembe më shumë“.
„Kot“, tha, „më fal, nuk desha të trembja, përkundrazi desha të të tregoj që tek unë nuk ka ndryshuar asgjë.“
„Si asgjë?! Po ti a je i vdekur?“
„I vdekur jam në trup, po dua të them shpirti nuk më ka ndryshuar.“
„Domethënë tani je mirë?“
„Jam siç kam qenë, pse thua që tani jam mirë?“
Ula zërin e Radio Caroline, stacionit që transmetonte dikur nga një anije gjithë këngët tona më të dashura, por që na vinin për fat të keq gjithmonë me gjysma mes fishkëllimave të oqeanit.
„Po ti gjithmonë na ke folur për vdekjen, si të thuash me njëfarë dëshrimi. Ja edhe te kjo dhomë, të kujtohet? vite më parë në kohë të gjimnazit, kur pinim mëndtë dhe pastaj s’kujtoheshim si e ku kishim rënë. Po edhe kur lexon ato që ke shkruar, vdekjen e sheh si mirësi, si shpëtim: ‹O Perëndi e ujrave, ç’gabim të madh kam bërë që me vete nuk më more?› shkruan diku, pastaj vazhdon: ‹O Perëndi e dritës, afromë pak sido që të jetë ndëshkimi yt› E tani, e gjete vërtetë Perëndinë e ujërave, po dritën që kërkoje gjithë jetën e gjete?“
„Unë u preha edhe në ujërat që qetësojnë, edhe dritën që kërkoja gjithë jetën e pashë“ m’u përgjigj Adhurimi me një zë që s’kishte më asgjë nga e qeshura e mëparshme, „vetëm se nuk është që e kaloj gjithë kohën me to. Dua të them, mos kujto se kam rënë në ndonjëfarë parajse.“
„Po si është atëherë“ e pyeta, „si është vdekja?“
„Si jeta pak a shumë. Ka çaste të mira, ka pastaj periudha të gjata kur të vjen shpirti në majë të hundës, dua të them në majë të shpirtit, e dëshiron të kthehesh në jetë.“
„Si, nuk e kuptoj, kur gëzohesh e kur mërzitesh në... vdekje?“
„Njësoj si në jetë“ m’u përgjigj, „gëzohesh kur të duan dhe të kujtojnë, mërzitesh e bëhesh helm kur nuk kujtohet asnjeri për ty.“
„Kush të do e të kujton, të vdekurit?“
„Jo mor jo, të gjallët, ju, pa nga të vdekurit nuk pres gjë. Ata merhumët, domethënë ne, ç’kishim për të thënë e për të bërë, i bëmë e i thamë.“
„E si na kuptoni ju?“
„Ne i dëgjojmë e i shohim të gjitha që bëni ju për ne. Nganjëherë marrim vesh edhe nëse na kujtoni me mend ose na shihni nëpër ëndrra, por kjo nuk është e sigurt, sepse është një aftësi që më të paktit e kanë. Të sigurta janë veprat dhe fjalët tuaja për ne. Ato rrimë e përgjojmë ne gjithë kohën. Ja, për shembull, ti ke nxjerrë një libër me shkrimet e mia, të falemnderit e m’u bë qejfi shumë. Po pse nuk është në librari, pse nuk e marrin njerëzit? E di, e di, s’ka folur televizori, prandaj, te ju njerëzit sot shohin vetëm televizor, por fjala që bije unë vuaj shumë që librin e kanë marrë pak veta.
Megjithatë, më i tmerrshëm është fillimi: ditën e parë ose të dytë e të tretë të vdekjes na mbulojnë me fjalë të mira, nuk lënë virtute e merita pa na i veshur, edhe nga ato që s’i kemi patur ndonjëherë; mirëpo pastaj dalëngadalë na harrojnë, përmendja jonë vjen e kufizohet në pak njerëz të rrethit më të ngushtë shoqëror, veç atyre të familjes. Edhe familja, ngaqë na ka gjithmonë me vete dhe vuan mungesën tonë, pak na përmend. Duhet të jesh shumë i fortë dhe i përgatitur që mos të të gjejë një vdekje e dytë nga dëshpërimi i kohës së parë.“
„Si është vdekja e dytë?“ e pyeta. Nuk di pse zemra filloi të më rrihte shpejt.
„Vdekja e dytë është vdekja për fare. Ndodh jo rrallë. Njeriu e humbet deri dhe aftësinë për të diktuar përmendjen e emrit të tij nëpër botë, humbet çdo gëzim e shpresë, dhe bëhet dalëngadalë si një copë dru, më saktë si thëngjill i shkrumbuar i një cope druri.“
„Shoqërohesh ti me të vdekur të tjerë?“
„Jo jo. Leqë s’kemi ç’t’i tregojmë më njëri-tjetrit, sepse siç të thashë, ato që kishim për të thënë i thamë në jetë. Pastaj, pjesa më e madhe janë të padurueshëm, spekullojnë me aftësinë që kemi disa nga ne për diktuar kur dikush na mendon ose na sheh në ëndërr, gënjejnë. Ec e dëgjoji pastaj! Ja, shiko, ajo nuk më heq nga mendja, thonë, ose: ai po vuan shumë për mua, deri dhe: ka veshur sot fustan të zi, se nuk e heq dot mendjen nga unë. Më lodhën, shumica janë gjytyrymë, të papërgjegjshëm! jo jo, më pëlqen shumë më mirë të rri vetëm, vetëm me njerëzit e mi atje te ju.“
„E ku është atëherë sipas teje ndryshimi i vdekjes nga jeta?“
„Një ndryshim të rëndësishëm, ti e di mirë, mungesën e kënaqësive trupore; ne nuk e shijojmë më ujin e ftohtë që të rrëshket fytit kur ky është i tharë, kafshatën e bukës me djathë e pak verë kur e ke barkun zbrazët, trupin e ngrohtë të tjetrës a të tjetrit pasi të është vërtitur trupi natë e ditë i vetëm nëpër botë. Kur je i vdekur kuptohet që s’ke më uri për bukë, etje për ujë e etje për tjetrin. Quaje të keqe të madhe, po deshe, po dhe aq sa e bëjnë nuk është. Se, kënaqësitë në jetë shpesh të kthehen në mallkim, ha e pi pa qenë nevoja dhe shëmton trupin tënd, ose rri e mendon gjithë kohën për ndonjë trup që s’ke për ta patur kurrë dhe vuan si qen. Por për mua ndryshimi kryesor midis jetës dhe vdekjes është që në jetë njeriu mendon se mund ta ndryshojë jetën, kurse në vdekje as nuk i shkon nëpër mend që mund ta ndryshojë vdekjen. Unë, që në jetë nuk kam patur kurrë ndonjë iluzion se njeriu mund ta ndryshojë jetën, ose botën, tani jam edhe më i qetë, dua të them: u mësova më shpejt me vdekjen.“
„Lake, po mirë, të lutem, më thuaj një gjë: ishte e vërtetë që dëshiroheshe për vdekjen kur ishe në jetë? ‹sikur të kisha vdekur tridhjetë vjet më parë, me siguri do të qe më mirë› shkruan diku në ditar, ose ditën që varrosëm tim vëlla, ke shkruar: ‹si t’i them se kam nevojë për dashurinë e tij... si t’i them se edhe unë nuk mundem më, se e kam zili për vendin e tij atje poshtë›. Unë dëshpërimin tënd, me thënë të drejtën, e mbaj mend si një akord të butë që vërtet na shoqëronte nganjëherë gjithë mbrëmjen si la minori yt te kitara e Kujtimit... kur kapje Don Bakin (këtu Adhurimi qeshi me të madhe), po pastaj mbi të vinin e uleshin anekdotat më të bujshme që s’i tregonte askush më bukur se ty, historitë më të çartura të Tiranës, tipat më absurdë që mban kryeqyteti ynë. Adhurim, mik, më shumë kemi qeshur se kemi qarë në jetë, më thuaj!“
„E drejtë, Ardian, vetëm se jeta e vërtetë përmbledh të gjitha shëmtitë e kësaj bote...“
„‹dhe pak, shumë pak çaste për t’u ndjerë i lumtur›“ vazhdova unë, „e di, se e ke thënë edhe te tregimi yt më i bukur ‹Dy ditë›, por prapë unë nuk mund të jem me Ylljet Aliçkën që shkruan se në çastet para vdekjes patjetër ti do të kesh belbëzuar ‹Më në fund! Kisha kohë që të prisja› dhe pastaj shton: ‹Ndofta që prej ditës kur kish ardhur në këtë jet뛓
„E di, e di, e kam lexuar librin, por mos ia merr shumë për bazë Ylljetit, se ambasadorët kështu e kanë, kur nuk u duhet të përdorin gjuhën diplomatike ia shkelin gojës e s’dinë ç’thonë. Jeta ishte e ëmbël mik, unë mërzitesha shpesh, sepse vinte nganjëherë aq e bukur! pastaj ikte e zhdukej dhe ti rendje gjithë kohën për të kapur atë që ishte aq e bukur po ajo të rrëshiqste nga duart dhe ti s’e kapje dot më...“
„Prandaj zije e tallje botën, zotrote, për të qeshur pak ngaqë s’qaje dot?“
„Pse jo? edhe kështu mund ta shprehësh. Atje te ju ka kaq shumë marrëzi të bukura – shumë më tepër se bukuri të marra – sa qoftë dhe vetëm për to ia vlente të jetoje. Ja ku gabonte miku im Ylljet.“
Pikërisht me këtë gjë na ngatërronte Adhurimi. Pesimizmin dhe dëshpërimin tij, që për mua kishte vetëm një shpjegim: ai njeri që dinte të jepte aq shumë dashuri, për arsye të ngatërruara që tani nuk dija t’i shpjegoja, vetë gjente pak, shumë shumë më pak nga sa mund të thithte shpirti i tij, ne e merrnim si dëshirë për të mos jetuar më. Ndaj dhe i kishte miqtë të një palete të madhe: me mua, Ylljetin, Gëzimin e të tjerë, që na kishte marrë erë koka në punë letërsie, vdekjeje e pavdekësie fliste vetëm për bukurinë e dashurisë dhe kotësinë e gjithçkaje, me Petron dhe mistikët e tjerë të Tiranës gërmonte errësirave ku me ne nuk hynte dot, me aktorët e shumtë që kishte miq aktronte gjithë ditën, me tim vëlla, „ministron“ dhe gjithë qëniet e tjera ekstravagante që përmbante qyteti ynë nga Shën Prokopi te stacioni i trenit shkëmbente andekdotat më të fundit dhe rindërtonte më mirë se askush bufonadën e përditshme që dikush mund ta quante jetë shoqërore (në socializëm ose demokraci, s’kish ndonjë ndryshim). Edhe letrat e tij po t’i shihje, herë i nënshkruante me „dështaku Adhurim, krimbi i përjetshëm e i pavlerë, ose Adhurimi i varfër“ e herë: „kllouni i mbretit Lir, gaztori Adhurim“ etj. etj. Nuk kishte skenë më të bukur në xhiron e bulevardit sesa kur ata bënin lulen: i ziu Piro, një gjysmë i lajthitur i qytetit tonë, kur qeshte (dhe ai qeshte me hiçgjë) përthyhej fort nga pas si ndonjë petale. Këta të tre, dua të them Adhurimi, Petriti e Kujtimi dilnin enkas ta gjenin, i tregonin pastaj anekdotën më bajate të ditës dhe kur Piro ia plaste gazit dhe thyhej në mes nga pas, të tre e shoqëronin me të njëjtin veprim, duke krijuar kësisoj lulen e famshme me katër petale.
„Çfarë po mendon“, pyeti befas Adhurimi, „për petalet e Piros?“ U tremba, nga zëri e kuptova që ishte kthyer nga unë. „Si thua, dalim i bëjmë? ti eja në vend të Titit, i themi dhe Kujtes, se të paktën katër petale i do lulja.“ Qeshi me gjysmë zë gjysmë mekje.
„Po ti, si?...“
„Më shiko pak... Më shiko, pra, mos u tremb.“
I ngrita drejt tij sytë e mësuar tani me gjysmerrësirën dhe pashë... Adhurimin që kisha njohur gjithmonë: koka e ngritur pak nga jastëku linte t’i dallohej mirë hunda e mprehtë që shkonte aq bukur me sytë që tërhiqeshin pas me bisht kur bëheshin ironikë ose uleshin pastaj nën vijën e vetullave, më gjatë, në mirësinë e tij të përhershme.
‹Lërmë ti vij me ty, Ardian
Sa e bukur hëna sonte
Hëna është e mirë – nuk do duket
se m’u thinj floku... ›
Oh, filloi ky prapë me Ricosin, thashë me vete. Sa herë ma recitonte në gjimnaz, por edhe më vonë, „Sonatën e dritës së hënës“ e unë gjithmonë thosha: sa bukur, sa bukur, namin e ka i vëllai po ky... E lashë veten të humbja nën muzikën e zërit të tij dhe trishtimin e poetit që dukej sikur ishte bërë për Adhurimin. Kishte mbërritur patjetër në ato çaste kur vdekja i bëhej e padurueshme dhe donte të kthehej prapë në jetë.
‹Këtu janë njerëz që kanë ëndërruar ëndrra të mëdha, si edhe ti, si edhe unë,
e tani ndodhen ndënë dhè pa qënë të shqetësuar nga shiu ose hëna
Lermë të vij me ty djalosh›
Në sfond nuk ishte pianoja e pluhurosur e vejushës ku luhej sonata e Beethovenit, por prapë fishkëllimat e oqeanit nga radioja ime e vjetër. Nën nanurisjen e zërit të tij humba përsëri te bota nga kisha ardhur.
Si sot 3 vjet më parë vdiq në një aksident automobilistik shkrimtari dhe përkthyesi Adhurim Lako. Një fëmijë i pambrojtur shpirtërisht, siç e quante veten diku.