“Mos e kërkoni vdekjen me gabime të jetës suaj
Dhe mos e rrënoni veten me vepra të duarve tuaja,
Sepse Hyji nuk e krijoi vdekjen
Dhe nuk i gëzohet vdekjes së të gjallëve”
Bibla (Nga "Libri i Urtisë")
Personat:
MAESTROJA
MISIONARI
SHPRESA
DASHURIA
Hija e BARDHYLIT
Ngjarja ndodh në një vend të Kosovës së pasluftës.
Tekstet NË VEND TË PROLOGUT dhe ai në fund, NË VEND TË EPILOGUT, janë tekste shpjeguese sa për regjisorin po aq për lexuesin e kësaj vepre dramatike. Njësitë në kursiv (që janë vendosur brenda këtyre teksteve) mund të deklamohen (në vend të një narratori) nga Regjisori që njëherësh është personazh i kësaj drame.
Për rolin e Hijes së Bardhylit, përkatësisht për dukjen e tij në skenë le të vendosë regjisori i shfaqjes në marrëveshje me inspicientin (organizatorin) dhe ekipin përbërës të saj. Në kontekst të kësaj me disa ide të tij mund të kontribuojë edhe autori i tekstit.
Çdo ngjashmëri me personat e kësaj drame është e rastësishme.
(Në mesin e korrikut të asaj vere të pas pavarësisë, Bardhyli përpëlitej ndërmjet dy përbindëshave: mërzisë e pikëllimit. I kishte munguar diçka që ta bënte të fortë, i kishte munguar diçka që ta bënte të lumtur, i kishte munguar diçka që ta bënte të buzëqeshur. Për këtë gjendje, sa i kishte ardhur keq prej vetes, po aq i kishte ardhur keq prej të tjerëve. Kishte mëtuar për ta ndriçuar terrin e këtyre mëdyshjeve. Një pasion nepsqar për ta njohur veten sa më mirë i ishte shtuar nga viti në vit.)
- Njëherë e një kohë i kishte pëlqyer të rrinte vetëm. Askush nuk e kishte parë me sy të mirë këtë veçim të tij. Kjo mbyllje e tij brenda vetes përbënte një enigmë, por edhe mospërfillje për të tjerët. Askush nuk e dinte në ishte frikë, apo një krisje tjetër që e katandiste në një gjendje të tillë. Por Bardhyli e kishte nevojë të brendshme qëndrimin në vetmi. Ndoshta vetëm ajo gjendje i mundësonte ta shihte veten më mirë.
Megjithatë, hija e zymtësisë që ia vishte fytyrën nuk mund të mos vërehej se përbrenda ndrydhte një shpirt të lënduar. Ishte e vështirë të dihej në ishte i vetëlënduar apo i lënduar nga të tjerët, qoftë me dashje, a pa dashje. Në gjendjen në të cilën ishte katandisur, të tjerëve iu vinte keq, thua se në shpirtin e tij nuk kishte trokitur rrezja e dashurisë. Por kishte të tjerë që mëdysheshin se pikërisht dashuria ishte shkaktarja e molisjes së tij. Dashuria mund të ishte shkaktare e mërzisë dhe e mbylljes përbrenda.
(I kishte ardhur keq sa herë kishte takuar njerëz që iu mungonte besimi në jetë. Shpeshherë e kishte pyetur veten: çka iu mungon këtyre qenieve që të lidhen më fort për jetën? Këto krijesa linden, apo të tilla bëhen më vonë? Çka e shëron frikën?... A mjafton drita e Hyjit për ta përmbushur zbrazëtinë e ekzistencës, apo duhen bërë kërkime të reja edhe përtej jetës?
Para se ta nxirrte përpara Librin e Jetës, iu kujtuan fajnitë dhe fajtorët. Iu kujtuan mëkatet dhe mëkatarët. Iu kujtua fillimi i pa fillim dhe fundi i pafundmë. Iu kujtua që, siç thoshte Libri, dikush dikur e kishte ngrënë frytin e ndaluar. Iu kujtuan ndëshkimet, iu kujtuan dhembja dhe flijimi. Iu kujtua udha për në tempull dhe kthimi me shpirt të lehtësuar prej tij. Iu kujtua nevoja për të kënduar, nevoja për të heshtur dhe etja për të ditur... për të jetuar.
Iu kujtua domosdoja për rinjohje me veten. I duhej të njihej me errësirën dhe dritën, me dhembjen dhe gëzimin, i duhej ta shkarkonte barrën e së kaluarës nga shpirti. I duhej të kthehej në pyllin e mëkateve të veta. A filtrohet e kaluara? – meditonte shpeshherë me vete. A kishte rregullator që do ta lironte nga ankthi, nga të gjitha përvojat e hidhura të së kaluarës?)
- Kush e kishte lënduar shpirtin e tij të brishtë? Pse i kishte munguar balsami për shërimin e tij? Vallë nuk kishte ditur apo nuk kishte dashur ta krijonte e ta riprodhonte, apo ishte vënë në sprovë nga i Gjithëdijshmi? I ishte dashur që lojën e jetës ta luante disa herë me hidhërim?
I ishte mbushur mendja se nuk dinte të jetonte. Nuk kishte ditur, nuk kishte mundur, apo nuk kishte dashur?
(Zbriti në të kaluarën e jetës së vet... E takoi portretin e dhembshurisë të mbuluar me shumë terr e ma fare pak dritë. Në fillim iu afrua si fëmijës së pafajshëm, pastaj si njeriut të humbur, më pas – si një kufome që i duhej bërë autopsia. Ana tjetër e vetes iu bë se i ankohej për mundimet, për pafajësinë, për dhembjet, për mungesat... Kishte vuajtur për pak dritë, për pak mëshirë, për pak respekt e për shkak të zbrazëtisë.)
- Kam jetuar në një kohë të rëndë”, tha. “Janë lodhur duke më akuzuar. Gjithmonë më kanë kërcënuar. Sikur t’ua kisha zënë krejt hisen e diellit. E kanë pasur fytyrën e vdekjes, fytyrën e urrejtjes. Kanë ardhur me thika, me armë të shkurtra e të gjata dhe më kanë terrorizuar vazhdimisht. Kanë dashur ta zgjojnë egërsinë në mua. Pastaj e kanë zgjuar djallin. Kanë ardhur për ta zgjuar të keqen në mua, kur kam mundur ta kultivoj frytin e mirësisë”.
(Ndoshta këtu mund të kërkohej dobësimi i asaj fijeje që e kishte lidhur me jetën. Mbase i duheshin bërë edhe seanca të tjera për të dëshmuar, çka kishte ndikuar që t’ia kthente shpinën diellit të jetës.)
I. (ORA E FATIT)
REGJISORI, MISIONARI, MAESTROJA, Hija e BARDHYLIT
Skena mund të përshtatet sipas pikëpamjes a konceptit regjisorial, edhe pse në bazë të konceptit autorial mund të hetohet njëfarë zbrazëtie e zymtësie. Mund të jetë një mjedis restoranti (me emërtimin “Eldorado”), në muret e të cilit mund të vërehen dy-tri piktura ekspresioniste, ose surrealiste. Këtë zbrazëti e përmbush një melodi e muzikës klasike, e cila imponon një atmosferë të një shtjelle meditative. Në skenë së pari shfaqen Maestroja dhe Misionari. Shikohen si me habi e me dyshim. Sikur duan të hyjnë në botën e njëri-tjetrit, por sikur i pengon njëfarë ftohtësie e indiference. Vihen në mëdyshje të dinë nëse kjo ftohtësi është shenjë qytetarie, apo vanitet i një jete të zbrazët. Mendohen të gërmojnë në zemrat e njëri-tjetrit nëse brenda tyre mund të jetë fshehur njeriu. Përralla e rrëfimit të tyre mund të fillojë si antipërrallë. Kjo gjendje, që duket të jetë me nuanca depresive, sikur e imponon atmosferën e një situate absurde – absurdit të vonë shqiptar. Në gjysmerrësirë, në trajtë hijesh, lëvizin edhe figura të tjera, që mund të marrin trajta varësisht nga koncepti regjisorial, mbi bazë të të cilit ndërtohet antidrama e autorit. Këtë shtimung gulçues sikur mëton ta çlirojë ndezja e dritave, përkatësisht e reflektorëve. Në ujëvarën e kësaj drite, njëri bëhet sikur lan fytyrën me të dyja duart, ndërsa tjetri sikur rregullon flokët. Këto gjeste sikur duan të sinjalizojnë gatishmërinë për bisedë, por nga një kënd i skenës shfaqet Hija e Bardhylit.
Hija e BARDHYLIT
Pata mbetur as me mish, as me lëkurë... Mërzitjes nuk kisha ku t’ia bëja vendin. Lënda e saj fluide, një lëndë plasëse, më endej gjithkah nëpër trup. Endej nëpër trup e më kafshonte në shpirt. Merrte trajtën e djallit e m’përvidhej ngado në përfytyrim. Grafullonte brenda meje, herë si helm urrejtjeje e herë si neveri. Nuk më mbante lëkura brenda. Edhe shtëpia nuk më mbante brenda.
Kush e kishte trazuar detin e paqes brenda meje?
Nuk e di pse bija në një gjendje kaq të rëndë depresive. Më vinte inat prej vetes dhe më vinte turp prej të tjerëve. Bëhesha i padurueshëm e mbase i mërzitshëm. Nuk kisha ku të fshihesha as prej vetes, as prej të tjerëve, sepse nuk doja të më shihnin në gjendje të përvuajtur. Ditë të tëra kishte bërë një e ftohtë e palakmueshme. Sot ishte një ditë e bukur përjashta, por diçka skëterrike po gëlonte brenda meje. Më bëhej se askush nuk më kuptonte. Fatkeqësisht isha i vetëdijshëm se gati askënd nuk po e kuptoja. Çfarë ishte kjo nevojë për mirëkuptim nga njerëzit? Ndoshta ishte nevoja për ekuilibër, për paqe. Ku gjendet ky balsam i shpirtit?
Shtëpia, ah, shtëpia! Kjo fjalë po e trondiste qenien time. Këtu mund të fillonte përralla për dhembjet e mia. Nuk e di ku fillon përralla për dhembjet e të tjerëve. Një hije e keqe, si perde e ngrysur, e kishte mbuluar fytyrën time. Ndërsa mua vuajtja po më bluante përbrenda. E dija se ishte ligësi, por nuk kisha si të dilja prej saj. Jam qenie e brishtë, jam qenie e ndjeshme, qenie e shqetësuar. Jam strukur brenda vetes dhe po i përgjoj dhembjet, po e dëgjoj tik-takun e rrahjeve të tyre...
Isha zënë ngushtë brenda vetvetes. Desha ta pyes Providencën pse nuk u mësova ta luaj në këtë teatër rolin e vetvetes. Kisha dëshirë të fshihesha diku prej vetes dhe prej të gjithë të tjerëve dhe t’ia plasja vajit: të qaja tërë gëzim deri ta mësoja gjuhën e gurit, të drurit, të shpirtit e të krijesave të tjera. A thua vallë unë s’po e marr vesh gjuhën e të tjerëve, apo të tjerët nuk po e marrin vesh gjuhën time?
REGJISORI
(Mund të flasë nga publiku)
Ç’thoni, maestro?
MAESTROJA
Po, jemi gati.
Në skenë Misionari dhe Maestroja.
MISIONARI
Hë, ç’më deshët? Më thanë se më keni kërkuar dhe më keni pritur gjatë. Në një tjetër dramë-antidramë kam qenë vetëm në avujt e një pritjeje. Kisha mbetur vetëm figurë letrare, a filozofike. Tash vendosa ta zbërthej figurën e vetvetes. Flisni!
MAESTROJA
Nuk e di në e çmoni më tepër madhështinë mistike, duke qenë i mospranishëm, apo praninë e një krenarie konkrete. Edhe pritja jonë ishte e lashtë dhe mitike. Ajo u bë sprovë dhe provë për ne, saqë edhe kur erdhët menduam se më mirë do të ishte atje ku s’ju dinim dhe atje ku mund të shkelnit vetëm në ëndrrat tona.
MISIONARI
Meqë isha bërë njëfarë objekti i njëfarë filozofie, tashmë nuk ka kuptim të filozofoj. Por, me siguri ka qenë një ndjenjë e fortë e dikujt që e ka prekur qendrën e kozmosit. Ajo ndjenjë e fortë dhe e pastër më vuri në lëvizje mua, veçmas atëherë kur e kuptuat çka prisnit.
MAESTROJA
Mendonim se me ardhjen tuaj vjen gjithçka. Kishim harruar se trishtimin tonë nuk e zhbëjnë të tjerët. Zbrazëtitë tona na dhembin sa herë mbeten gropa të pa kuptimësive në qenien tonë shpirtërore.
MISIONARI
Megjithatë, unë jam këtu që t’ju ndihmoj juve.
MAESTROJA
Ne u rrënuam gjatë luftës. Mbetëm edhe pa kulme mbi krye. Na u tronditën themelet. Pas luftës nuk mund ta gjenim vetveten. U bëmë pyll i rralluar. Shumë lisa na u prenë. Dikush sikur deshi të na bindë se evolucioni (siç dëshironim të shkonim nga një ëndërr në tjetrën) nuk mund të bëhej pa revolucion.
MISIONARI
Kjo tashmë dihet. Krejt ajo që u mboll u korr. Krejt ajo që do të mbillet do të korret. Këtë urti të thjeshtë më duket se e harron shpeshherë shumëkush. Është një ligj i jetës. Nganjëherë harrojmë se filozofia e jetës qëndron edhe në gjërat e thjeshta. Por për t’i thjeshtësuar gjërat duhet shumë kohë, shumë mund e shumë kërkime.
MAESTROJA
Ju dhatë një shpjegim tepër lakonik për një përvojë të tërë. Ne disa herë e kemi pasur të vështirë ta marrim vesh se ajo që ndodh në jetë është rastësi, apo e programuar në kompjuterin kozmik... Çështja tash është si ta gjejmë veten në harmoninë universale. Kanë mbetur zbrazëtitë në ne, siç ju thashë, dhe dhembjet.
MISIONARI
Ah çdo gjë e ka ilaçin e vet në këtë botë e në këtë jetë. Tjetër është se ato janë të hidhura. Tjetër për tjetër është që njeriu nganjëherë nuk di t’i prodhojë ato e aq më keq kur ato i ka përbrenda vetes dhe nuk mund t’i gjejë.
MAESTROJA
Por, më thuaj, hirësi: këto dhembje burojnë nga mëkatet tona, apo ngaqë në shpirtrat tanë na rëndojnë mëkatet e të tjerëve?
MISIONARI
Gjithmonë kanë bashkëjetuar e mira dhe e keqja. Kur rrinë pranë njëra-tjetrës ato, sikur i japin diçka njëra-tjetrës. Ndoshta kështu ndodh kur bëhen bashkë edhe drita e terri, mbarësia e prapësia. Megjithatë, urtakët thonë se helmi e dëmton më së tepërmi enën e vet, ku rri.
MAESTROJA
Pse atëherë e keqja na ndjek? Pse na mbush frikë? Pse na e mbush qenien fërgëllimë, pse na kredh në humbellën e trishtimit e nuk na lë të qetë?
MISIONARI
Njeriu, thonë, është qenie e papërsosur. Andaj, ai ka nevojë për organe të reja. Një organ i disa prej tyre është arti poetik. Mbase nuk kanë nevojë që të gjithë njerëzit për këtë organ. Prandaj, njeriu edhe kur nuk është i vetëdijshëm ka nevojë për dritën hyjnore, ka nevojë të lutet e të bekojë.
MAESTROJA
Pse atëherë njeriu bën vetëvrasje?! Një varri të ri të një të riu në vendlindjen time ende s’i ka mbirë bari. Një ditë mbase do të harrohet. Ky zakon a kjo shprehi nuk ishte e jona. Tashmë kjo këngë e përvajshme dëgjohet thuaja çdo ditë. A thua kush po na vret tash pas atij tmerri që e kaluam? E quanin Bardhyl dhe ishte i 460-ti që ia mori jetën vetes. Megjithatë, çdokush do mund të pyeste: kush e vrau Bardhylin?
Dëgjohet ezani i hoxhës gjatë faljes së xhenazes.
MISIONARI
Është zbrazëtia ekzistenciale që është krijuar mbase mungesën absolute te disa njerëz. Lufta disa i forcon edhe më tepër, ndërsa të tjerët me gjasë i ligështoi edhe më keq. Ndoshta të tillët i vrau shpirtërisht qysh atëherë dhe tash iu ka mbetur vetëm t’iu shembet trupi përdhé.
MAESTROJA
Si mund të shembet një qenie e tillë e krijuar nga i Gjithëdijshmi?
MISIONARI:
Së pari, prishet drejtpeshimi trup-shpirt. Këtë e shkakton mungesa e dashurisë. Në zbrazëtinë e dritës hyjnore hyn terri djallëzor. Pastaj vjen mërzia e jetës. Pastaj shpirtit i vjen i rëndë trupi për t’iu bërë pastaj një shtëpi e papërdorshme. Në një vend kundër kësaj dukurie e kishin vënë edhe këtë mbishkrim: “Njeriu është një kryevepër e Zotit dhe vetëvrasja është fyerje”.
MAESTROJA
Nga kjo del se humb kuptimi i jetës. Po pse humb ky kuptim? Çka e bën jetën të rëndë e të mërzitshme, të padurueshme e të pavlerë, ndonëse, sipas fesë, vetëvrasja është e ndaluar?
MISIONARI
Është e vështirë të shpjegohet si e ku thyhet qerrja e jetës. Ndoshta është kryengritje e atij që ka vendosur të japë dorëheqje nga jeta, ndoshta është çmenduri, ndoshta është vetëm papjekuri. Është vështirë të shpjegohet pse dikush e humb masën në gjërat që na përcjellin në jetë, është e vështirë të shpjegohet çka e ysht mbrapshtinë e një fati të tillë...
MAESTROJA
Por, një qenie e tillë, çka e bën kaq të zbrazët? Jetën e tij çka e bën kaq të kotë?
MISIONARI
Ah, Maestro! Vetëm një Zot e di, pse një qenie e tillë, pse një krijesë e Zotit nuk e do më veten, pse e urren jetën. Ndoshta është e vetmja protestë e tij për të kallëzuar se ai është i shkelur, se ai nuk ka mundur të realizohet për shkak të të tjerëve. Kur nuk na ecën ora e fatit, na bëhet se gjithmonë dikush, për të mos thënë gjithkush, na ka faj.
MAESTROJA
Megjithatë, është e vështirë të kuptohet vendosmëria e tij për të shkuar në litar, për t’ia shkrehur vetes plumbin, apo për ta gëlltitur h... helmin, për t’u vetëkryqëzuar.
MISIONARI
Keni të drejtë. Krijesa e tillë është në konflikt të ashpër me rrethin. Ai dëshiron ta ndryshojë botën, e harron që së pari duhet ta ndryshojë vetveten. Sikur ngutet për të ecur me ritmin e Zotit. Sikur do të ecë para kohe... por në fund lodhet dhe kërkon të pushojë. Mosbesimin që ka në jetë ua lë brengë të rëndë të tjerëve. Këtë ndëshkim të rëndë mbase nuk e meritojnë më të dashurit e tij. Një mund të thuhet, që e thekson edhe urtia biblike: “Paga e mëkatit është vdekja”.
II. (DUKE PRITUR AGIMIN E FATIT TË RI)
REGJISORI, MAESTROJA, SHPRESA, Hija e BARDHYLIT
Skena mund të jetë një studio/dhomë pune. Në mes të saj është vendosur një tavolinë e në të, kompjuteri; një tavolinë tjetër, ku bisedohet, dhe një kanape. Në tavolinë gjendet një vazo me lule plastike. Në mur mund të vërehen piktura që lënë mbresën e një ambienti intelektualësh, përkatësisht të një dhome të punës krijuese. Në sfond vërehet rafti i librave. Dëgjohet një soprano, në fillim me zë të lartë e më vonë me zë më të ulët. Maestroja duket i përgjumur dhe i shqetësuar. Një gjendje ankthi sikur e plotëson shtimungun e një disponimi kur përsiatet për çështje ekzistenciale.
Hija e BARDHYLIT
Imzot, kush ma veshi këmishën e dhembjes atë ditë që linda? Një këmishë e tillë më binte e ngushtë, ose trupi më binte i madh. A ka njeri që nuk rehatohet në trup të vetin?
Nuk më duan, Imzot, ose unë s’po e shoh dashurinë e tyre. Mbase përbuzja e tyre është një trajtë tjetër e dashurisë që ma dhurojnë. Pikëllimi i kujt ka gjelbëruar sot në fusha e në male dhe e ka pranveruar stinën e fatit tonë? Kjo këngë a poemë lirike ka shpërthyer nga nëntoka, nga lëngu i jetës brenda drurit të gjallë të dashurisë. Kam dashur të këlthas e ta nxjerr dhembjen jashtë. Kam dashur të këndoj e të lirohem nga pikëllimi. Kam dashur të pikturoj e të lirohem nga depresioni. Kam dashur të rrëfej e të lirohem nga shqetësimi që e trand qenien time të brishtë.
Mbase kisha lakmuar yllin e tjetërkujt. Mbase e kisha tradhtuar yllin tim. Andaj ai kishte lotuar. Kishte lotuar ai duke më parë mua, apo i prekur nga unë. Mbase kisha lotuar unë i prekur nga përgjërimi për yllin tim.
Atë ditë që linda, kush ma veshi këmishën e dhembjes, Imzot?
REGJISORI
(Regjisori, nga vendi ku është i ulur në publik, ngrihet në këmbë)
Maestro, a jemi gati? A mund të rifillojmë?
MAESTROJA
Po, por Shpresa nuk po duket. Le të hyjnë siç jemi marrë vesh në prova!
Hyn Shpresa, një grua e hajthme.
REGJISORI
Në fund ishte një konstatim a gjykim: “Paga e mëkatit është vdekja” Ç’është kjo, Maestro?
MAESTROJA
Nuk është nevoja të jesh domosdo ndonjë katolik, ose ortodoks i mirë, që ta kuptosh këtë sentencë. Kështu ka thënë ai që ka thënë, dhe urtisë nuk ka pse të mos i besohet. Ja ku është edhe Shpresa. Edhe ajo mund të shpjegojë ç’janë këto dorëheqje nga jeta, qoftë të të rinjve, qoftë të pleqve, të të varfërve, madje edhe të atyre që s’iu mungon asgjë.
SHPRESA
Çdo gjë e ka fillimin dhe fundin e vet.
MAESTROJA
Jo, fillim e fund nuk ka.
SHPRESA
Edhe njeriu e mbyll ciklin e vet të kësobotshëm në mënyrën si ka punuar për të, ose pse nuk ka kushte më të mira për lumturi më të madhe në këtë jetë.
MAESTROJA
(I flet Shpresës duke bërë me duar nga publiku)
Atëherë, a mund t’iu tregosh këtyre njerëzve: pse Bardhyli e vari veten?
SHPRESA
Ku ta di, unë? Nuk kam mundur t’i mbaj në gji që të gjithë. Një gjë e di nga librat se ai që mund të rrijë vetëm, ai mund të rrijë edhe me të tjerët. Por, me sa shohim, këtë pasuri nuk e kanë që të gjithë. Andaj, siç po vërehet e siç po ndodh gjithnjë e më shpesh: disa nuk mund të rrinë as me veten e as me të tjerët.
MAESTROJA
Mëkat. Më duket se nga një pjesë të fajit e kemi të gjithë nga pak. Atë ditë që varrosej djaloshi, më të dashurit e tij ishin rrënuar pothuajse shpirtërisht e fizikisht. Derisa grumbulloheshin njerëzit që ta përcillnin trupin e Bardhylit në banesën e fundit, doktori më tha: e sheh, mjeshtër, jeta nuk i takon vetëm një njeriu, por edhe të tjerëve.
SHPRESA
Më duket e drejtë. Përimtime të tilla s’kemi bërë më herët.
MAESTROJA
Por, ne sikur e braktisëm djaloshin. Ne sikur po ikim nga vetja, po tjetërsohemi. Më duket se e braktisëm edhe Bardhylin. Ai, madje thonë, se u shkëput nga dora jote...
SHPRESA
Nuk munda ta ndalja. Ndoshta nuk më besoi aq sa duhet. Është e vërtetë se nuk e merrja me mend që do të na bënte gjëmën. Ai kishte prindër, vëllezër e motra, kishte shokë...
MAESTROJA
A di gjë, a kishte kriza djaloshi?
SHPRESA
Në vendin dhe në kohën tonë vetëm kriza nuk ka krizë. Atij diçka sikur i ishte neveritur në jetë. I ishte errur perspektiva dhe nuk shihte të ardhme.
MAESTROJA
Do të thuash se u lodh nga jeta!?
SHPRESA
Ai vërtet u mërzit nga jeta. Sikur deshi t’ia tërheqë vërejtjen dikujt, sikur deshi të protestojë ndaj këtij rendi të shthurur. Sikur deshi të thoshte: kënaquni ju, se unë po shkoj. Po shkoj, që të mos ju pengoj, të mos ua prish lumturinë. Po shkoj të mos u bëhem pengesë.
MAESTROJA
E tmerrshme, tepër e dhimbshme... Mbase dikush, si Bardhyli, nuk e di se jeta është një dhuratë hyjnore, e cila nuk duhet të përbuzet, aq më keq – të mbytet. Mbase duhet ditur se njeriu ka bërë çmos që ta përballojë vuajtjen, edhe atë më të tmerrshmen. Është i pafundmë shembulli i tyre: kujto burgjet e rënda të pushtuesve, kujto krematoriumet, torturat çnjerëzore dhe dëshirën e pamposhtur të njeriut për të jetuar. Është e pamundur të shpjegohet ku gjendej ajo fuqi për ta dashur jetën dhe për ta përballuar vuajtjen – edhe më të papërballueshmen, edhe më vrastaren.
SHPRESA
Po, Maestro, njëri që kishte bërë burgje të rënda në komunizëm tregonte në një emision televiziv për Kalvarin e jetës së vet dhe të të tjerëve. Ai përmendi një formulë – mbase program të mbijetesës: SKSHKSH. Pastaj e zbërtheu akronimin që dukej i çuditshëm dhe mistik: Sa kam Shpirt Kam Shpresë. Por ai ishte një intelektual dhe, mbi të gjitha, ishte një shkrimtar. Ndoshta s’e kishte lëshuar veten të binte në humbellën e fërgëllisë, as në humbellën e errësirës së mendjes.
MAESTROJA
E vërtetë e kuptueshme. Qeniet e tilla, në vend të veterrësimit, punojnë për të arritur përndritjen. Në këtë jetë të amshueshme dhe të përkohshme njëherazi ka dhembje, por edhe gëzime. Ne sikur e harrojmë dashurinë që ka krijuar botët dhe jetën. Ne sikur harrojmë që përpjetëza e ka edhe tatëpjetën, ne harrojmë se as jeta e as viti nuk janë me një stinë. Ju mbase e dini pse Nastradini qante kur ngrohte dielli e pse këndonte kur prishej moti.
E drejtë, Maestro! Ndoshta është dashur të dimë se si t’i japim kuptim çdo rrahjeje të damarëve e çdo çasti që e jetojmë. Por mjeshtëria më e madhe, Maestro, do të ishte t’i jepet kuptim atij çasti që s’ka kuptim. Kështu thonë disa prej dijeve të vjetra e të reja. Kështu përafërsisht më duket se kam lexuar edhe në disa nga esetë tuaja, në të cilat thoshit, duke u thirrur te psikologu austriak Viktor Frankli se kuptimi i jetës qëndron në mbikuptim.
MAESTROJA
Megjithatë këto vetëvrasje janë një vërejtje se një zhgënjim i rëndë po i kaplon njerëzit tanë. Disave ky vend po iu bëhet i pashpresë. Një numër i madh i tyre jetojnë në skamje e mjerim të thellë. Disa janë fundosur në trishtim dhe në shkretëtirën e fatit të tyre, ku nuk çel asnjë lule.
SHPRESA
Kësaj ndoshta mund t’i shtohet edhe absurdi i pamundësisë për ta harmonizuar dëshirën dhe mundësinë, pamundësinë për t’i realizuar ato ëndrra të bukura që çelin si lule magjike në shpirtin njerëzor.
MAESTROJA
Ndoshta këtyre njerëzve dikush po ua vret edhe ëndrrat.
SHPRESA
Vrasësit e ëndrrave në këtë mjedis janë shfaqur që herët. Frika për jetën na e ka ngrënë shpirtin. Por unë për vete i kam besuar asaj thënies se sado të jetë nata e gjatë, ajo patjetër në një çast do të agojë.
MAESTROJA
Ne ëndrrat tona i varfëruam që kur na e dëbuan Zotin. Nuk e dinim se ne kemi nevojë për Të, nuk e di sa kishte Ai nevojë për krijesën e Vet... Prandaj, edhe pas një zbrazëtie të gjatë, para se të vetëtijë ky mallkim mbi ne, e vijuam ritualin e pritjes.
SHPRESA
Ta presim, pra, agimin e fatit të ri.
(Errësohet skena)
III. (BRIGJET E ANKTHIT)
REGJISORI, MAESTROJA, MISIONARI, DASHURIA, Hija e BARDHYLIT
Zyra e Misionarit. Në zyrë janë kolltukët, kompjuteri, por mund të fitohet përshtypja e atmosferës së ftohtë të mjedisit. Në zyrë vërehet Misionari. Përballë tij është Dashuria. Misionari duket i lodhur e i rraskapitur; përballë tij – Dashuria duket e zbehtë. Shqetësimi krijues ka zbritur në të gjitha këndet e skenës. Një muzikë e lehtë dëgjohet me zë të ulët. Pikturat që i stolisin muret janë moderne. Ato pasqyrojnë disponimin e një atmosfere të ngrysur.
Misionari ka vënë këmbët mbi tavolinë. Dashuria qëndron në një pozitë e përgatitur sikur të presë ndonjë përgjigje nga Misionari. Nga ai ajo pret përgjigje për çështje jetike, nga ai pret zgjidhje të problemit, të problemit të saj, që është i të tjerëve.
Hija e BARDHYLIT
Kur zgjohem, shpërgjumem dhe ruhem të mos rrëzohem në të kaluarën. E kaluara më tërheq për këmbësh, kurse e ardhmja – për koke. Në këtë zgjatim më dhemb shpirti. Dikur kam banuar në ëndrra, në ëndrra të lulëzuara. Por, dikush ma ka prishur gjumin. Dikush, në një çast tepër të fshehtë, u gjet të ma veshë këmishën e dhembjes, në vend të këmishës së pendesës. Rrobat e pafajësisë atëherë nuk preheshin e as nuk qepeshin për ne, e me gjasë, as për mua.
REGJISORI
(I ulur në të njëjtin vend në publik, ngrihet në këmbë)
Maestro, a mund të shkojmë më tej?
MAESTROJA
(Nga prapaskena)
Skena është për Misionarin dhe për personazhin e ri që do të dalë në shfaqje.
MISIONARI
(Dashurisë)
Ku je, më e mira e të mirave?
DASHURIA
Unë edhe kur jam nuk e di se si më duket se nuk jam. Nuk di si t’ua them, hirësi, nuk jam për vete apo për të tjerët.
MISIONARI
E di, e di. Të gjithë ankoheni te unë. Madje, edhe para se të ankoheni, sikur do të më jepni shenjë se çdo gjë duhet ta ndreq unë.
DASHURIA
Nga një Misionar gjithsesi se do të pritej një gjë e tillë.
MISIONARI
Mirëpo disave, m’është mbushur mendja, se do të duhej t’ua rregulloja edhe jetën në shtrat. E atë nuk e bëj dot. Jo vetëm se nuk e bëj, por madje edhe sikur ta kisha në dorë nuk do të kishte kuptim ta bëja.
DASHURIA
Por po m’duket se po harroni hirësi se investimi në lumturinë e të tjerëve është investim në lumturinë e vetes.
MISIONARI
Keni të drejtë kur filozofoni kështu. Por një gjë është duhet ta dijë edhe ai që nuk e di: shpresat duhen varur vetëm te vetja. Më duket se është thënie e një shkrimtari gjerman.
DASHURIA
Si mund ta thoni një gjë të tillë për një vend që doli i rrënuar nga lufta, për një vend me plagë të hapura, me qenie të dashura që ende nuk dihet ku iu kanë mbetur eshtrat.
MISIONARI
Desha ta them vërtetësinë e hidhur, a vërtetësinë e vërtetë. Fëmijët presin gjithmonë nga të tjerët: edhe mbrojtje, edhe mbështetje... Të rriturit, të pjekurit do të duhej të zbatonin një tjetër filozofi të jetës.
DASHURIA
Do-me-thënë: lehtësinë e papërballueshme të qenies?
MISIONARI
Ata që e njohin urtinë dhe që e kuptojnë këtë thënie të Kunderës, besoj se do t’ia dilnin mbanë shumë lehtë.
DASHURIA
A ju kujtohet Godoja i Beketit, hirësi?
MISIONARI
E kuptoj ku po doni ta hidhni gurin. Ju ishit të mbushur me pritje. Dhe ai erdhi. Nuk e dimë në erdhi siç e prisnit, në iu doli ashtu siç e ëndërronit, por ai arriti. Ndoshta do të ishte mirë të mos harronit as ju e as ne se tash jemi vetëm pas pritjes.
DASHURIA
Po, këtu më duket se ndodhi konfuzioni. Nga gjendja ëndërrimtare e pritjes dolëm në një gjendje të ankthshme të pas-pritjes. Doli se ishim të pamësuar me lirinë. Një zbrazëti e re çuditërisht hyri brenda nesh.
MISIONARI
E qartë, e qartë. Në atë zbrazëti hyri dhembja, hyri pasiguria. Kishit harruar se kishit kërkuar një sistem të ri shoqëror e politik, të cilin me gjasë nuk e kishit pas njohur. Këtu mund të supozohet se lindi konflikti i brendshëm që u reflektua edhe së jashtmi.
DASHURIA
Prandaj unë nuk mund të jem aty ku duhet të jem. Prandaj unë jam këtu e jo aty ku më kërkojnë.
MISIONARI
Pajtohem plotësisht me konstatimin tuaj, zonjë e nderuar, se çdo njeri ka një mision në këtë jetë dhe besomëni se më pëlqen insistimi juaj për ta përmbushur atë.
DASHURIA
Dëgjova që prapa kuintave para se të hyja në këtë dramë – antidramë se dikush pret agimin e fatit të ri. Kjo ma kujtoi faktin se ne kemi pritur me shekuj: edhe kur shekulli ka qenë brenda një çasti, edhe kur çasti ishte i gjatë sa shekulli.
MISIONARI
Të urtët gjithmonë e presin diellin e fatit të tyre dhe ai prore lind përtej brigjeve të pritjes.
DASHURIA
Mbase edhe përtej brigjeve të ankthit.
MISIONARI
Çka do të thotë kjo sipas jush: t’i mbash shpresat te vetja?
DASHURIA
Ai, ose ajo që nuk i beson vetes, nuk i beson as tjetrit.
MISIONARI
Mua, ta them sinqerisht, më ka lënduar deri diku e vërteta se ju shqiptarët pothuajse të gjitha shpresat i kishit pas varur te ne. Po kaq më ka ardhur keq kur kam kuptuar se në mënyrë mbase të pavetëdijshme i nënçmonit mundësitë tuaja reale.
DASHURIA
Po të ishit në vendin tonë, me siguri do të na kuptonit më mirë.
MISIONARI
Po, por në disa raste më ishte mbushur mendja se shihesha dhe pritesha si një Mesi. Më dukej se humbej masa dhe sensi. Mbase mund të gabohem e ta lëndoj dikë, por ai adhurim më bëhej neveritës.
DASHURIA
Juve ndoshta s’ju ka rënë ta dëgjoni fjalën e urtë: edhe guri për gurin ka nevojë. E kundërta e kësaj është braktisja. Vetmia e sëmurë, çka është tjetër? – pos ikje nga dashuria, nga dashuria njerëzore, ajo që na mban në jetë dhe që e bën njeriun njeri.
MISIONARI
Ju me siguri që duhet ta merrni me mend se unë nuk jam rastësisht këtu. Njeriu duhet të jetë njerëzor së pari për veten. Ma merr mendja se një njeri bëhet njeri për tjetrin aq sa mbetet borxh prej tjetrit. Të tjerët sillen ndaj nesh ashtu siç mendojmë ne për ta.
DASHURIA
Diçka megjithatë po i errëson shpresat.
MISIONARI
Nuk është hequr e tërë errësira nga ky vend. Sa herë nuk ka ndriçim, errësira mbetet e pranishme.
DASHURIA
Diçka po i rrënon disa shpirtra. Ata që po ia marrin jetën vetes sikur kanë vënë alarmin. Pse po iu lëviz trualli ndër këmbë këtyre njerëzve, a mund ta shpjegoni hirësi? Ç’është ky vetëkryqëzim i paparë ndonjëherë ndër ne?
Dëgjohen ezani i hoxhës dhe kambanat e kishës në të njëjtën kohë.
MISIONARI
Ky veterrësim dhe vetëdënim është brengosës, sepse nuk thuhet kot se një njeri është i tërë njerëzimi. Megjithatë le të lutemi që t’i falë Krijuesi. Prandaj, nëse njëqind herë do të rrëzohemi, edhe njëqind e një herë do të duhej të ngriheshim. Besoj dhe madje ngulmoj se detyrë e qeverisë suaj mbetet asgjësimi i bombës së dëshpërimit, që dikush ua pat kurdisur.
IV. (IKJA NGA VETJA)
REGJISORI, MAESTROJA, Hija e BARDHYLIT
Skena e pamjes së parë. I njëjti dekor, përveçse është dendësuar zbrazëtia. Me mëtimin për ta zhdrivilluar perin e lëmshit të shfaqjes, Regjisori e Maestroja sikur mbesin padashur të ngujuar në shfaqje për të shpjeguar ç’ndodhi dhe deri ku shkuan zhvillimet e shfaqjes. Më i habitur në këtë rast është Regjisori, të cilit sikur i ka ikur situata nga kontrolli. Në këta dialogë, megjithatë, sikur rivendoset “rendi” pasi inkuadrohen në shtjellimin e temës së dramës-antidramës. Kjo bëhet veçmas me shkrirjen e bisedës së tyre në çështjet thelbësore të shfaqjes. Një muzikë e lehtë sikur i mbush disa nga zbrazëtitë evidente.
Hija e BARDHYLIT
Jam ngushtuar së tepërmi. Ngushtë më bie lëkura, ngushtë më bie bota, ngushtë më bie kozmosi, ngushtë më bie liria... Ka kohë që s’kam qeshur, ka kohë që s’kam kënduar, ka kohë që botën e shoh të pikturuar në ngjyrat e zymtisë. Ka kohë që dhembjet e shpirtit më zgjojnë nga gjumi, nga ai gjumë me ëndrra të këqija. Frika për jetën, për të ardhmen më është bërë veshmbathje! Kam harruar të jetoj. Jeta po ndodh pa mua. Pema e jetës po i çel sall lulet e pikëllimit. Pema e jetës po i lidh e po i pjek sall frutat e hidhura të dëshpërimit.
REGJISORI
(Nga i njëjti vend, nga publiku)
Maestro, shkojmë!
MAESTROJA
Në fakt shkuan ata, se ne nuk kemi ku të shkojmë.
REGJISORI
(I afrohet skenës)
Kush paska shkuar kështu?
MAESTROJA
Shkoi ai që s’e prisnim, shkoi ai që ne e kishim pritur më së shumti.
REGJISORI
Kush?
MAESTROJA
Misionari, vetë Mesia. Le që shkoi ai, por me vete i mori edhe Shpresën e Dashurinë!
REGJISORI
(Ngjitet në skenë)
E pabesueshme, si të mos kishin qenë asnjëherë këtu. Asgjë s’na paska mbetur.
MAESTROJA
Vërtet shkuan si të mos ishin. E pabesueshme.
REGJISORI
Mos ishin vetëm në vegimet tona. Ndoshta ishin të pranishëm vetëm në ëndrrat tona.
MAESTROJA
Sa menduam se na u kthye Shpresa, sa thamë se do të jetojmë me Dashurinë.
REGJISORI
Si është e mundur të na shkretohet skena e jetës kaq keq?
MAESTROJA
Sa menduam se ia gjetëm ilaçin vetmisë...
REGJISORI
Çudi e çudirave. Nuk e di a e kishte paraparë autori ikjen e Misionarit dhe të atyre dy zonjave në tekstin e kësaj drame-antidramë!
MAESTROJA
Misionarët, në përfundim të misionit, zakonisht kthehen në vendet nga kanë ardhur. Lidhur me këtë çështje, prandaj, s’ka asgjë për t’u habitur.
REGJISORI
Por ai sikur la një porosi, që kishte të bënte me diçka brengosëse. Ishte një vërejtje që m’u duk se rëndonte...
MAESTROJA
La një porosi të rëndë, ashtu siç është e rëndë e vërteta, ashtu siç është i ashpër realiteti ynë, së paku.
REGJISORI
Na e kujtoi një bombë të dëshpërimit që dikush e ka kurdisur të shpërthejë midis nesh... Obobo!!!
MAESTROJA
Sigurisht që me kumtin e tij bëri mirë, sepse, pavarësisht prej autorit, autoritetit a fajtorit, të asaj që e tha... ne jemi të prirur që më tepër t’i besojmë një të huaji.
REGJISORI
(Si në shaka)
Priti tash protestat...
MAESTROJA
Tek ne gjithkush është mjeshtër për t’i asgjësuar këto “bomba”, përveç mjeshtërve të vërtetë. Secili, fundja, e kemi për detyrë të bëjmë nga një punë të mirë. Ndoshta vetëm kështu mund t’i kthejmë Shpresën e Dashurinë midis nesh.
REGJISORI
Ah, vetëm tash po e shoh dhe po e ndiej zbrazëtinë...
MAESTROJA
Varet për çfarë zbrazëtie e ke fjalën. Zbrazëtia e jashtme edhe përpihet diqysh, por ajo e brendshmja, ajo gërryen...
REGJISORI
Megjithatë, mua më duhet ta shtjelloj më tej këtë dramë-antidramë.
MAESTROJA
Në vijim të bisedës që e vumë theksin, e që është përbërës i këtij shtjellimi, nuk po e marr vesh saktësisht nëse po na dhemb më tepër e djeshmja, apo e nesërmja.
REGJISORI
Sa shumë u përpoqëm të dalim nga shkretëtira e fatit tonë dhe çuditërisht nuk po ia dalim. Ndoshta pikërisht pse kemi mbetur të shkapërderdhur pak në të djeshmen, pak në të nesërmen, dhembjet tona nuk kanë të ndalur.
MAESTROJA
Ndoshta edhe do të ndaleshin dhembjet, po t’i hapnim dyert e suksesit. Qofsha gabim, por kemi zënë të bëhemi pengesë e njëri-tjetrit. Ndoshta vuajtja që na e shkaktonin të tjerët tash na u bë shprehi që e shfrytëzojmë për t’ia shkaktuar shoshoqit.
REGJISORI
Shiko si e kemi artin në përgjithësi – në krizë, sikur askush nuk ndjen nevojë të fisnikërohet në këtë vend. Njerëzit e librave vetëm sa nuk janë shpallur të marrë... e ne të tjerët – të krisur.
MAESTROJA
(Si për vete)
Kush na ka faj që na ra hise të jetojmë në një vend ku fyhen vlerat? Ndoshta treni ynë u nis i fundit. Por fakti se dëshpërimi na është bërë ushqim i përditshëm tregon më së miri të vërtetën tonë të hidhur.
REGJISORI
Ku i bazoni këto fakte, mjeshtër?
MAESTROJA
Në realitetin tonë banal. Në varfërinë shpirtërore dhe materiale, në shthurjen nga baza e deri tek maja e piramidës. Qofsha gabim, por, siç po zhvillohet drama jonë, këtë vend një ditë s’do ta dojë askush. Ëndrra e braktisjes së këtij vendi po zë rrënjë në ndërgjegjen e shumëkujt. Njerëzit duan të shkojnë atje ku mund të shkurorëzohen nga brengat, atje ku është dinjiteti dhe atje ku iu çmohen vlerat.
REGJISORI
Doni të thoni se ikin nga ajo bomba e kurdisur e dëshpërimit. Sipas kësaj, teatri ynë do të braktiset dhe neve do të na mbetet të shkojmë pas tyre, të bëjmë teatër shëtitës, teatër mërgimtarësh?
MAESTROJA
Kemi zënë të ikim nga vetja, zotëri. Teatri u braktis qysh nga dita kur ai ndodhi jashtë kësaj ndërtese. Qysh kur na braktisi qetësia, qysh kur na kaploi pasiguria, teatri humbi vlerën dhe rëndësinë e vet.
REGJISORI
Ndoshta këtu qëndron arsyeja pse në lashtësi kanë besuar edhe në hyjnitë e arteve dhe në vetë hyjnitë e teatrit. Ndoshta diçka i ka mbrojtur teatrot e lashtësisë, ndoshta diçka do të duhej t’i mbronte, ose t’i ushqente edhe teatrot bashkëkohore.
MAESTROJA
Mund të keni të drejtë. Është një rregull që e mban në harmoni kozmosin. Ka një rregull që e mban botën, shtetin dhe familjen të mos shprishen. Një rregullator të brendshëm mbase duhet ta ketë edhe teatri. Ne kemi nevojë gjithmonë të edukojmë e të edukohemi, të përsosemi, por edhe ta shohim vetveten në një pasqyrë me të mirat dhe të këqijat tona.
REGJISORI
Ju me këto fjalë frymëzuese po ma ktheni një vetëbesim që më ishte bjerrë prej kohësh.
MAESTROJA
Ne, me gjasë, jemi në një fazë të re të jetës sonë. Ndoshta po i përjetojmë dhembjet e rilindjes pas atij trishtimi të tërë, por do të duhej ta lusnim Hyjin tonë që të mos degjenerohemi në atë masë sa të vijnë të tjerët për të parë vetëm komedi të zeza ndër ne.
REGJISORI
Domethënë të mos bëhemi përrallë e botës?
MAESTROJA
Të mos bëhemi përrallë e botës dhe përrallë e vetvetes.
REGJISORI
Sipas jush, vetëm atëherë në mjedisin tonë do të mund të ktheheshin Shpresa e Dashuria?...
MAESTROJA
Po. Bashkë me Shpresën dhe Dashurinë do të mund të kthehej edhe Gëzimi, të cilin nuk e pamë deri tash asnjëherë në skenë.
V. (DASHNORËT E LIRISË)
REGJISORI, MAESTROJA, SHPRESA, Hija e BARDHYLIT
Mund të mbetet i njëjti dekor i skenës nga Pamja paraprake. Në qendër të këtij ambienti restoranti janë Regjisori dhe Maestroja. Pozita e tyre mund të ujdiset në vendet më të përshtatshme për skenën, qoftë në ulëse të larta që vendosen afër shangut e me fytyra të kthyera kah publiku, qoftë rreth një tryeze. Ata (...) në fillim ndodhen si të hutuar, më pas si të huaj, për të krijuar një atmosferë të pazakontë, si ata njerëzit kur ndiejnë nevojë të dalin nga anonimiteti në një hapësirë ku askush për ta nuk i jep pesë pará. Megjithatë, ata janë pjesë e shtjellës së kësaj drame-antidramë dhe, si të tillë, ndiejnë nevojë të dialogojnë për problemin e është bërë tashmë jo vetëm çështje sociale, por edhe një fenomen. Sado dikujt mund t’i duket normal, ai përbrenda e ka hidhësinë e tmerrin. Mos është goditje e Providencës për larje mëkatesh, apo?!...
Hija e BARDHYLIT
Kush e kishte mbjellë bimën e frikës në zemrën time? Sa herë nuk dukej dielli, hijet e dendësonin terrin në gjakun tim. Ai terr shpeshtohej në gjakun e damarëve dhe në gjakun e mendimeve. Që kur binte gjysmëterri, a muzgu i sëmurë, mbi dashurinë, më shfaqeshin lloj-lloj formash të frikshme. E dija se frika ime u jepte atyre formë dhe fuqi. Ajo bartej në trajta amorfe dhe më linte të zbrazët. Rreth meje lulëzonin ferrat e skëterrës, ferrat e dhembjes. Mbase dikush kishte dashur të m’i ndërronte disa germa në Librin e Fatit. E pyesja veten, meqë nuk kisha kë tjetër ta pyesja, kush e vari pikëllimin në germat e librit të jetës sime?
Pse më krijove, Imzot: për t’u çuditur unë me të tjerët, apo të tjerët me mua? E di se këtë klithje nuk do ta lëshoja po të mos përplasesha tatëpjetës së jetës së dëshpërimit tim, po të mos më gulçonte ankthi i mëdyshjeve ekzistenciale, po të mos ma ngjyroste fytyrën tisi i melankolisë, po të mos më derdhej në shpirt shiu i pikëllimit, po të mos më shtypte qielli i paanë i Kosovës. Këtë shqetësim mbase nuk do ta nyjëtoja po të mos më perëndonte dielli i fatit andej bregut të shpresës. M’u bë se u err jashtë e u err brenda. Mbase vetëm kur u err brenda, terri u përhap edhe përjashta. Obobo!!!
REGJISORI
(Ngrihet nga vendi ku qëndron i ulur në publik)
Maestro, a mund të vazhdojmë?
MAESTROJA
Pse të mos vazhdojmë përderisa publiku po pret?
REGJISORI
Ata vanë e më s’u kthyen. Por, çështja e vetëvrasjes së Bardhylit, sa interesante dhe e dhimbshme, po mbetet mjaft enigmatike.
MAESTROJA
Ai thonë se e donte Lirinë. E donte aq tepër, sa nuk mund të shpjegohet.
REGJISORI
A ia kishte shfaqur dashurinë Lirisë?!
MAESTROJA
Thonë se jo vetëm që ia shfaqi dashurinë asaj, por edhe luftoi për të.
REGJISORI
Atëherë ç’ndodhi?
MAESTROJA
Ah, femra është si jeta, si fati, si vetë hija. Kur e ndjek, të ik. Kur i ikën, të ndjek pas.
REGJISORI
Ç’doni të thoni me këtë?
MAESTROJA
Ajo ishte një vashë e bukur, tepër e bukur dhe joshëse për djaloshin. Por, meqë ishte e bukur, i joshte edhe të tjerët, pothuajse të gjithë. Bukuria dhe sjellja e saj aq shumë u keqkuptuan, saqë ajo ngjante në një lavire.
REGJISORI
Me një lavire?!
MAESTROJA
Pikërisht. Mbase mund të ishte, siç e përmenda më parë, edhe keqkuptim. Por krijohej përshtypja se kush çohej më herët asaj mund t’i falte puthje, kush mundej më parë ia ndrydhte gjinjtë, cilit t’i jepej rasti do të mund t’ia përvilte fustanin, kush të vinte në radhë i pari mund ta pallonte.
REGJISORI
Dhe?
MAESTROJA
MAESTROJA
REGJISORI
Cila e pandodhur?
MAESTROJA
Thuhet se një nga një ishin vrarë dashnorët e Lirisë. Shumë të tjerë qenë burgosur...
Dëgjohen tinguj të trishtëm të një muzike klasike.
REGJISORI
Pse, në shtëpi publike paskësh punuar ajo?
MAESTROJA
Dikush, nuk dihet saktësisht në kishte dyshuar, apo vetëm kishte konstatuar, se Liria kishte punuar në shtëpi publike.
REGJISORI
A i ra në fije kush kësaj shtëpie?...
MAESTROJA
Nuk e di, për patriotizëm, për t’u maskuar, apo për ndonjë arsye tjetër, ajo ishte emërtuar “Kosova”. Aty shkonte dhe e shkërdhente kush mundej.
REGJISORI
Po Bardhyli nuk e dinte këtë?
MAESTROJA
Jo, me gjasë, nuk e kishte ditur. Ishte i ri dhe tepër i dashuruar pas saj. Ku di i dehuri? Ose, edhe nëse di, në atë situatë ai është si qura në mjegull. Ai i besonte asaj, i besonte ndershmërisë së saj. Kjo ia theu më së shumti krenarinë. Kjo e vrau të tërin.
REGJISORI
Sipas jush, kjo çështje e vuri në lak?
MAESTROJA
Në mos ishte kjo kryesorja, me këtë atij iu plotësua ai helm që ta shpinte në vetëkryqëzim, në varr.
REGJISORI
E tmerrshme dhe mjaft e çuditshme...
MAESTROJA
E vërtetë. Ishte një i ri, i pamësuar me kurvëritë e jetës. S’e kishte menduar se mund ta tradhtonte ajo aq keq.
REGJISORI
E kuptueshme. Një femër të tillë shumë kush do të dëshironte ta kishte në shtrat.
MAESTROJA
Një femër të bukur do të mund ta dëshironte, por ndoshta jo edhe një lavire, një lavire që ta ha kryet.
REGJISORI
Gjërat e bukura e të shtrenjta gjithmonë e kanë çmimin e lartë.
MAESTROJA
Këto e joshën djaloshin. Këto e dehën pamëshirshëm dhe e tërhoqën drejt humnerës së fatit të vet. Por fatkeqësia tjetër është se me këto shkaqe është e vështirë t’i bindësh më të afërmit e tij. Ata do të dëshironin të ëndërronin gjithmonë për të një nuse të ndershme.
REGJISORI
Po. Me një nuse të tillë ai mund të martohej vetëm në ëndrra, siç edhe mund të supozohet se u martua. Me një nuse të tillë të përsosur mund të martohet vetëm në parajsën e vet, ku pushon tashmë shpirti i tij, dritë pastë!
MAESTROJA
Medet për jetën që tretet në humbëtirat e fatit tonë. Ajme që nuk dimë çka mund të na presë në të ardhmen!...
REGJISORI
Megjithatë, po thonë, se e korrim vetëm atë që e mbjellim. Qoftë në gjyqin e tokës, qoftë në Gjyqin e Qiellit, vetë duhet të përgjigjemi për veprimet tona.
MAESTROJA
Para pritjes, apo pas pritjes?
REGJISORI
Kam dëgjuar të thonë se ëndrrat më të bukura ndodhin në pritje, ndërsa pas pritjes ndodh zhgënjimi.
MAESTROJA
Me çka mund ta përmbushim atëherë zbrazëtinë?! Ne prisnim të na kthehet kuptimi i jetës e po na kthehet sall trishtimi. Sall trishtimi ka qenë vizitori më i shpeshtë dhe më besnik i këtyre anëve. A di kush të më thotë kah po rrokulliset guri i fatit tonë, Imzot?
SHPRESA
(Hyn me rrëmbim)
Vraponi shpejt, se një i ri, i dëshpëruar nga jeta, po do të hidhet nga kulmi i një ndërtese shumëkatëshe, që t’i japë fund!...
(Ndërsa errësohet skena, dalin me rrëmbim)
(Nuk dihej kush ia kishte vjedhur qetësinë. Qetësia e të vdekurit nuk i ishte dashur, por ky shqetësim e kishte gërryer së brendshmi. Bardhyli, shpeshherë e kishte pyetur veten: njeriu lindet me shqetësimin, apo atë e përfton nga trandjet e shpirtit?
Një kohë kish qenë i qetë, në ekuilibër, plot vetë-besim, por diçka ishte shprishur brenda tij. Një gjendje e rëndë, depresive, e kish bërë të dilte jashtë lëkure.
Ndoshta Bardhyli kishte kërkuar edhe të rritej, të zgjerohej, ta ndërrojë fatin e tij.)
“Kam kërkuar të shkel në truallin e së panjohurës. Kam dashur dhe kam synuar ta kapërcej vetveten”, kishte thënë në një rast.
(Ndoshta ishte dashur të pyesë edhe për gjëra të tjera: qerren e jetës a e drejtojmë vetëm për vete, apo edhe për të tjerët? Kështu kishte hyrë në pyllin e dilemave, edhe pse jo verbërisht. Kështu kishte hyrë në mjegullën e meditimeve si oshënari dyfytyrësh: si ai që jeton i lumtur duke hequr dorë nga gëzimet e jetës e herë si ai që pendohet për një dorëheqje të tillë.
Në rrjedhën e këtyre përsiatjeve Bardhyli një ditë kishte pyetur pa ngurrim, pa turp dhe plot vetëdije: mos ia kishte vjedhur qetësinë dikujt? Ndonëse kishte njëfarë bindje se nuk kishte shkelur në shtigje të mëkatit, por çka mund të ishte ajo që e yshtte për në zjarrin e ferrit të vet?
-Ndoshta kemi lindur me damkën e mëkatit në shpirt, ndoshta bëhemi fajtorë sa herë jemi të pakënaqur me veten e me të tjerët, ose nuk jemi në gjendje t’i kuptojmë sprovat e Hyjit,- ishte kredhur shpeshherë në përsiatje. Ishte i vetëdijshëm se një zbrazëti po e sundonte qenien e tij. Kjo zbrazëti bëhej gojë e pangopshme, bëhej humnerë që e gëlltit shpresën. Kishte hyrë në këtë zbrazëti siç hyhet në tempull dhe kishte derdhur lot, kish hyrë në këtë boshllëk siç hyhet në neuropsikiatri dhe ishte parë armiqësisht me veten.
(Kishte hyrë në këtë zbrazëti dhe kishte shëtitur si i dehur, duke kërkuar pasqyrë për ta parë shpirtin e vet. Kur kishte arritur në pafundësinë e këtij trishtimi, kish nisur ta shfletojë Librin e Jetës fletë-fletë. Ishte një përrallë e çuditshme që nuk e kishte ditur asnjëherë më parë. Ndoshta secila qenie e ka përrallën e vet të papërsëritshme. Ndodh që secila përrallë e ka nga një mësim për jetë. Ky mësim mund të ndodhë që e ka çmimin e vet.
Kujt i tregohet kjo përrallë-antipërrallë? Ndoshta është tregim që vetëm jetohet, ndoshta është roman që vetëm lexohet e përjetohet, ndoshta është dramë-antidramë e pashkruar që është shfaqur me mijëra herë në skenën e anti-jetës.)
FUND
(Kosovë, 2008)
Ragip SYLAJ (Sllapuzhan, 1959) me shkrime merret që nga bankat e gjimnazit, kurse në periodikun letrar u paraqit në fund të viteve shtatëdhjetë.
Ka punuar si mësimdhënës, publicist në gazetën e studentëve "Bota e re", në të përditshmen "Bota sot", ndërsa tani është përgjegjës i rubrikës së kulturës në gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. Përveç shkrimeve nga fusha e e publicistikës, Ragip Sylaj shkruan edhe poezi, prozë, ese dhe kritikë letrare.
Ka botuar këto vepra letrare:
1. Hije e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986,
2. Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja", 1989,
3. Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992,
4. Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala", 1993,
5. Përhitja (tregime), "Plejada", 1996,
6. Mëngjes qumështor me akull (poezi), "Rozafa", 2000,
7. Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001.
8. S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004,
9. Eliksir (poezi), “Rozafa”, 2007,
10. Estetika e misterit, 2008,
11. Hija e shtëpisë, “Rozafa”, 2008.
Për librin e poezive "Hije e gjallë" është vlerësuar me çmimin "Hivzi Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë (“Kurth për liridashësin”), të botuar midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po ashtu është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme letrare.
Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes “I kujt je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2, Prishtinë, 2003), të Ardian-Christian Kyçykut “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë shqipe, antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune, Bukuresht, 2003), etj.
Teatri i qytetit të Prizrenit dha shfaqjen “Plis i pashkelur” (2007)., të ndërtuar me poezi të këtij autori.