Zoti është lindur në mërgim
(Dumnezeu s-a născut în exil)
I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1969, romani “Zoti është lindur në mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vinitlă Horia, hap serinë e veprave përmes të cilave autori ringjiz epoka krize nga historia e Evropës, “mbyllje ciklesh”, ku zbulon tipare të ngjashme që thelbësojnë epokën e tanishme. I joshur njëherazi ndaj historisë dhe çështjeve madhore të fatit dhe jetës, prozatori thyen murin e kohës dhe njësohet me personazhe që kanë njohur thellësitë e mërgimit. Në “Letra e shtatë” (1964), filozofi Platon përpiqet të ndërtojë Qytetin Ideal në Sirakuzën e tiranit Dionis; në “Përndiqeni Boetiusin!” (1983) mendimtari Boetius e përjeton mërgimin në burgun e Ravenës, qytet i dyndur nga ostrogotët; piktori El Greko braktis vendlindjen, Kretën e kërcënuar nga turqit, dhe vendoset në Toledo, ku linden kryeveprat e tij (romani “Një varr në qiell”, 1987). Bëhet fjalë për romane simboliko-kulturorë (polihistorikë, siç i cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh ndërvendosja dhe gërshetimi i pyetjeve historike me ato ekzistenciale, në një përpjekje për të zbardhur të fshehta përjetësiht ajtuale të qënies njerëzore, për të tejshkuar atë që është tipike deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e verbër i mësoi një frëngjishte të pazakontë qysh në fëmini. Smira dhe mendjengushtësia e disa prej bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit policor, e detyruan të mos e pranonte Çmimin Goncourt dhe të mos kthente dot më as eshtrat, pas vdekjes, në atdhe. Vendi i tij në letrat rumune është ende i paqartë nga ana zyrtare, ndonëse mbetet njëri nga prozatorët më të shquar të frëngjishtes, spanjishtes dhe rumanishtes.
“Zoti është lindur në mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidiu tetë vitet e mbramë të jetës në Tomis, buzë Detit të Zi, ku perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve.
Viti i parë
Mbyll sytë, që të jetoj. Dhe që të vras! Jam kësisoj më i fuqishëm se ai, që i mbyll sytë vetëm në kërkim të gjumit, ndonëse gjumi nuk mund t’i sjellë asnjë ngushëllim. Se atëbote terri i gjumit të tij dyndet nga armiqtë, nga kanosjet që e ndjekin prore. E di, ti nuk e do pushimin, se asnjë i pushtetshëm nuk e do. Gjumi e shkëput nga bota, duke e lënë të vetëm në prani të ndërgjegjes, me kafshimet e saj, zgjuar nga vendime që i ka marrë gjithnjë nga lartësia e sundimtarit, domethënë ashtu siç bën një njeri i llahtarisur nga pushteti i vet. Njëherë, pesë vjet më parë, e takova në të gdhirë tek tempulli. Sapo qe zgjuar nga gjumi, i kish sytë të bymyer, të kuqëluar, të lodhur. Nuk guxonte të na shihte në sy nga frika se mos i lëçitnim në vështrime emrat apo tiparet e atyre që e patën munduar gjatë gjumit. E ngrejnë në qiell si të ishte perëndi, por askush nuk e do. Se është, padyshim, ati i Paqes së të gjithëve, krijuesi i më të madhes perandori që është parë ndonjëherë mbi dhé, mirpo, në të njëjtën kohë, është burim i Frikës që na nguc të gjithëve, përfshi atë vetë.
Suferina drithëron çatinë. Deti rënkon në largësi dhe valët shndërrohen, natën, në ca si magjistriza gjatoshe prej akulli. Nesër njerëzit do të mund të enden mbi peshq dhe një fqinj më trupmadh se unë do të duhet të hapë udhë deri tek dera ime, që të mund të dal nga shtëpia. Nuk kam dëgjuar kurrë më parë një vajtim të tillë, shoqëruar nga rropama e dëborës së ngrirë që godet muret. Përtej kësaj kuje të mprehtë, që vjen mbi mua si një jehonë dallgësh, rënkimi i detin duket të jetë zëri i vetë natës, njëlloj sikur koha të kish pasur zë e ta bënte të dëgjueshëm në një pikë të vetme të botës: këtu. Shtëpia ime ndodhet ngjitue me muret rrethues të qytetit dhe, kur era humbet fuqinë, dëgjoj ulërimat e ujqve. Janë të uritur. E vranë njërin sot në drekë, në mes të rrugës. Egërsira qe sulur në qytet e marrosur nga uria, qe hedhur mbi të parën qënie që i pat dalë para, një plakë që kthehej nga tregu, dhe e kish shqyer sa hap e mbyll sytë. Renda edhe unë pas klithmave të njerëzve dhe pata kohë ta shoh ujkun e përshkuar nga një shigjetë, shtrirë mbi viktimën e vet, mes dëborës së përgjakur. Befas më shkoi mendja tek ajo. S’kam mundur të mos i uroj një vdekje të ngjashme, çka s’para është e mundur, për fat të keq, sepse ujqit nuk mbërrijnë kurrë gjer në Romë. Po kushedi, ndonjë luan mund të arratiset një natë nga kafazet e cirkut, të hyjë në kopështin e pallatit perandorak dhe të bëjë atë që asnjeri s’ka pasur kurajon ta bëjë deri më tash.