Në kuptimin klasik, Stili në letërsi nënkupton mënyrën personale të
të shkruarit. “Stili është vetë autori”, shprehej studiuesi francez Buffo, duke
dhënë ndoshta edhe definicionin më klasik të stilit. Për Gëten, vepra kishte
stil kur arrinte një harmoni origjinale, përmbyllëse, të papërsëritshme të
vetën. Poeti Leopardi, thoshte se stili është ajo forcë që quhet origjinalitet.
Për Floberin stili është një mënyrë për t’i dhënë formë veprës në mënyrë
origjinale. Ndërsa për Marsel Prustin stili kthehet në një lloj zgjuarsie, që
veçon shkrimtarin nga autorët e tjerë.
Kritiku Luixhi Parejson, në librin e tij “Vërejtje për stilin” shkruante se
të flasësh për stilin do të thotë të flasësh se si është shkruar vepra.
Ndërkaq, duke iu referuar zbërthimit të veprës përmes stilit, siç sugjeron
Parejson, studiuesi Umberto Eko arrin në përfundimin se, “një semiotikë e
arteve nuk është gjë tjetër veçse një vënie në dukje e makinacioneve të stilit
dhe se semiotika përfaqëson formën më të lartë të stilitikës dhe modelin e çdo
kritike arti”.
Këto përkufizime, më së shumti autorësh se sa kritikësh, në fakt tregojnë
edhe nevojën që kanë patur qoftë autorët ashtu edhe lexuesit aktivë (kritikët)
për të veçuar shkrimtarët nga njëri-tjetri. Dhe, duhet pranuar se, gjykimi për
stilin ka qenë ndoshta tipari më dallues, pasi çështja e vlerave të tjera,
morale, historike apo atdhetare, mund të ketë qenë shpesh i përbashkët, apo
shumë i diskutueshëm për shumë autorë, sidomos në letërsinë e së njëjtës gjuhë.
Stili, më pas, ka përfshirë edhe kategori të tjera të perceptimit, siç janë
stili barok, stili antik, stili elegjiak, stili komik, stili indian, stili
aziatik. Por këto perceptime kanë patur lidhje më shumë me sistemin e vlerave
të përbashkëta të një grupi shkrimtarësh apo të një periudhe, dhe jo me
veçantinë e një shkrimtari të vetëm.
Pra, përmes përcaktimit të stilit, studiuesit apo edhe vetë autorët
nënkuptojnë mënyrën më efikase në përafrimin e veprës së një shkrimtari, e më
pas edhe të një rryme letrare. Por, nëse ka stil të shkruari, a mund të themi
se ka (apo që duhet të ketë) edhe stil leximi të letërsisë?
Ajo që duhet të na interesojë duhet të jetë pikërisht këndvështrimi mbi një
stil të mundshëm leximi. Po çfarë mund të jetë një stil leximi?
Së pari, një nga shtyllat mbi të cilat duhet të mbështetemi për të patur
një version të qëndrueshëm përballë veprës, është të jemi vetvetja- pra të
mbrojmë mënyrën tonë të të menduarit, të reagimit, të të jetuarit. Kjo do të
thotë, që së pari, duhet të dimë të përcaktojmë me veten tonë konceptin për të
mirën, moralin, të bukurën. Duhet të kemi të qartë se çfarë na bën të ndihemi
mirë, çfarë na bën të ndihemi keq, çfarë është inati, çfarë është dështimi,
çfarë është besa apo tradhëtia e një miku, apo marrëveshja me kundërshtarin.
Nëse kemi vendosur piketa të qarta mbi këto reagime, do të mund të
vendosemi përballë veprës, për të testuar mënyrën tonë të të menduarit dhe të
reagimit, sipas ndjesive tona. Kjo na bënë që përballë librit mos të jemi
“kohëkalues”, por “bashkëbisedues” gjatë leximit.
Nëse shkrimtari përmes stilit sugjeron zbulimin e një bote, lexuesi përmes
leximit mer në duar një variant të ri. Këtu nis “beteja”, e cila në disa raste
është e pabarabartë, në disa raste e pakuptueshme dhe në disa raste, me
rivalitet të drejtëpërdrejtë. Kur them e pabarabartë, kam parasysh moshën e
ndryshme, që është pikëpamja e parë teknike e “ngatërresës” mes autorit dhe
lexuesit. Pra janë dy përvoja të ndryshme. Kjo çështje ka ngritur përherë një
pyetje të përbotshme: a duhen përzgjedhur librat që lexojmë? Kjo pyetje në
fakt, rëndësinë e saj të plotë e merr tek lexuesi i vogël, i cili mund të ketë
ndikimin e drejtëpërdrejtë nga libri për shkak të mungesës së një bote
shpirtërore të ngritur dhe të stabilizuar.
Së dyti, pabarazia vjen nga koha e ndryshme e leximit nga ajo e të
shkruarit. Autori mund të ketë shkruar në një kohë shumë të largët e leximit, e
cila detyrimisht, të fut në një proces të besuarit se gjërat kanë ndodhur ashtu
siç i përshkruan autori, për shkak të pamundësisë që mund të ketë lexuesi për
të kontestuar të vërtetat e kohës së shkrimit.
Së treti, pabarazia ka të bëjë me traditat e vendit të shkrimtarit, të
cilat mund të jenë të panjohura për lexuesin, ose shumë pak të kuptueshme për
të. Ky ndryshim në kohë dhe tradita, e bën ndonjëherë përplasjen e lexuesit me
vepër-shkrimtarin, të pakuptueshme.
Kjo betejë e pabarabartë, e cila në disa raste mund ta largojë lexuesin nga
vepra, kërkon një ndërmjetës – një ndërmjetës i cili udhëton në kohë dhe
kultura të ndryshme.
Në këtë çast hyn në lojë stili i leximit. Pra, si i përafrohemi një vepre,
çfarë na intereson, çfarë është e rëndësishmne për ne, si e përkufizojmë ne
lirinë, dashurinë, moralin.
Në pamundësi të një përgjigjeje të saktë për autorin, sidomos për qëllimin
dhe mënyrën e analizimit të autorit, Roland Barthes ndërtoi një
“kundërstrategji”, duke botuar një nga esse-të më polemizuese “Vdekja e
autorit”. Sipas Barthes, “lexuesi, audienca, është hapësira në të cilën
skaliten të gjitha kuptimet që prodhon të krijuarit artistik, pa humbur asgjë
prej tyre. Pra, në një farë mënyre, uniteti i veprës artistike nuk qëndron në
origjinën e vet, por në destinacionin e saj. Ky destinacion nuk mund të jetë
personal. Të gjithë e dimë se lexuesi, audienca, për autorin është anonim, është
pa histori, biografi, psikologji. Ai është thjesht dikush që mban së bashku e
në një fushë të vetme, të gjitha fijet prej të cilave është ndërtuar teksti”.
Në këtë mënyrë, Barthes e shpërngul thelbin e poetikës moderniste në anën e
lexuesit.
Megjithatë, duhet thënë se, kritika letrare anon nga pesha e autorit, për
shkak “të së drejtës” që ai ka për të krijuar personazhet e tij. Por vepra nuk
do të kishte kuptim pa lexuesin. Kështu, kritika psikoanalitike ka qenë e
mbështetur në reagimet e lexuesit. Norman Holland ishte i mbështetur në
lexuesit-pacientë, kur pasqyroi identitetin e lexuesit, ndërkohë që Harold Blom
kishte teorinë e kompleksit të Edipit, duke theksuar se “keqleximet rrjedhin si
rezultat i autoritetit të pararendësve të lexuesve”. Pra, ai konsideronte si
kondicion apo keqkuptim të leximit atë logjikë të pasuar nga tradita që marrim
nga prindërit, gjyshërit, apo edukatorët tanë të hershëm. Ndërsa Umberto Eko,
në studimet e tij, ka përshkruar se si lexuesit zgjerojnë kodet e tyre përgjatë
leximit, duke zbuluar natyrën e pakufizuar të leximit si proces semiotik.
Por, duhet pranuar se, ai që vuri në një qendërzim të ri lexuesin ishte
përfaqësuesi më i rëndësishëm i teorisë së perceptimit, H.R. Jauss. Ai përdori
parimin e “horizontit të pritjes” nëpërmjet së cilit çdo vepër pranohet, kapet
nga receptuesi. Jaus e përdori këtë term që të përshkruante kriteret e
përdorura nga lexuesi për të gjykuar tekstin letrar në çdo periudhë të dhënë.
“Horizonti i vërtetë i pritjes” vetëm sa na tregon se si vlerësohet dhe
interpretohet vepra artistike kur ajo shfaqet, botohet, por nuk përcakton
kuptimin përfundimtar të saj. Jaus përçoi më tej idenë e profesorit të
hermeneutikës, Gadamerit, i cili theksonte se interpretimi i artit të kaluar
shtrihet në dialogun ndërmjet të kaluarës dhe së tashmes.
Një bashkëkohës i Jausit, Volfgang Iser, në teorinë e vet mbi
fenomenologjinë, mendonte se veprimtaria e lexuesit qëndron në “aktualizimin” e
asaj që është potenciale në një teskt. Ndërkohë që teoricieni Stanley Fish
përkrahte edhe më tej lexuesin. Tema themelore e Fish qëndron në faktin se
teksti në vend që të nënkuptojë lexuesin, transformohet në vetvete dhe kthehet
në produkt të lexuesit. Pra, sipas tij, janë procedurat e lexuesit që
formësojnë botkuptimet mbi tekstin.
Pra, pyetjet e lexuesit përballë veprës janë si pyetjet përballë
realitetit: çfarë duhet të bëjmë ne përballë një bote të jashtme që tenton të
dërrmojë të brendshmen tonë? Ndaj edhe leximi kërkon padyshim stil, që varet
nga stili ynë i të jetuarit.