Abstract
The reconsidering of the Prometheus myth by
Ismail Kadare writer in “Boring season in Olympus”has passed through the
umnythification process and according to my opinion it has a cantemporean and
modern addaption with the totilarist system of the Albanin reality. The author
writes a drama with a proffesional level, as a specific genre on the
reoutlineing of the ancient myth.This drama emphasises, Prometheus history
reoccured in different time, different areas in Balkan in the neighbouring
Albania too, even in all the countries living under totalitarist system, but
the human revolution even though under the wildest dictatorship, always
triumphs. The human civilisation finds the way to ilumination, knowledges,
development, democracy and freedom of speaking. In this study, it is attempted
to be shown not just the difficult way and the history of Prometheus god but
even the softening of the relationship between the representatives (or people’
advocate) and his dictator leader. There are included sarcastic marks, irony,
black humor, grotesque and stigmatization through tragedical reality. According
to my opinion Hypnos, the God of sleep who reads the people dreams from the
relationship with the truth is also the alterego of the writer.
Keywords
Unmythification, remythification, revolution, genre,
time, „coup d ‘etate”.
Hyrje
Në këtë studim nuk do të flitet për mitin e
Prometeut, si histori e njohur tanimë, pothuaj po aq e vjetër sa vetë
njerëzimi, sesa për mënyrën se si është ngjizur dhe inskenuar drama e Kadaresë
me tharmin e këtij miti, duke filluar që nga procesi i demitizimit. Dhe për t'u
bazuar me procesin tjetër të „mishtimit” apo „rimitizimit”, siç e kam quajtur,
apo shtimit të situatave të reja në histori, për të bërë një mit modern, të ri,
i cili ka një imazh tjetër në ditët dhe në shekullin XX, kur ka shkruar autori.
Për ta bërë më të kuptueshëm këtë fenomen, do ta shpjegoja, që të kuptojmë
konvencionalitetin tekstor: „rimishtim”: nëse në një plan biologjik, marrim një
fosil, apo një ADN, (në kuptimin metaforik këtu) dhe e mishtojmë atë me një
fytyrë të re të Prometeut, si kryeshenjë në vepër, (sëbashku me Zeusin,
kryeshenjë e dytë), ky do të ishte imazhi që ndërtohet mbi historinë e vjetër, „kolonat”
mitologjike greke të lashta, në sensin e mbështetjes, të cilat janë rimarrë nga
mitologjia greke, burim lënde e preferuar e shkrimtarit. Kadareja ka zbatuar në
këtë rimarrje të mitit, jo si kanë qenë të krijuara në kohën e Eskilit e të
grekërve të lashtë, por si duhej të ishin në kohët moderne dhe si do të
metamorfozohej miti në kushte bashkëkohore, një Promete, Zeus e Olimp modern.
Ai do të ishte i ngjashëm me një udhëheqje Kryeministri, kabinet ministrash,
dinasti, oborr mbretëror, sistem diktatorial, despoti. Autori u ka qëndruar
besnik arketipit mitik, historive të lashtësisë, mitologjisë, miteve,
arketipeve, modeleve, heronjve, dhe rrethanat në thelb nuk ndryshojnë, janë po
ato që përsëriten në epoka e në kohë dhe do të përsëriten edhe në të ardhmen.
Shqipëria, vend fqinj me Greqinë, ka përjetuar po të njëjtat drama dhe
tragjedi, dhimbje, vuajtje, histori individuale dhe të një kombi të tërë,
identike si ato të Greqisë, dhe ato luhaten në shtratin mitik, i cili është i
njëjtë. Do synohet të shpjegohet një analizë e psikologjisë së tiranëve dhe
regjimeve në një plan politik në kuptimin e parë të fjalës, politika në
letërsi, si nocion aq shumë i diskutuar që nga filozofët e lashtë, derivante
nga etimiologjia e saj: polis, (qytet). Prometeu si figurë, personazh, në
veprën e Kadaresë, e ka fillimin në (tregimin) historinë e autorit me po të
njëjtin emër (dhe titull) „Prometeu”, si tharm, e shkruar në vitin 1967, ashtu
si pjesa më e madhe e veprave të tij, që esencën e kanë gjithnjë më herët, e
nga ajo u zhvillua drama. „Viti 1967, ishte vigjilja e protestave masive në mjaft vende perëndimore.”[1]
Miti dhe arketipi
„Stinë e mërzitshme në Olimp“, është
një dramë interesante, e thurur me parimin e veprimit me një forcë dhe dendësi
intrige, mashtrimit, spiunimit, prapaskenave, dhunë verbale dhe fizike, diktat,
pushtet i ushtruar në mënyrë të indoktrinuar. Herë-herë të jep përshtypjen e
një drame ku janë implikuar, përveç shtetit-Olimp, edhe hallka të tjera, si
Sigurimi i shtetit, agjentët e tij, instancat e policisë, madje dhe vetë
populli është aktor. Aktorët janë perëndi, zota, të cilët përfaqësojnë mitiken,
dhe roli i tyre thelbësor, thuajse është i ngjashëm me ato arketipikë, siç janë
në mitologjinë greke. Pra, kemi të bëjmë me një projektim të mitit të Prometeut
dhe ngjarjes, historisë së tij, ndër të tjera në një realitet ballkanas në
Dukjet e para (Dukje është fjala e
përdorur për akt), ku arkitekti është
vetë autori dhe drita e zgjedhur nga lart, projektuese si në një skenë, ku do
të zhvillohet një spektakël, vjen metaforikisht për të riskicuar fatin e heroit
të Prometeut. Si një skenarist i mirë, autori e „monitoron” dritën e
projeksionit të mitit edhe në një realitet shqiptar. Ka gjithashtu një dramë,
një lidhje analogjie, të tipit metonimi situate midis ngjarjeve që ndodhin në
Shqipëri dhe historisë së Trojës, miti i Kalit të drunjtë i Trojës, i cili
duket se përdoret në funksion të aktualizimit të ideve të rrëzimit,
shkatërrimit, që vjen nga tradhëtia e brendshme. Dihet se mitet janë lënda e
pëlqyeshme e shkrimtarit, pothuajse në të gjithë sistemin artistik të
shfrytëzimit të burimit të materialit të veprës së tij. Eric Faye për trajtimin
e miteve nga Kadareja ka thënë: „Ja pse u
drejtohet miteve, që marrin vlerat e një udhëzuesi për të kuptuar funksionimin e
qytetërimeve.”[2] Të shumtët e personazheve përfaqësojnë një hyjni, një mit, një domethënie
kuptimore, një simbolikë të fshehur me anë të imazhit bartës dhe energjisë që
gjeneron ose një grup domethëniesh tek ajo çka personifikojnë, përfaqësimi i
tyre dhe rimarrja e mitit jepen që në fillim të dramës. Qysh në Dukjen e parë,
autori ka respektuar atë çka miti përfaqëson, pra, arketipet; hyjnitë rimerren,
pa ndryshuar rolin dhe kuptimin simbolik thelbësor. Por autori luan dhe krijon
situata, intriga të vetat të reja, origjinale, të mbishtuara e të „mishtuara”
përkatësisht sipas qëllimit ideoartistik; kjo përbën mënyrën kompozicionale që
ndjek ai. Është një histori për Prometeun, por e theksoj se do të fokusohem në
Dukjet, kur bëhet çmitizimi, dhe rimishtimi, fabul e ndërtuar sipas një
realiteti dramatiko-tragjik, ku ironia, sarkazma therëse, humori i zi, si
gjithmonë nota mbizotëruese në tonet kadareane, e bëjnë dramën të ngjitet në
nivele të mirëfillta dramaturgjie. Në fakt, fati simbolik i Prometeut, (sipas
variantit kadarean) është një „histori” tragjike që përsëritet në kohë, një
evolucion fatsjellës për njerëzit, por jo për sakrifikuesin, i cili përsëritet
qysh nga fillesat e njerëzimit, pra, që nga bota e miteve pagane, politeiste,
një domethënie historike dhe marrëdhënie popull-qeverisje e lashtë e fenomenit
të „Grushtit të shtetit”. Thelbi i pushteteve, sidomos ato totalitariste është
se vjen një moment piku e natyrisht fillon lëkundja e fronit mbretëror, e udhëheqjeve
anarkike, revolucionet e mëdha, demitizimi i diktaturave. Çdo diktature, sado e
sertë të jetë, do t’i vijë ora e mbarimit, e shkatërrimir dhe kjo është
perspektiva e lirisë dhe demosit, (popullit, greqisht). Kohët, për fat të
mirë, po shkojnë drejt luftimit të sistemeve e regjimeve absolute, siç ka
dëshmuar ta tregojë dhe Kadareja në filozofinë e marrëdhënies së Zeusit me
Prometeun, duke shkuar përtej Eskilit. Konflikti fillon e zbutet, ndryshojnë
goditjet e mjeteve ndëshkuese të Zeusit, ato hiqen nga përdorimi (analogjikisht
dhe simbolikisht siç është hequr në përgjithësi dhe dënimi me vdekje në historinë
e njerëzimit), si „rrufeja” dhe sqepi vrasës alegorik i famshëm i „shkabës”,
këta janë elementët risi, ndër shumë të tjerë që përmban historia e
dramatizuar. Ligjet e famshme të Drakonit të Athinës për dënimet me vdekje, në
parim zbuten, këtë kumt të rëndësishëm revolucionar e përcjell vepra e
Kadaresë, ndërsa në rastin e Prometeut, kuptohet se vdekje fizike për të s'mund
të kishte përsa kohë ishte perëndi, edhe pse ndëshkimi ishte edhe më makabër:
vuajtje të përhershme me qindra vjet nga ana e Zeusit, qoftë me „rrufenë”,
qoftë me „shkabën” gjithçka shkon si simbolikë dhe metaforë e revolucionit
njerëzor, i cili, në mos sot a nesër, do të ndodhë. Shaban Sinani, duke parë
vendin që Ismail Kadare i kushtoi Eskilit të madh, e ka perceptuar si mësim
prej tragjedisë: “Të mësosh prej tmerrit”
ishte një nga parimet e artit grek. Tragjeditë e Eskilit e synonin katharsisin
pikërisht nga madhështia e së keqes, nga frika prej ndëshkimit të gjallë.”[3] Në mesazhet e fshehura, të tërthorta, të brendshme të aktorëve të dramës,
të dhëna me figurat letrare tipike për maskimet dhe fshehjet, pra tekst
implicit, si metafora, metonimia, ironia, simboli, kuptojmë se, po t'i
zbërthejmë: sado e gjatë të jetë një diktaturë, do vijë një ditë që do rrëzohet
dhe kjo gjithmonë ka kurbanin (flijimin) e vet gjakësor. Në këtë rast sprovimi
është guximi i çartur, kurajo gati e një të „çmenduri”, dhe sakrifica e një
individi, Prometeut në këtë rast, i cili arriti të thyente rregullat. Kadareja
vazhdon me pasardhësin e flijimit dhe historia vijon me gozhdimin e të njëjtin
fat pothuaj, me Krishtin, duke kuptuar se demokracia është një nga betejat që
ndoshta edhe sot, pas mijëravjeçarësh, mbetet sfidë për popuj të shumtë në
botë. Egërsia dhe makabritetet e formave regjimore të nazizmit, fashizmit,
komunizmit apo diktaturave më të egra që ka njohur bota, jepen në dramë të
mishëruar nga qëndrimi dhe modelet e sjelljes së zotave, pasi këto sisteme e
kanë preardhjen nga lashtësia. Në këtë rast shprehet qëndrimi i udhëheqjes, për
të cilën autori ka dëshirë të flasë nëpërmjet fshehjes së zotave. Ja ç'thuhet
në Olimp për turmën e njerëzve:
Hypnosi:
Zakonisht flitet me përbuzje për ta. Quhen kandrra, thnegla, flutura
jetshkurtra. Ky, si të thuash, është qëndrimi zyrtar i Olimpit për racën e
njerëzve.[4]
Drama përshkruhet me tone filozofike
për nocionet bazë: rregullat, ligjet e pushtetit, normat, jeta, vdekja,
vuajtja, udhëheqja, turma, modelet e sjelljes që në antikitet, por dhe atyre
modernë. Arketipia mitologjike në këtë rast është përdorur si procede
ideoartistike për të dhënë të tashmen, duke e marrë spunton nga e kaluara, por
padyshim është mesazh për të ardhmen, se situatat janë gjithnjë në thelb të
njëjtat, dhe historia përsëritet në kohë dhe në kombe, si në Greqi, Shqipëri,
apo në vende të tjera ku kanë ekzistuar sisteme të tilla udhëheqjeje. Kurse
Kadareja procesin e rikrijimit të situatave të reja e realizon me rimarrjen e
po të njëjtave mite edhe demitizimin si linjë që e ndjek duke i dhënë mitit
rolin e përcaktuar që ai e dëshiron në funksion të ngjarjeve reale
bashkëkohore. Tefik Çaushi, teksa shpjegon demitizimin tek Kadareja, ka thënë
se, edhe kur çmitizohet, hidhet dritë mbi
atë çka fshihet mbrapa tyre. Pushtetin, apo pavdekësinë, as vetë perënditë
nuk e mbajnë për diçka që është për t'u pasur zili, dhe pikërisht këtë do të
transmetojë autori, se ka ardhur koha e rënies dhe e demitizimeve të miteve,
edhe pse pushteti, për fat të keq, kur kalon dekada të tëra, kthehet në mit. (...)
More in: Haemus Plus Nr. II / 2015