Casimiro de Brito: Dashuritë, misteri dhe gratë e mia në jetë dhe libra
“I vetmi ndikim i joni mbi të tjerët, ose i tjerëve mbi ne është gjuha. Ne kemi gjuhën (ëëë?!). Pavarësisht se ne e kemi këtë gjuhë ne mbetemi peng i moszbulimit të këtij misteri. Si ka mundësi që ne e paskemi gjuhën për të komunikuar me të tjerët, që ne jemi një objekt i këtij misteri që duhet zhveshur nëpërmjet gjuhës, sepse paskemi paaftësinë për ta zbuluar këtë mister...
... Përpiqem të jem dashnor i zjarrtë. Nëse lexon CV-në e karrierës sime mund të gjesh divorce të panumërta. Rri me një grua vetëm kur e dashuroj. Kur nuk e dua, gjithçka ka mbaruar. Nuk më pëlqejnë ngatërrimet në një histori dashurie. Unë nuk e lë një grua, sepse nis të dashurojë një grua tjetër, por thjesht ndahem nga ajo nëse ka mbaruar kjo histori dashurie...
... Kur gruaja është me të vërtetë grua, kur ajo nuk bie pre e natyrave të çuditshme që nuk janë të sajat, kur një grua është e vërtetë, kur një femër është e vërtetë, është gjithmonë më e mirë se një burrë. Në fakt kjo nuk është vetëm ideja ime. Shumë njerëz mendojmë kështu si unë, sepse një grua në fakt ka diçka shumë interesante të natyrës, të tokës, të idolit, të idhullit që ne krijojmë mbi të...
... Shprehja thelbësore “kape ditën” që vjen nga latinishtja, më ka bërë që të ndihem gjithmonë mirë. Në fakt e vetmja gjë që kemi në dorë është Dita. Është e vetmja gjë që kemi në dispozicion. Ne mendojmë sikur jemi të aftë të ndryshojmë jetën e fëmijëve tanë, por kjo në fakt nuk është e vërtetë. Ne thjesht jetojmë tani...
Casimiro de Brito, i ftuar në Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë dhe Literaturës POETEKA, Durrës, Shqipëri. De Brito është autor i 48 librave me poezi, novela, aforizma dhe ese. Sot ai është president i Pen Klub në Portugali dhe këshilltar i Shoqatës Botërore të Hajkut në Tokio, i Festivalit ndërkombëtar “Zërat e Mesdheut”. Është drejtor i festivalit të poezisë në Lisbonë, si dhe i shumë revistave letrare në botë. Në Porto Santo dhe Faro dhe është një nga përfaqësuesit më të mirë të poezisë bashkëkohore që shkruhet në Portugali. Ai është pjesëmarrës në shumë festivale poezie dhe konferenca në të gjithë botën. Ai ka marrë titullin Ambasador i Paqes në Gjenevë.
Poezia e Casimiro de Brito-s është cilësuar si poezia më e bukur e ditëve tona e cila vjen dhe mbetet si kujtesë e pamjeve metafizike, ku stili, gjuha, dhe gjetja janë një përqasje që vihen në funksion të artit që ai krijon, një art tërheqës që vihet në shërbim të ekzistencës së problemeve njerëzore si dashuria, urrejtja, jeta apo edhe vdekja.
“Ekzistojnë shumë mrekulli/ por asnjë mrekulli e tillë si njeriu./ Vetëm kundër vdekjes,/ edhe pse ka shpikur mjete mbrojtëse ndaj sëmundjeve,/ e ka kërkuar gjetkë ndihmën.....”
Këto janë vargje të Sofokliut me të cilat hapet libri “Lartësimi i ndjenjës”, i Casimiro de Brito-s, libër i cili i dha atij dhe çmimin e PEN Klub-it.
De Brito u lind në Algrave të Portugalisë në vitin 1938. Fëmijërinë dhe adoleshencën e kaloi në Algrave. Pasi kreu punë të ndryshme ai u zhvendos në Londër dhe ndoqi kolegjin VVestfield, ku u dha mbas poezisë klasike japoneze. U kthye në Portugali më 1959, punoi si llogaritar, mësues, gazetar, korrespondent i gjuhëve të huaja, bankier dhe drejtues. Nga viti 1969 në 1971 ai jetoi në Gjermani dhe më pas u kthye sërish në Lisbonë. Sot jeton si një shkrimtar profesionist. Aktivitetin kulturor De Brito e nisi në 1953 me botime në gazeta, revista, lexime poetike e krijime poetike, novela, ese dhe përkthime. Krijimet e tij janë përfshirë në më shumë se 170 antologji dhe si dhe janë përkthyer 24 libra në 24 gjuhë të ndryshme të botës. Aktiviteti i tij letrar përfshin lexime të pafundme, leksione në shkolla të ndryshme, shoqata kulturore, universitete brenda dhe jashtë vendit të tij.
Çmime letrare dhe trofe
Casimiro de Brito Ka fituar shumë çmime prestigjioze si:
Çmimi Ndërkombëtar i Versajës, Çmimi prej Organizatës të Shkrimtarëve Portugezë, Çmimin e PEN Klubit për Poezi, Çmimin ndërkombëtar Leopold Sedar Senghor, për karrierën poetike, Çmimin evropian për poezi - Sibila Aleramo, Çmimin Mario Luzi, për librin më të mirë me poezi botuar në Itali më 2004, “Libri i rënieve”.
Poeti i famshëm portugez Casimoro De Brito, fituesi i “Unazës Poeteka” për Edicionin IV të festivalit ndërkombëtar të poezisë dhe literaturës “POETEKA”, që u zhvillua nga 22 deri më 28 shtator në në Durrës. Një nga motivet e poezisë së poetit portugez, De Brito, është: “Kush ka dashuruar, gjithmonë dashuron…”
Dhurata Hamzai: Ju, zoti De Brito, vini nga Portugalia, e cila në vendin tonë përfytyrohet në një mënyrë idilike. Është krijuar përshtypja sikur portugezët janë popull i pasioneve të forta, janë njerëz që dashurojnë tepër e që këndojnë e vallëzojnë me shumë-shumë pasion. Është kjo një përshtypje që është krijuar nga reportazhet, nga filmat, ose nga veprat letrare. Po cila është në të vërtetë Portugalia dhe portugezët sipas De Britos?
Casimiro De Brito: Ky përfytyrim idilik për Portugalinë krijohet sepse ne portugezët jemi një popull i përzier. Jemi kaq të ndryshëm, ngaqë edhe vetë ne nuk dimë nëse jemi fillimi apo fundi i Europës. Dhe mendoj se ne nuk kemi qenë fundi, por fillimi i Europës, sepse jemi vizituar, jo pushtuar. Ne jemi vizituar nga çdo popull antik, popull i lashtë. Jemi vizituar nga finlandezët, nga egjyptianët, nga grekët, nga arabët, nga persët, etj, etj. Kushdo ka qenë atje…, përgjithësisht në jug të Portugalisë. Unë vetë i përkas jugut, jam njeri i jugut të Portugalisë, që do të thotë që unë jam një mesdhetar. Një njeri i jugut nuk ta thotë dot këtë që unë e them kaq lehtësisht, se “unë jam një jugor”, sepse ata janë të ngjizur, të bërë, të ndërtuar tashmë me njerëz që kanë ardhur nga qendra e Europës. Veriorët në Portugali janë pak a shumë ndryshe, ndërsa ne jugorët i kemi origjinat tona të ndërtuara kryesisht me njerëz që vinë prej Mesdheut. Kjo ka influencuar shumë gjuhën tonë, ndjenjat tona, mënyrën e të jetuarit, mënyrën e të qenurit, veçanërisht gjuhën. Sepse gjuha që ne flasim në jug, është pothuajse 27 përqind e përbërë nga fjalët që vinë nga Mesdheu, nga Arabia për shembull. Ne kemi pak a shumë këtë ide, e cila pak a shumë ka një ndryshim me mënyrën e të besuarit dhe jetesës së njerëzve. Unë jam njeri i jugut, kështu që e konsideroj veten mesdhetar, dhe nuk nguroj ta them këtë sepse jam i hapur, sepse mendoj se drejtoj botën dhe vrapoj drejt saj. I pranoj idetë e tjetrit, ndjenjat. Ndihem si në shtëpi, kur jam gjithëkund, këtu apo në Norvegji. Pra, ajo që është e veçantë në njerëzit e Portugalisë është pak a shumë kjo që sapo unë e thashë.
Dhurata Hamzai: Ju zoti De Brito, mos doni të thoni se tek një pjesë e portugezëve ekziston konservatorizmi, duke përmendur në këtë rast si shembull portugezët e veriut?
Casmiro De Brito: Dua të them se kjo ide, ideja e të qenit i hapur, është thelbësore tek unë, është fillimi i të menduarit tim dhe është i rëndësishëm edhe ndikimi i origjinës sime. Unë thashë vetëm që ka ndryshim tek portugezët e veriut, por nuk gjykoj ata. E gjithë mendja ime është munduar të jetë e hapur, duke e konsideruar tjetrin në mënyrë të veçantë ashtu si vetveten. Ndjehem si në shtëpi kudo që jam, qoftë edhe në Japoni, apo në Amerikën e Jugut, apo kur jam në Lindje apo në Lindjen e mesme, e ndjej gjithmonë vetveten në shtëpi.
Dhurata Hamzai: Zoti De Brito, këta popuj të Europës që ju kanë vizituar gjatë historisë, kanë marrë nga kultura portugeze, apo kanë dhënë nga kultura e tyre më tepër?
Casmiro De Brito: Kjo është një pyetje që ka dy rrugë, dy drejtime. E para është rruga e gjakut. Unë e di që gjaku im është një gjak i ndërtuar, ose i ngjizur prej gjakut të njëqind formave të ndryshme. Ndryshon paksa me këtë ide. Tani në këtë moment apo në këto kohë unë arrij të mendoj që unë jam një qytetar i botës, një njeri i botës dhe i përkas të gjithë botës, të gjithë kulturës së saj. Di se gjaku im është një gjak i ndërtuar, ose i ngjizur prej gjakut të 100 formave të ndryshme. Unë jam qytetar i botës dhe natyrisht që kjo është influenca më e madhe e botës time, ose e punës sime në këtë botë dhe, natyrisht kjo lloj pune më sjell më afër botës. Në lidhje me këtë ndikim ka poetë të tjerë portugezë që janë vlerësuar në një mënyrë, ose një tjetër se janë të mirë. Janë çfarë unë i quaj shpirtra shumë të mirë, ose solista shumë të mirë, ata të parët, ndërsa unë jam një lloj orkestre sinfonike, sepse unë pranoj tjetrin, përpiqem ta pranoj tjetrin, përpiqem ta perceptoj tjetrin dhe ndihem si në shtëpi gjithmonë me këto që bëj. Absolutisht ndihem si në shtëpi, sidomos, sot që jam në Shqipëri, ndihem pikërisht sikur këtu është edhe vendi im. Kam ndier të njëjtën gjë kur kam qenë për herë të parë në Uells, në Kioto, në këtë qytet të Japonisë, apo në SHBA. Mendoj se bota është e vogël. Mendoj kështu dhe këtë më duket sikur e them çdo ditë në poezinë time se vdekja ndoshta nuk ekziston. Mendoj kështu, duke u nisur nga të gjitha sa thashë.
Dhurata Hamzai: Ju thatë se për ju vdekja nuk ekziston, po ç’mund të na thoni për dashurinë që vjen e ikën brenda lirisë suaj të të ndjerit. A ekziston vërtetë dashuria? Në një nga vargjet e tua poetike thuhet se “Kush ka dashuruar, dashuron gjithmonë”, është ky varg një nga motivet e jetës suaj, apo mënyra e vetme si ju e konceptoni jetën?
Casimiro De Brito (duke recituar poezinë në vijim): “Këngën e fshehtë për gjithë jetën e dëgjon,
dëgjon dhe këndon
erërat e ndryshimeve
nga Lindja në Perëndim…”
Mbi 50 vjet dhe pothuajse që nga vargu im i parë, unë kam thënë, që vdekja ndoshta nuk ekziston, që ne jemi mëkatarë të botës, njerëz të botës. E kam thënë që në poezinë e parë në moshën 17 vjeç dhe e them sërish edhe tani.
Dhurata Hamzai: Zoti De Brito, nuk ju ka ardhur keq për asgjë që keni bërë kundër rrymës në jetë?
Casimiro De Brito: Pra, siç e kam përmendur më lart, shprehja thelbësore “kape ditën” që vjen nga latinishtja, më ka bërë që të ndihem gjithmonë mirë. Në fakt e vetmja gjë që kemi në dorë është Dita. Është e vetmja gjë që kemi në dispozicion. Ne mendojmë sikur jemi të aftë të ndryshojmë jetën e fëmijëve tanë, por kjo në fakt nuk është e vërtetë. Ne thjesht jetojmë tani. Jetojmë ashtu sikur një gur, ose si një bimë, apo si një kafshë. I vetmi ndikim i joni mbi të tjerët, ose i tjerëve mbi ne është gjuha. Ne kemi gjuhën (ëëë?!). Pavarësisht se ne e kemi këtë gjuhë ne mbetemi peng i moszbulimit të këtij misteri. Si ka mundësi që ne e paskemi gjuhën për të komunikuar me të tjerët, që ne jemi një objekt i këtij misteri që duhet zhveshur nëpërmjet gjuhës, sepse paskemi paaftësinë për ta zbuluar këtë mister. Nga ana tjetër ne kurrë nuk mund të zbulojmë misterin e gjuhëve (ëëë ?!). Unë mendoj që kjo ndodh sepse ne jemi të varfër, sepse fjala bie, e kam fjalën për kafshët, shkëmbinjtë lumenjtë, lulet, ujërat, ato e kanë gjuhën e tyre. Ato e kanë gjuhën e tyre dhe ato kanë mundësi të lidhen midis tyre. Nga kjo lidhje, nga ky kuptim njerëzor, ajo që dua të them është se unë nuk arrij të pranoj ndryshimin në mes të burri dhe të një gruaje. Mes një të vjetri apo një të riu, midis fjala bie një arabi, apo dikujt nga një pozicion tjetër social. Kjo do të thotë që unë arrij të kuptoj ndryshimin cilësor midis njeriut dhe gurit fjala bie, apo shkëmbit, midis njeriut dhe lumit. Atëhere unë paskam bërë një përpjekje për të kuptuar fjala bie dikë, sepse ti je një njeri, një burrë, ose je një grua ndryshe nga unë, atëhere unë duhet të bëjë një përpjekje për të kuptuar një ide, apo të bëjë një përpjekje për të kuptuar atë që është fëmija im dhe që është shumë më larg se unë në moshë. Apo më duhet të bëjë përpjekje për të kuptuar parardhësit e mi që kanë qenë krjet të ndryshëm nga unë. Por ama, më ndodh ama që nuk kam mundësi të lexoj, të lexoj fjalët e lumit (ëëë ?!), fjalët e malit dhe të përpiqem ta bëjë këtë, apo ndoshta në hapat e tjerë të përpiqem të kuptojë fjalët e ujërave, apo fjalët e natyrës apo të diellit. Me fjalë të tjera unë përpiqem të kuptojë gjithë këtë në poezinë time, të kuptuarit e të gjitha gjërave sa thamë më lart. Përpiqem të kuptojë të vendos në poezinë time të gjitha shenjat e ndjenjave, të poezisë dhe të ndihem ende i varfër, sepse unë ende nuk arrij të kuptojë atë çfarë i thonë gjuha e malit, apo e lumit, apo e yjeve.
Dhurata Hamzai: Ekziston një opinion që portugezët janë dashnor të zjarrtë, si është poeti Casimiro De Brito kur dashuron?
Casimiro De Brito: Përpiqem të jem dashnor i zjarrtë. Nëse lexon CV-në e karrierës sime mund të gjesh divorce të panumërta. Rri me një grua vetëm kur e dashuroj. Kur nuk e dua, gjithçka ka mbaruar. Nuk më pëlqejnë ngatërrimet në një histori dashurie. Unë nuk e lë një grua, sepse nis të dashurojë një grua tjetër, por thjesht ndahem nga ajo nëse ka mbaruar kjo histori dashurie. Nuk më pëlqen të bëjë ngatërrime të këtyre historive. Më pëlqen që historitë e mia të jenë të qarta dhe diçka mbaron dhe fillon diçka tjetër. Por ideja është se, unë mund ta dua për pak kohë një grua shumë-shumë.., por ndonjëherë ama kuptoj se dashuria mbaron. Dhe kështu më rastis të takoj një grua tjetër. Dhe tani që jam qytetar i botës dhe i përkas gjithë botës, lidhjet e mia janë në vende të ndryshme. Jam pothuajse gjithmonë i paduruar në dashuri. Kjo është jeta ime. Kam shkruar për këtë, kam shkruar dhe një novelë me katër volume, quhet libri i dëshirave. Çdo volum ka një grua që është në qendër të fjalëve. Kam jetuar me të dhe jetoj me të në një farë mënyre. Kam jetuar më përpara, por vazhdoj ende të jetojë me të. Përgjithësisht këto gra janë në qendër të këtyre veprave dhe këto janë krejtësisht të ndryshme. Në të gjitha vëllimet është e njëjta grua, por që duket ndryshe.
Dhurata Hamzai: Çfarë pëlqeni tek gratë në çastin që bini në dashuri?
Casimiro De Brito: Kjo është ngjarja e veprës që thashë më lart në fakt. Mendoj se në këtë libër, në këtë provincë që jam duke e shkruar, po flas për katër gra të ndryshme. Ato janë të iluminuara, të ndriçuara prej meje. Dhe njëra nga këto gra, ndriçohet, ose iluminohet nga të treja. Për shembull, ajo thotë tani që ti duhet të vish me mua në Lindjen e Mesme, sepse duhet të shkoj në Egjypt për të gjetur Aleksandrinë. Dhe diku tjetër në veri, dhe unë shkoj... Pra, ajo grua në këtë libër është e iluminuar, ose e kapur nga dëshira. Është ajo që unë e quaj grua të pushtuar nga dëshira apo nga iluminimi. Për shembull gruaja tjetër është e pushtuar nga dhembja, sepse ajo vuan. Ajo vuan prej 20 vjetësh nga një dhimbje e rëndë që është një sëmundje e rrallë në botë. Ajo e ka braktisur vendin e saj të punës si doktoreshë në një universitet dhe përkthen vetëm librat e mi dhe ajo ka një dhembje, që është një dhembje e përhershme. E vetmja mënyrë e saj për të harruar dhimbjen, është të bëjë dashuri. Kjo është është e publikuar në librin tim të dhimbjes, është libri i dytë (ëëë ?!). Në rastin tim në librin tjetër është një grua japoneze. Kur unë kam shkuar në Osaka dhe ajo është e pushtuar, apo e iluminuar nga natyra duke iu dedikuar natyrës. Ajo më thërret mua nga Himnelaja apo vende të tjera dhe më thotë mua që “ja po kërcej nga Himnelaja”, ose për shembull që “jam në det” ose “duke gjuajtur peshk, peshkun më të madh”, ose po ngjit malet dhe kështu ajo është edhe një mënyrë të ekzistuari e një qenieje njerëzore, dhe tjetra (ëëë ?!), e katërta, ose gruaja e vëllimit katër të romanit tim që është dikush që unë e takoj në Venezuelë dhe e kemi parë njëri-tjetrin dhe unë i them asaj fjala vjen që unë e kam jetën time të mirëorganizuar. Ajo braktis gjithçka dhe dëshiron të jetë në Portugali. Kjo do të thotë që mes kësaj eksperience të të shkruarit nuk mund të ketë ndonjë formë të veçantë, të jetës së një njeriu. Është e njëjta gjë me shokët, me të tjerët. Pra nuk është tërësisht e imja. Është ajo çka njerëzit bëjnë dhe janë. Dhe natyrisht janë këto gjëra që më ndryshojnë mua dhe ndryshojnë poezinë time, ose mënyrën se si unë shkruaj, e ndryshme nga të tjerët.
Dhurata Hamzai: Mendohet se gratë janë xheloze. Kanë një mënyrë mendimi se unë jam e mirë dhe ajo tjetra pak më e keqe, tjetra është e keqe dhe tjetra më pak e mirë. Mendoni se kjo është e vërtetë. Si janë për ty gratë, duke kujtuar njërën ose tjetrën lidhje dashurie?
Casimiro De Brito: Jo, jo, jo! Kjo nuk ka të bëjë me këto vlerësime. Unë nuk ndahem nga një grua se mendoj se kjo është më e mirë, apo kjo është më e keqe. Për mua nuk ka grua të keqe, nuk ka asgjë më të mirë apo më të keqe tek një tjetër. Të gjitha janë pothuajse njëlloj. Për mua ato janë pjesë të një orkestre sinfonike, të gjitha janë në vendin e vet. Unë mund të them për shembull, në rastin tim me gruan e fundit. Me bashkëshorten e fundit fjala bie. Them se në një moment ka njeriu një arsye kur nuk ndihet mirë dhe e dallon diçka. Por në atë momnet kur unë nuk ndihem mirë me dikë përpiqem të kuptojë arsyen, pse nuk ndjehem mirë me diçka dhe përpiqem më shumë të kuptojë njeriun tjetër, pra gruan më shumë se një tjetër. Por, unë mendoj se çdokush është i rëndësishëm, madje çdo njeri është i veçantë. Madje në jetën time në një moment mund të ketë patur një apo dy njerëz që mund të kenë qenë shumë të rëndë. Të tjerët janë atje, pastaj kanë vendin e tij secili duke jetuar jetët e tyre (ëëë?!). E pranoj këtë formë, këtë rrugë, këtë mënyrë. Për shembull, ka ndodhur që t’i them ish gruas time, një prej ish grave të mia, që ish burri juaj mund të ketë qenë, fjala bie, shoku im më i mirë. Kjo është një fakt dhe ne i pranojmë gjërat. Nëse ai është miku im, është miku im dhe ne i pranojmë gjërat si pjesë të realitetit, sepse unë jetoj me atë “kape jetën” dhe jetoje momentin. Nuk luaj me këtë dhe nuk mund të luaj me asgjë. Në qoftë se unë i them një gruaje se e dua atë, e dua atë, dhe e dua me të vërtetë atë. Varet nga rasti, varet nga marrëdhënia, nga ngjarjet me të cilat ajo rrethohet. Pra, nga realitetet të cilat ne na rrethojnë, nga hapësira nga koha, por unë në fakt i besoj këtij realiteti, ku unë e vendos vetveten. Pra jetoje jetën në mënyrën më serioze të saj, jo thjesht jetoje jetën.
Dhurata Hamzai: Çfarë të kanë mësuar gratë për jetën, por për dashurinë?
Casimiro De Brito: Ooh, çdo gjë. Mendoj është gjëja, jo objekt, por gjëja më e mirë, mrekullia më e bukur e natyrës. Kur gruaja është me të vërtetë grua, kur ajo nuk bie pre e natyrave të çuditshme që nuk janë të sajat, kur një grua është e vërtetë, kur një femër është e vërtetë, është gjithmonë më e mirë se një burrë. Në fakt kjo nuk është vetëm ideja ime. Shumë njerëz mendojmë kështu si unë, sepse një grua në fakt ka diçka shumë interesante të natyrës, të tokës, të idolit, të idhullit që ne krijojmë mbi të. Ne jemi mësuar që të themi që gratë janë gënjeshtare, ose janë të pavërteta, por në fakt nuk është aspak e vërtetë kjo. Burrat janë të pavërtetë, jo gratë. Unë ngaqë flas shpesh kështu konsiderohem si një feminist që i përkas atyre. Një prej grave të mia me të cilat jam martuar ka qenë totalisht një feministe, komplet një feministe. Dhe kështu ne kemi pasur një takim të madh ku drejtonin tetë gra me mua, dhe unë isha domethënë njeriu që drejtoja sesionin, sepse unë isha një drejtues i këtij sesioni dhe unë isha më feminist se këto gra. Unë isha pro të drejtave, apo të dëshirave të këtyre grave. Pothuajse nuk kam asnjë gjë kundër prirjeve apo të drejtave të tyre personale. Nuk kam asnjë gjë kundër të gjitha këtyre. Për shembull më kujtohet një çast nga ish gruaja ime. Kur unë jam martuar me këtë grua, zgjodhëm vendin, shkuam pra në vendin ku duhet të martoheshim dhe siç janë ritet tradicionale “a më pranon ti mua për burrë deri në fund të jetës, ….”, apo a më pranon ti për grua deri në …”, ne e ndryshuam këtë rit, dhe i thamë njëri-tjetrit: -A më pranon mua për burrë, derisa sa të zgjas, dhe ajo tha: -Po, të pranojë ty për burrë derisa të zgjas. (De Britos i mbushen sytë me lot-Dh.H.)
Dhurata Hamzai: Keni fëmijë nga martesat tuaja të shumta?
Casimiro De Brito: Po kam tre fëmijë. Dy djem të rritur dhe një vajzë që tani është 13 vjeç. Vajza ka lindur nga martesa e fundit. E dua shumë. Ajo jeton me nënën e saj, por unë mundohem ta takoj shpesh. Divorci i fundit me gruan time erdhi për shkak të diferencës së moshës. Ajo është shumë e re, 40 vjeç, e unë jam 70 vjeç. Por unë ende e dua atë. Unë i kam dashur dhe i dua ende të gjitha gratë e jetës sime.
Dhurata Hamzai: Faleminderit shumë zoti De Brito. “Kush ka dashuruar, ende dashuron”.
Gazmend Krasniqi[1]
Një filozofi e kompozicionit / O filozofie a compoziţiei
(Nga tradita te postmodernia)
1.
Fjalët e Edgar Alan Poe, kur flet për “Korbin” se “e tërë poema ka vijuar hap pas hapi, gjer në përfundimin e saj, me përpikmërinë dhe rigorozitetin e domosdosshëm matematik”, si dhe fjalët e Stephane Mallarme se “më mirë thjesht një libër i vetëm, i organizuar dhe i punuar fort, se sa një përmbledhje frymëzimesh të rastësishme, qofshin këto edhe të mrekullueshme” – flasin për diçka mbase jombizotëruese gjerësisht në poezi, pasi lexuesi, zakonisht, as që do të dijë për mundin e krijuesit, megjithatë kjo përvojë zbret që nga emrat e përmendur e deri te krijues pa shumë emër. Përkimet e mësipërme nuk janë rastësi, pasi Mallarme është në linjën e dishepujve të Poe: kur analizon poezinë e tij “Erashka”, kritiku Marsel Raymond thotë: “ky është, sigurisht, lloji i poezisë që do ta joshte Poe-n”. Siç thotë vetë, Mallarme ka mësuar anglisht vetëm për të lexuar Poe-n në origjinal. Kur mendon se vetë Baudelaire, njeriu që i dha Poe-s famë evropiane, e ka përkthyer Korbin në prozë, duhet t’i japësh të drejtë Mallarme-së, pasi ai i ka dhënë të drejtë Baudelaire-it, kur e përktheu edhe vetë Korbin në prozë.
Mallarme e ka pranuar provokimin e Poe-s, kur shprehet se “çdo rastësi duhet të përjashtohet nga vepra moderne dhe nuk mund të jetë e pranishme aty, veçse gjoja”. Për ne ky është rasti më i mirë për të pranuar kalimin e interesimit nga autori te krijimi – fakt i admirueshëm, çka vazhdon të gjejë (si çdo gjë që admirohet fort) kundërshtarë te pasuesit e pozitivizmit dhe socrealizmit. Teoria moderne do të na thoshte se “një vepër letrare lidhet me letërsinë në përgjithësi dhe jo me personalitetin e asaj vepre: autori është një ekspert në punën e tij”. Thënë shkurt, forma sajohet nga “sistemi”, një tërësi që ekziston para poetit. Jo intensiteti i emocionit, por intensiteti i procesit artistik, do të thoshte Eliot-i.
Po të shohim traditën tonë, do të vërejmë se Poradeci fitoi mjaft ngaqë, qysh në zanafillë, Mitrush Kuteli i mëshoi pikërisht kësaj ane për të cilën po flasim. Në zanafillë, Mjeda, me sa duket, humbi mjaft ngaqë Fishta pat shkruar për poezinë e tij: vjen më tepër prej mendjes se prej zemrës. Për shumë kohë, Poradecit i duhet të ndeshet me kodet psikanalitike të Krist Malokit, ndërsa Mjedës i duhet të ndeshet me kodet e heshtjes. Mjedën nuk e gjen te “panoramat” e Konicës, as te një shkrim i gjerë i Skënder Luarasit në një revistë të Beogradit, por, dikur, simpatizantët e tij provokuan shkrime dhe del në sipërfaqe dallimi midis shkollës letrare jezuite, që përfaqëson Mjeda, dhe shkollës letrare françeskane, që përfaqëson Fishta.
Është e qartë se kjo mënyrë e të diskutuarit interesohet për rezultatin: çfarë është poezia, pasi është shkruar?
Kjo është çështja.
Arsyen Nga vjen dhe Pse vjen ajo ia lë psikologëve dhe psikanalistëve.
2.
Pyetja e mësipërme vjen më e lehtë kur e bëjmë brendapërbrenda traditës, por vështirësohet nëse e bëjmë nga pozita e re e postmodernes, prirja mbizotëruese e kulturës së sotme. Për atë që do të thotë kjo pyetje, duhet t’i kërkojmë ndihmë filozofit të rëndësishëm të kësaj prirjeje, Francois Liotar. Ai shprehet: Artisti apo shkrimtari postmodern është në pozitën e një filozofi, teksti që shkruan apo vepra që krijon nuk udhëhiqet nga rregulla të paravendosura dhe nuk mund të jenë të paragjykuara prej aplikimit të teorive të dhëna te ky tekst apo kjo vepër. Të tilla rregulla dhe kategori janë çfarë teksti apo vepra po hetojnë.
E pra, ç’ndodh në këtë lloj artisti?
Gjithmonë, kjo natyrë pyetjeje më kujton ngjarjen që tregon Octavio Paz, kur i çon Marsel Duchamp-it esenë e shkruar për të. Kartolina që vjen nga Duchamp, shkruan: Faleminderit që më tregove ca gjëra për veten tënde.
Konkluzioni: po të flasësh për përvojën tënde je më i mbrojtur.
3.
“Mbase amatorët e delirit do të ndihen të zemëruar për shkak të këtyre maksimave cinike; por gjithsekush mund të marrë prej tyre atë që i duhet”. Kështu shkruan Baudelaire-i për esenë e Poe-s. Qysh nga eseja e Poe-s e deri më sot, shumkujt i djeg ideja se ajo që ne quajmë frymëzim, është në të vërtetë një mendim i shpejtë, që nuk pushon së qeni llogari, megjithëse zhvillohet në një kohë të shkurtër (por, herë pas here, kërkon përjetimin dhe korrigjime të pafund).
A është tallur Poe me kritikët e vet? Gjenden argumente për të dyja përgjigjet e kësaj pyetjeje, megjithatë, prapëseprapë, është e rëndësishme që kjo nuk na pengon të flasim për një filozofi të kompozicionit, prandaj marrim në shqyrtim (siç thamë, nga përvoja vetjake) poemën Odë Dodone. Fillimisht ajo qe quajtur Divnesë Dodone, pra qe përdorur fjala e bukur divnesë – profecia që përcjell orakulli. Qe joshës, jo pa muzikë, përftimi Divnesë Dodone, por megjithatë fitoi fjala Odë, sipas argumenteve që do të vijojnë, megjithëse ardhja e një forme kaq serioze poetike si oda në kohën tonë duket një paradoks.
Historikisht oda i këndon me ton serioz dikujt që meriton adhurime dhe lëvdata të larta për vepra të mëdha e fitore të rëndësishme, ndërsa solipsismi e skepticizmi (dy fjalë që barazohen në fjalorët enciklopedikë) përfaqësojnë atë doktrinë ku bota është çfarë perceptojmë vetë. Flasim për atë skepticizëm që rrjedh nga Berceley, i cili konsiston në dyshimin ndaj realitetit të botës së jashtme dhe në të besuarit e realitetit të një bote shpirtërore. Ky solipsisëm është esenca e botës postmoderne.
Si kusht i parë, mbi këtë bazë paradoksi, rrjedhimisht, duhet të ndodhë dekononizimi i standarteve kulturorë, i veprave dhe autoriteteve të mëparshëm. Historikisht, që nga antikiteti njihen disa lloje odësh, si ajo nga doli strofa safike, si dhe odat e quajtura pindarike e horaciane, me forma vargu dhe strofash të përpunuara. Dimë se, më vonë, në letërsitë e vendeve të ndryshme, oda u bë një poezi e gjatë, në të cilën shprehen ndjenja të fuqishme, por gjithnjë duke ruajtur tonin solemn dhe madhështinë e këndimit. Psh, në traditën tonë, poezia e Ndre Mjedës Mustafa Pasha në Babunë përbëhet prej trembëdhjetë strofash safike.
Odë Dodone ringjall njohjen tonë për kuptimin e odës, por e sheh atë vetëm si pikë referimi: kjo sjellje me odën shkon në parodi, cilësi e postmodernes që, sipas Jameson, sfidon dhe shkatërron atë që imiton. Shihet lehtë se nuk ka mbetur asgjë nga forma e hershme, si nga pikëpamja e vargut, ashtu dhe nga pikëpamja e strofës. Nga pikëpamja e vargut kemi, sipas Pound, jo metronom, por frazë muzikore, e cila fillon që në titull: Odë Dodone. Për të evokuar një kohë si koha pellazgjike, kërkohen burime, por këto burime hyjnë në shërbim me ironi dhe pastiche, duke i fragmentuar tekstet dhe duke i kthyer në kolazhe e montazhe.
Që shija e kohës tonë është një shije intertekstuale, kërkon ta thotë edhe poema Palimpsest poeti. Kjo shije kërkon çmistifikimin dhe desakralizimin e aktit poetik, prandaj poema që në fillim do ta lërë të çmeritur lexuesin e poezisë tradicionale. Ndryshe nga toni serioz i poemës së parë, ndërfutja e citimeve dhe gërshetimi i materialit letrar me atë jo letrar, pra qarkullimi i teksteve nga libra të një natyre tjetër, kërkonte natyrën e përmbajtur, ku diçka nuk gjykohet mbi a nën diçka tjetër, kushtëzuar nga kërkimi i mitit poetik.
Ky lloj ndërtimi duhej të sillte një teksti të ri mbi shtresat e teksteve të vjetra, i cili duhet të funksionojë si një realitet i ri artistik, pra si një tekst i ri poetik.
4.
Sa vlejnë provokimet?
Provokimi mund të ketë reagime të ndryshme. Baudelaire dhe Mallarme e përkthyen Korbin në prozë, por, me përkthimin e tij, portugezi i famshëm Fernando Pessoa kërkoi t’i afrohej origjinalit, ndërsa Noli ynë e dha atë me tetërrokëshin shqiptar.
“I vetmi ndikim i joni mbi të tjerët, ose i tjerëve mbi ne është gjuha. Ne kemi gjuhën (ëëë?!). Pavarësisht se ne e kemi këtë gjuhë ne mbetemi peng i moszbulimit të këtij misteri. Si ka mundësi që ne e paskemi gjuhën për të komunikuar me të tjerët, që ne jemi një objekt i këtij misteri që duhet zhveshur nëpërmjet gjuhës, sepse paskemi paaftësinë për ta zbuluar këtë mister...
... Përpiqem të jem dashnor i zjarrtë. Nëse lexon CV-në e karrierës sime mund të gjesh divorce të panumërta. Rri me një grua vetëm kur e dashuroj. Kur nuk e dua, gjithçka ka mbaruar. Nuk më pëlqejnë ngatërrimet në një histori dashurie. Unë nuk e lë një grua, sepse nis të dashurojë një grua tjetër, por thjesht ndahem nga ajo nëse ka mbaruar kjo histori dashurie...
... Kur gruaja është me të vërtetë grua, kur ajo nuk bie pre e natyrave të çuditshme që nuk janë të sajat, kur një grua është e vërtetë, kur një femër është e vërtetë, është gjithmonë më e mirë se një burrë. Në fakt kjo nuk është vetëm ideja ime. Shumë njerëz mendojmë kështu si unë, sepse një grua në fakt ka diçka shumë interesante të natyrës, të tokës, të idolit, të idhullit që ne krijojmë mbi të...
... Shprehja thelbësore “kape ditën” që vjen nga latinishtja, më ka bërë që të ndihem gjithmonë mirë. Në fakt e vetmja gjë që kemi në dorë është Dita. Është e vetmja gjë që kemi në dispozicion. Ne mendojmë sikur jemi të aftë të ndryshojmë jetën e fëmijëve tanë, por kjo në fakt nuk është e vërtetë. Ne thjesht jetojmë tani...
Casimiro de Brito, i ftuar në Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë dhe Literaturës POETEKA, Durrës, Shqipëri. De Brito është autor i 48 librave me poezi, novela, aforizma dhe ese. Sot ai është president i Pen Klub në Portugali dhe këshilltar i Shoqatës Botërore të Hajkut në Tokio, i Festivalit ndërkombëtar “Zërat e Mesdheut”. Është drejtor i festivalit të poezisë në Lisbonë, si dhe i shumë revistave letrare në botë. Në Porto Santo dhe Faro dhe është një nga përfaqësuesit më të mirë të poezisë bashkëkohore që shkruhet në Portugali. Ai është pjesëmarrës në shumë festivale poezie dhe konferenca në të gjithë botën. Ai ka marrë titullin Ambasador i Paqes në Gjenevë.
Poezia e Casimiro de Brito-s është cilësuar si poezia më e bukur e ditëve tona e cila vjen dhe mbetet si kujtesë e pamjeve metafizike, ku stili, gjuha, dhe gjetja janë një përqasje që vihen në funksion të artit që ai krijon, një art tërheqës që vihet në shërbim të ekzistencës së problemeve njerëzore si dashuria, urrejtja, jeta apo edhe vdekja.
“Ekzistojnë shumë mrekulli/ por asnjë mrekulli e tillë si njeriu./ Vetëm kundër vdekjes,/ edhe pse ka shpikur mjete mbrojtëse ndaj sëmundjeve,/ e ka kërkuar gjetkë ndihmën.....”
Këto janë vargje të Sofokliut me të cilat hapet libri “Lartësimi i ndjenjës”, i Casimiro de Brito-s, libër i cili i dha atij dhe çmimin e PEN Klub-it.
De Brito u lind në Algrave të Portugalisë në vitin 1938. Fëmijërinë dhe adoleshencën e kaloi në Algrave. Pasi kreu punë të ndryshme ai u zhvendos në Londër dhe ndoqi kolegjin VVestfield, ku u dha mbas poezisë klasike japoneze. U kthye në Portugali më 1959, punoi si llogaritar, mësues, gazetar, korrespondent i gjuhëve të huaja, bankier dhe drejtues. Nga viti 1969 në 1971 ai jetoi në Gjermani dhe më pas u kthye sërish në Lisbonë. Sot jeton si një shkrimtar profesionist. Aktivitetin kulturor De Brito e nisi në 1953 me botime në gazeta, revista, lexime poetike e krijime poetike, novela, ese dhe përkthime. Krijimet e tij janë përfshirë në më shumë se 170 antologji dhe si dhe janë përkthyer 24 libra në 24 gjuhë të ndryshme të botës. Aktiviteti i tij letrar përfshin lexime të pafundme, leksione në shkolla të ndryshme, shoqata kulturore, universitete brenda dhe jashtë vendit të tij.
Çmime letrare dhe trofe
Casimiro de Brito Ka fituar shumë çmime prestigjioze si:
Çmimi Ndërkombëtar i Versajës, Çmimi prej Organizatës të Shkrimtarëve Portugezë, Çmimin e PEN Klubit për Poezi, Çmimin ndërkombëtar Leopold Sedar Senghor, për karrierën poetike, Çmimin evropian për poezi - Sibila Aleramo, Çmimin Mario Luzi, për librin më të mirë me poezi botuar në Itali më 2004, “Libri i rënieve”.
Poeti i famshëm portugez Casimoro De Brito, fituesi i “Unazës Poeteka” për Edicionin IV të festivalit ndërkombëtar të poezisë dhe literaturës “POETEKA”, që u zhvillua nga 22 deri më 28 shtator në në Durrës. Një nga motivet e poezisë së poetit portugez, De Brito, është: “Kush ka dashuruar, gjithmonë dashuron…”
Dhurata Hamzai: Ju, zoti De Brito, vini nga Portugalia, e cila në vendin tonë përfytyrohet në një mënyrë idilike. Është krijuar përshtypja sikur portugezët janë popull i pasioneve të forta, janë njerëz që dashurojnë tepër e që këndojnë e vallëzojnë me shumë-shumë pasion. Është kjo një përshtypje që është krijuar nga reportazhet, nga filmat, ose nga veprat letrare. Po cila është në të vërtetë Portugalia dhe portugezët sipas De Britos?
Casimiro De Brito: Ky përfytyrim idilik për Portugalinë krijohet sepse ne portugezët jemi një popull i përzier. Jemi kaq të ndryshëm, ngaqë edhe vetë ne nuk dimë nëse jemi fillimi apo fundi i Europës. Dhe mendoj se ne nuk kemi qenë fundi, por fillimi i Europës, sepse jemi vizituar, jo pushtuar. Ne jemi vizituar nga çdo popull antik, popull i lashtë. Jemi vizituar nga finlandezët, nga egjyptianët, nga grekët, nga arabët, nga persët, etj, etj. Kushdo ka qenë atje…, përgjithësisht në jug të Portugalisë. Unë vetë i përkas jugut, jam njeri i jugut të Portugalisë, që do të thotë që unë jam një mesdhetar. Një njeri i jugut nuk ta thotë dot këtë që unë e them kaq lehtësisht, se “unë jam një jugor”, sepse ata janë të ngjizur, të bërë, të ndërtuar tashmë me njerëz që kanë ardhur nga qendra e Europës. Veriorët në Portugali janë pak a shumë ndryshe, ndërsa ne jugorët i kemi origjinat tona të ndërtuara kryesisht me njerëz që vinë prej Mesdheut. Kjo ka influencuar shumë gjuhën tonë, ndjenjat tona, mënyrën e të jetuarit, mënyrën e të qenurit, veçanërisht gjuhën. Sepse gjuha që ne flasim në jug, është pothuajse 27 përqind e përbërë nga fjalët që vinë nga Mesdheu, nga Arabia për shembull. Ne kemi pak a shumë këtë ide, e cila pak a shumë ka një ndryshim me mënyrën e të besuarit dhe jetesës së njerëzve. Unë jam njeri i jugut, kështu që e konsideroj veten mesdhetar, dhe nuk nguroj ta them këtë sepse jam i hapur, sepse mendoj se drejtoj botën dhe vrapoj drejt saj. I pranoj idetë e tjetrit, ndjenjat. Ndihem si në shtëpi, kur jam gjithëkund, këtu apo në Norvegji. Pra, ajo që është e veçantë në njerëzit e Portugalisë është pak a shumë kjo që sapo unë e thashë.
Dhurata Hamzai: Ju zoti De Brito, mos doni të thoni se tek një pjesë e portugezëve ekziston konservatorizmi, duke përmendur në këtë rast si shembull portugezët e veriut?
Casmiro De Brito: Dua të them se kjo ide, ideja e të qenit i hapur, është thelbësore tek unë, është fillimi i të menduarit tim dhe është i rëndësishëm edhe ndikimi i origjinës sime. Unë thashë vetëm që ka ndryshim tek portugezët e veriut, por nuk gjykoj ata. E gjithë mendja ime është munduar të jetë e hapur, duke e konsideruar tjetrin në mënyrë të veçantë ashtu si vetveten. Ndjehem si në shtëpi kudo që jam, qoftë edhe në Japoni, apo në Amerikën e Jugut, apo kur jam në Lindje apo në Lindjen e mesme, e ndjej gjithmonë vetveten në shtëpi.
Dhurata Hamzai: Zoti De Brito, këta popuj të Europës që ju kanë vizituar gjatë historisë, kanë marrë nga kultura portugeze, apo kanë dhënë nga kultura e tyre më tepër?
Casmiro De Brito: Kjo është një pyetje që ka dy rrugë, dy drejtime. E para është rruga e gjakut. Unë e di që gjaku im është një gjak i ndërtuar, ose i ngjizur prej gjakut të njëqind formave të ndryshme. Ndryshon paksa me këtë ide. Tani në këtë moment apo në këto kohë unë arrij të mendoj që unë jam një qytetar i botës, një njeri i botës dhe i përkas të gjithë botës, të gjithë kulturës së saj. Di se gjaku im është një gjak i ndërtuar, ose i ngjizur prej gjakut të 100 formave të ndryshme. Unë jam qytetar i botës dhe natyrisht që kjo është influenca më e madhe e botës time, ose e punës sime në këtë botë dhe, natyrisht kjo lloj pune më sjell më afër botës. Në lidhje me këtë ndikim ka poetë të tjerë portugezë që janë vlerësuar në një mënyrë, ose një tjetër se janë të mirë. Janë çfarë unë i quaj shpirtra shumë të mirë, ose solista shumë të mirë, ata të parët, ndërsa unë jam një lloj orkestre sinfonike, sepse unë pranoj tjetrin, përpiqem ta pranoj tjetrin, përpiqem ta perceptoj tjetrin dhe ndihem si në shtëpi gjithmonë me këto që bëj. Absolutisht ndihem si në shtëpi, sidomos, sot që jam në Shqipëri, ndihem pikërisht sikur këtu është edhe vendi im. Kam ndier të njëjtën gjë kur kam qenë për herë të parë në Uells, në Kioto, në këtë qytet të Japonisë, apo në SHBA. Mendoj se bota është e vogël. Mendoj kështu dhe këtë më duket sikur e them çdo ditë në poezinë time se vdekja ndoshta nuk ekziston. Mendoj kështu, duke u nisur nga të gjitha sa thashë.
Dhurata Hamzai: Ju thatë se për ju vdekja nuk ekziston, po ç’mund të na thoni për dashurinë që vjen e ikën brenda lirisë suaj të të ndjerit. A ekziston vërtetë dashuria? Në një nga vargjet e tua poetike thuhet se “Kush ka dashuruar, dashuron gjithmonë”, është ky varg një nga motivet e jetës suaj, apo mënyra e vetme si ju e konceptoni jetën?
Casimiro De Brito (duke recituar poezinë në vijim): “Këngën e fshehtë për gjithë jetën e dëgjon,
dëgjon dhe këndon
erërat e ndryshimeve
nga Lindja në Perëndim…”
Mbi 50 vjet dhe pothuajse që nga vargu im i parë, unë kam thënë, që vdekja ndoshta nuk ekziston, që ne jemi mëkatarë të botës, njerëz të botës. E kam thënë që në poezinë e parë në moshën 17 vjeç dhe e them sërish edhe tani.
Dhurata Hamzai: Zoti De Brito, nuk ju ka ardhur keq për asgjë që keni bërë kundër rrymës në jetë?
Casimiro De Brito: Pra, siç e kam përmendur më lart, shprehja thelbësore “kape ditën” që vjen nga latinishtja, më ka bërë që të ndihem gjithmonë mirë. Në fakt e vetmja gjë që kemi në dorë është Dita. Është e vetmja gjë që kemi në dispozicion. Ne mendojmë sikur jemi të aftë të ndryshojmë jetën e fëmijëve tanë, por kjo në fakt nuk është e vërtetë. Ne thjesht jetojmë tani. Jetojmë ashtu sikur një gur, ose si një bimë, apo si një kafshë. I vetmi ndikim i joni mbi të tjerët, ose i tjerëve mbi ne është gjuha. Ne kemi gjuhën (ëëë?!). Pavarësisht se ne e kemi këtë gjuhë ne mbetemi peng i moszbulimit të këtij misteri. Si ka mundësi që ne e paskemi gjuhën për të komunikuar me të tjerët, që ne jemi një objekt i këtij misteri që duhet zhveshur nëpërmjet gjuhës, sepse paskemi paaftësinë për ta zbuluar këtë mister. Nga ana tjetër ne kurrë nuk mund të zbulojmë misterin e gjuhëve (ëëë ?!). Unë mendoj që kjo ndodh sepse ne jemi të varfër, sepse fjala bie, e kam fjalën për kafshët, shkëmbinjtë lumenjtë, lulet, ujërat, ato e kanë gjuhën e tyre. Ato e kanë gjuhën e tyre dhe ato kanë mundësi të lidhen midis tyre. Nga kjo lidhje, nga ky kuptim njerëzor, ajo që dua të them është se unë nuk arrij të pranoj ndryshimin në mes të burri dhe të një gruaje. Mes një të vjetri apo një të riu, midis fjala bie një arabi, apo dikujt nga një pozicion tjetër social. Kjo do të thotë që unë arrij të kuptoj ndryshimin cilësor midis njeriut dhe gurit fjala bie, apo shkëmbit, midis njeriut dhe lumit. Atëhere unë paskam bërë një përpjekje për të kuptuar fjala bie dikë, sepse ti je një njeri, një burrë, ose je një grua ndryshe nga unë, atëhere unë duhet të bëjë një përpjekje për të kuptuar një ide, apo të bëjë një përpjekje për të kuptuar atë që është fëmija im dhe që është shumë më larg se unë në moshë. Apo më duhet të bëjë përpjekje për të kuptuar parardhësit e mi që kanë qenë krjet të ndryshëm nga unë. Por ama, më ndodh ama që nuk kam mundësi të lexoj, të lexoj fjalët e lumit (ëëë ?!), fjalët e malit dhe të përpiqem ta bëjë këtë, apo ndoshta në hapat e tjerë të përpiqem të kuptojë fjalët e ujërave, apo fjalët e natyrës apo të diellit. Me fjalë të tjera unë përpiqem të kuptojë gjithë këtë në poezinë time, të kuptuarit e të gjitha gjërave sa thamë më lart. Përpiqem të kuptojë të vendos në poezinë time të gjitha shenjat e ndjenjave, të poezisë dhe të ndihem ende i varfër, sepse unë ende nuk arrij të kuptojë atë çfarë i thonë gjuha e malit, apo e lumit, apo e yjeve.
Dhurata Hamzai: Ekziston një opinion që portugezët janë dashnor të zjarrtë, si është poeti Casimiro De Brito kur dashuron?
Casimiro De Brito: Përpiqem të jem dashnor i zjarrtë. Nëse lexon CV-në e karrierës sime mund të gjesh divorce të panumërta. Rri me një grua vetëm kur e dashuroj. Kur nuk e dua, gjithçka ka mbaruar. Nuk më pëlqejnë ngatërrimet në një histori dashurie. Unë nuk e lë një grua, sepse nis të dashurojë një grua tjetër, por thjesht ndahem nga ajo nëse ka mbaruar kjo histori dashurie. Nuk më pëlqen të bëjë ngatërrime të këtyre historive. Më pëlqen që historitë e mia të jenë të qarta dhe diçka mbaron dhe fillon diçka tjetër. Por ideja është se, unë mund ta dua për pak kohë një grua shumë-shumë.., por ndonjëherë ama kuptoj se dashuria mbaron. Dhe kështu më rastis të takoj një grua tjetër. Dhe tani që jam qytetar i botës dhe i përkas gjithë botës, lidhjet e mia janë në vende të ndryshme. Jam pothuajse gjithmonë i paduruar në dashuri. Kjo është jeta ime. Kam shkruar për këtë, kam shkruar dhe një novelë me katër volume, quhet libri i dëshirave. Çdo volum ka një grua që është në qendër të fjalëve. Kam jetuar me të dhe jetoj me të në një farë mënyre. Kam jetuar më përpara, por vazhdoj ende të jetojë me të. Përgjithësisht këto gra janë në qendër të këtyre veprave dhe këto janë krejtësisht të ndryshme. Në të gjitha vëllimet është e njëjta grua, por që duket ndryshe.
Dhurata Hamzai: Çfarë pëlqeni tek gratë në çastin që bini në dashuri?
Casimiro De Brito: Kjo është ngjarja e veprës që thashë më lart në fakt. Mendoj se në këtë libër, në këtë provincë që jam duke e shkruar, po flas për katër gra të ndryshme. Ato janë të iluminuara, të ndriçuara prej meje. Dhe njëra nga këto gra, ndriçohet, ose iluminohet nga të treja. Për shembull, ajo thotë tani që ti duhet të vish me mua në Lindjen e Mesme, sepse duhet të shkoj në Egjypt për të gjetur Aleksandrinë. Dhe diku tjetër në veri, dhe unë shkoj... Pra, ajo grua në këtë libër është e iluminuar, ose e kapur nga dëshira. Është ajo që unë e quaj grua të pushtuar nga dëshira apo nga iluminimi. Për shembull gruaja tjetër është e pushtuar nga dhembja, sepse ajo vuan. Ajo vuan prej 20 vjetësh nga një dhimbje e rëndë që është një sëmundje e rrallë në botë. Ajo e ka braktisur vendin e saj të punës si doktoreshë në një universitet dhe përkthen vetëm librat e mi dhe ajo ka një dhembje, që është një dhembje e përhershme. E vetmja mënyrë e saj për të harruar dhimbjen, është të bëjë dashuri. Kjo është është e publikuar në librin tim të dhimbjes, është libri i dytë (ëëë ?!). Në rastin tim në librin tjetër është një grua japoneze. Kur unë kam shkuar në Osaka dhe ajo është e pushtuar, apo e iluminuar nga natyra duke iu dedikuar natyrës. Ajo më thërret mua nga Himnelaja apo vende të tjera dhe më thotë mua që “ja po kërcej nga Himnelaja”, ose për shembull që “jam në det” ose “duke gjuajtur peshk, peshkun më të madh”, ose po ngjit malet dhe kështu ajo është edhe një mënyrë të ekzistuari e një qenieje njerëzore, dhe tjetra (ëëë ?!), e katërta, ose gruaja e vëllimit katër të romanit tim që është dikush që unë e takoj në Venezuelë dhe e kemi parë njëri-tjetrin dhe unë i them asaj fjala vjen që unë e kam jetën time të mirëorganizuar. Ajo braktis gjithçka dhe dëshiron të jetë në Portugali. Kjo do të thotë që mes kësaj eksperience të të shkruarit nuk mund të ketë ndonjë formë të veçantë, të jetës së një njeriu. Është e njëjta gjë me shokët, me të tjerët. Pra nuk është tërësisht e imja. Është ajo çka njerëzit bëjnë dhe janë. Dhe natyrisht janë këto gjëra që më ndryshojnë mua dhe ndryshojnë poezinë time, ose mënyrën se si unë shkruaj, e ndryshme nga të tjerët.
Dhurata Hamzai: Mendohet se gratë janë xheloze. Kanë një mënyrë mendimi se unë jam e mirë dhe ajo tjetra pak më e keqe, tjetra është e keqe dhe tjetra më pak e mirë. Mendoni se kjo është e vërtetë. Si janë për ty gratë, duke kujtuar njërën ose tjetrën lidhje dashurie?
Casimiro De Brito: Jo, jo, jo! Kjo nuk ka të bëjë me këto vlerësime. Unë nuk ndahem nga një grua se mendoj se kjo është më e mirë, apo kjo është më e keqe. Për mua nuk ka grua të keqe, nuk ka asgjë më të mirë apo më të keqe tek një tjetër. Të gjitha janë pothuajse njëlloj. Për mua ato janë pjesë të një orkestre sinfonike, të gjitha janë në vendin e vet. Unë mund të them për shembull, në rastin tim me gruan e fundit. Me bashkëshorten e fundit fjala bie. Them se në një moment ka njeriu një arsye kur nuk ndihet mirë dhe e dallon diçka. Por në atë momnet kur unë nuk ndihem mirë me dikë përpiqem të kuptojë arsyen, pse nuk ndjehem mirë me diçka dhe përpiqem më shumë të kuptojë njeriun tjetër, pra gruan më shumë se një tjetër. Por, unë mendoj se çdokush është i rëndësishëm, madje çdo njeri është i veçantë. Madje në jetën time në një moment mund të ketë patur një apo dy njerëz që mund të kenë qenë shumë të rëndë. Të tjerët janë atje, pastaj kanë vendin e tij secili duke jetuar jetët e tyre (ëëë?!). E pranoj këtë formë, këtë rrugë, këtë mënyrë. Për shembull, ka ndodhur që t’i them ish gruas time, një prej ish grave të mia, që ish burri juaj mund të ketë qenë, fjala bie, shoku im më i mirë. Kjo është një fakt dhe ne i pranojmë gjërat. Nëse ai është miku im, është miku im dhe ne i pranojmë gjërat si pjesë të realitetit, sepse unë jetoj me atë “kape jetën” dhe jetoje momentin. Nuk luaj me këtë dhe nuk mund të luaj me asgjë. Në qoftë se unë i them një gruaje se e dua atë, e dua atë, dhe e dua me të vërtetë atë. Varet nga rasti, varet nga marrëdhënia, nga ngjarjet me të cilat ajo rrethohet. Pra, nga realitetet të cilat ne na rrethojnë, nga hapësira nga koha, por unë në fakt i besoj këtij realiteti, ku unë e vendos vetveten. Pra jetoje jetën në mënyrën më serioze të saj, jo thjesht jetoje jetën.
Dhurata Hamzai: Çfarë të kanë mësuar gratë për jetën, por për dashurinë?
Casimiro De Brito: Ooh, çdo gjë. Mendoj është gjëja, jo objekt, por gjëja më e mirë, mrekullia më e bukur e natyrës. Kur gruaja është me të vërtetë grua, kur ajo nuk bie pre e natyrave të çuditshme që nuk janë të sajat, kur një grua është e vërtetë, kur një femër është e vërtetë, është gjithmonë më e mirë se një burrë. Në fakt kjo nuk është vetëm ideja ime. Shumë njerëz mendojmë kështu si unë, sepse një grua në fakt ka diçka shumë interesante të natyrës, të tokës, të idolit, të idhullit që ne krijojmë mbi të. Ne jemi mësuar që të themi që gratë janë gënjeshtare, ose janë të pavërteta, por në fakt nuk është aspak e vërtetë kjo. Burrat janë të pavërtetë, jo gratë. Unë ngaqë flas shpesh kështu konsiderohem si një feminist që i përkas atyre. Një prej grave të mia me të cilat jam martuar ka qenë totalisht një feministe, komplet një feministe. Dhe kështu ne kemi pasur një takim të madh ku drejtonin tetë gra me mua, dhe unë isha domethënë njeriu që drejtoja sesionin, sepse unë isha një drejtues i këtij sesioni dhe unë isha më feminist se këto gra. Unë isha pro të drejtave, apo të dëshirave të këtyre grave. Pothuajse nuk kam asnjë gjë kundër prirjeve apo të drejtave të tyre personale. Nuk kam asnjë gjë kundër të gjitha këtyre. Për shembull më kujtohet një çast nga ish gruaja ime. Kur unë jam martuar me këtë grua, zgjodhëm vendin, shkuam pra në vendin ku duhet të martoheshim dhe siç janë ritet tradicionale “a më pranon ti mua për burrë deri në fund të jetës, ….”, apo a më pranon ti për grua deri në …”, ne e ndryshuam këtë rit, dhe i thamë njëri-tjetrit: -A më pranon mua për burrë, derisa sa të zgjas, dhe ajo tha: -Po, të pranojë ty për burrë derisa të zgjas. (De Britos i mbushen sytë me lot-Dh.H.)
Dhurata Hamzai: Keni fëmijë nga martesat tuaja të shumta?
Casimiro De Brito: Po kam tre fëmijë. Dy djem të rritur dhe një vajzë që tani është 13 vjeç. Vajza ka lindur nga martesa e fundit. E dua shumë. Ajo jeton me nënën e saj, por unë mundohem ta takoj shpesh. Divorci i fundit me gruan time erdhi për shkak të diferencës së moshës. Ajo është shumë e re, 40 vjeç, e unë jam 70 vjeç. Por unë ende e dua atë. Unë i kam dashur dhe i dua ende të gjitha gratë e jetës sime.
Dhurata Hamzai: Faleminderit shumë zoti De Brito. “Kush ka dashuruar, ende dashuron”.
Gazmend Krasniqi[1]
Një filozofi e kompozicionit / O filozofie a compoziţiei
(Nga tradita te postmodernia)
1.
Fjalët e Edgar Alan Poe, kur flet për “Korbin” se “e tërë poema ka vijuar hap pas hapi, gjer në përfundimin e saj, me përpikmërinë dhe rigorozitetin e domosdosshëm matematik”, si dhe fjalët e Stephane Mallarme se “më mirë thjesht një libër i vetëm, i organizuar dhe i punuar fort, se sa një përmbledhje frymëzimesh të rastësishme, qofshin këto edhe të mrekullueshme” – flasin për diçka mbase jombizotëruese gjerësisht në poezi, pasi lexuesi, zakonisht, as që do të dijë për mundin e krijuesit, megjithatë kjo përvojë zbret që nga emrat e përmendur e deri te krijues pa shumë emër. Përkimet e mësipërme nuk janë rastësi, pasi Mallarme është në linjën e dishepujve të Poe: kur analizon poezinë e tij “Erashka”, kritiku Marsel Raymond thotë: “ky është, sigurisht, lloji i poezisë që do ta joshte Poe-n”. Siç thotë vetë, Mallarme ka mësuar anglisht vetëm për të lexuar Poe-n në origjinal. Kur mendon se vetë Baudelaire, njeriu që i dha Poe-s famë evropiane, e ka përkthyer Korbin në prozë, duhet t’i japësh të drejtë Mallarme-së, pasi ai i ka dhënë të drejtë Baudelaire-it, kur e përktheu edhe vetë Korbin në prozë.
Mallarme e ka pranuar provokimin e Poe-s, kur shprehet se “çdo rastësi duhet të përjashtohet nga vepra moderne dhe nuk mund të jetë e pranishme aty, veçse gjoja”. Për ne ky është rasti më i mirë për të pranuar kalimin e interesimit nga autori te krijimi – fakt i admirueshëm, çka vazhdon të gjejë (si çdo gjë që admirohet fort) kundërshtarë te pasuesit e pozitivizmit dhe socrealizmit. Teoria moderne do të na thoshte se “një vepër letrare lidhet me letërsinë në përgjithësi dhe jo me personalitetin e asaj vepre: autori është një ekspert në punën e tij”. Thënë shkurt, forma sajohet nga “sistemi”, një tërësi që ekziston para poetit. Jo intensiteti i emocionit, por intensiteti i procesit artistik, do të thoshte Eliot-i.
Po të shohim traditën tonë, do të vërejmë se Poradeci fitoi mjaft ngaqë, qysh në zanafillë, Mitrush Kuteli i mëshoi pikërisht kësaj ane për të cilën po flasim. Në zanafillë, Mjeda, me sa duket, humbi mjaft ngaqë Fishta pat shkruar për poezinë e tij: vjen më tepër prej mendjes se prej zemrës. Për shumë kohë, Poradecit i duhet të ndeshet me kodet psikanalitike të Krist Malokit, ndërsa Mjedës i duhet të ndeshet me kodet e heshtjes. Mjedën nuk e gjen te “panoramat” e Konicës, as te një shkrim i gjerë i Skënder Luarasit në një revistë të Beogradit, por, dikur, simpatizantët e tij provokuan shkrime dhe del në sipërfaqe dallimi midis shkollës letrare jezuite, që përfaqëson Mjeda, dhe shkollës letrare françeskane, që përfaqëson Fishta.
Është e qartë se kjo mënyrë e të diskutuarit interesohet për rezultatin: çfarë është poezia, pasi është shkruar?
Kjo është çështja.
Arsyen Nga vjen dhe Pse vjen ajo ia lë psikologëve dhe psikanalistëve.
2.
Pyetja e mësipërme vjen më e lehtë kur e bëjmë brendapërbrenda traditës, por vështirësohet nëse e bëjmë nga pozita e re e postmodernes, prirja mbizotëruese e kulturës së sotme. Për atë që do të thotë kjo pyetje, duhet t’i kërkojmë ndihmë filozofit të rëndësishëm të kësaj prirjeje, Francois Liotar. Ai shprehet: Artisti apo shkrimtari postmodern është në pozitën e një filozofi, teksti që shkruan apo vepra që krijon nuk udhëhiqet nga rregulla të paravendosura dhe nuk mund të jenë të paragjykuara prej aplikimit të teorive të dhëna te ky tekst apo kjo vepër. Të tilla rregulla dhe kategori janë çfarë teksti apo vepra po hetojnë.
E pra, ç’ndodh në këtë lloj artisti?
Gjithmonë, kjo natyrë pyetjeje më kujton ngjarjen që tregon Octavio Paz, kur i çon Marsel Duchamp-it esenë e shkruar për të. Kartolina që vjen nga Duchamp, shkruan: Faleminderit që më tregove ca gjëra për veten tënde.
Konkluzioni: po të flasësh për përvojën tënde je më i mbrojtur.
3.
“Mbase amatorët e delirit do të ndihen të zemëruar për shkak të këtyre maksimave cinike; por gjithsekush mund të marrë prej tyre atë që i duhet”. Kështu shkruan Baudelaire-i për esenë e Poe-s. Qysh nga eseja e Poe-s e deri më sot, shumkujt i djeg ideja se ajo që ne quajmë frymëzim, është në të vërtetë një mendim i shpejtë, që nuk pushon së qeni llogari, megjithëse zhvillohet në një kohë të shkurtër (por, herë pas here, kërkon përjetimin dhe korrigjime të pafund).
A është tallur Poe me kritikët e vet? Gjenden argumente për të dyja përgjigjet e kësaj pyetjeje, megjithatë, prapëseprapë, është e rëndësishme që kjo nuk na pengon të flasim për një filozofi të kompozicionit, prandaj marrim në shqyrtim (siç thamë, nga përvoja vetjake) poemën Odë Dodone. Fillimisht ajo qe quajtur Divnesë Dodone, pra qe përdorur fjala e bukur divnesë – profecia që përcjell orakulli. Qe joshës, jo pa muzikë, përftimi Divnesë Dodone, por megjithatë fitoi fjala Odë, sipas argumenteve që do të vijojnë, megjithëse ardhja e një forme kaq serioze poetike si oda në kohën tonë duket një paradoks.
Historikisht oda i këndon me ton serioz dikujt që meriton adhurime dhe lëvdata të larta për vepra të mëdha e fitore të rëndësishme, ndërsa solipsismi e skepticizmi (dy fjalë që barazohen në fjalorët enciklopedikë) përfaqësojnë atë doktrinë ku bota është çfarë perceptojmë vetë. Flasim për atë skepticizëm që rrjedh nga Berceley, i cili konsiston në dyshimin ndaj realitetit të botës së jashtme dhe në të besuarit e realitetit të një bote shpirtërore. Ky solipsisëm është esenca e botës postmoderne.
Si kusht i parë, mbi këtë bazë paradoksi, rrjedhimisht, duhet të ndodhë dekononizimi i standarteve kulturorë, i veprave dhe autoriteteve të mëparshëm. Historikisht, që nga antikiteti njihen disa lloje odësh, si ajo nga doli strofa safike, si dhe odat e quajtura pindarike e horaciane, me forma vargu dhe strofash të përpunuara. Dimë se, më vonë, në letërsitë e vendeve të ndryshme, oda u bë një poezi e gjatë, në të cilën shprehen ndjenja të fuqishme, por gjithnjë duke ruajtur tonin solemn dhe madhështinë e këndimit. Psh, në traditën tonë, poezia e Ndre Mjedës Mustafa Pasha në Babunë përbëhet prej trembëdhjetë strofash safike.
Odë Dodone ringjall njohjen tonë për kuptimin e odës, por e sheh atë vetëm si pikë referimi: kjo sjellje me odën shkon në parodi, cilësi e postmodernes që, sipas Jameson, sfidon dhe shkatërron atë që imiton. Shihet lehtë se nuk ka mbetur asgjë nga forma e hershme, si nga pikëpamja e vargut, ashtu dhe nga pikëpamja e strofës. Nga pikëpamja e vargut kemi, sipas Pound, jo metronom, por frazë muzikore, e cila fillon që në titull: Odë Dodone. Për të evokuar një kohë si koha pellazgjike, kërkohen burime, por këto burime hyjnë në shërbim me ironi dhe pastiche, duke i fragmentuar tekstet dhe duke i kthyer në kolazhe e montazhe.
Që shija e kohës tonë është një shije intertekstuale, kërkon ta thotë edhe poema Palimpsest poeti. Kjo shije kërkon çmistifikimin dhe desakralizimin e aktit poetik, prandaj poema që në fillim do ta lërë të çmeritur lexuesin e poezisë tradicionale. Ndryshe nga toni serioz i poemës së parë, ndërfutja e citimeve dhe gërshetimi i materialit letrar me atë jo letrar, pra qarkullimi i teksteve nga libra të një natyre tjetër, kërkonte natyrën e përmbajtur, ku diçka nuk gjykohet mbi a nën diçka tjetër, kushtëzuar nga kërkimi i mitit poetik.
Ky lloj ndërtimi duhej të sillte një teksti të ri mbi shtresat e teksteve të vjetra, i cili duhet të funksionojë si një realitet i ri artistik, pra si një tekst i ri poetik.
4.
Sa vlejnë provokimet?
Provokimi mund të ketë reagime të ndryshme. Baudelaire dhe Mallarme e përkthyen Korbin në prozë, por, me përkthimin e tij, portugezi i famshëm Fernando Pessoa kërkoi t’i afrohej origjinalit, ndërsa Noli ynë e dha atë me tetërrokëshin shqiptar.
Palimpsest poeti
Zë fare pak vend
më e shumta një metër kub në kuzhinë
Alain Bosquet
1.
Nxjerrë prej asgjëkundi dhe i pathirrur
2.
Njerëzimi tërhiqet pak kohë në aktet e përdhunshme të foshnjërisë së vet
3.
Shkruhet diagnoza e temperaturës së lartë emocionale
4.
Kur muza i vë në dorë një lirë, ndalon rrjedha e lumit,
zbuten bishat, përkulen pemët dhe gurët lëvizin
Përtej historisë, përtej sajesës
Ose, siç thotë vetë, “sa madhështore është e gjitha kjo, ndonëse jo e vërtetë”
5.
Përveçse nxit ndjenja, pasione, përse tjetër
e nxjerrin nga shteti këtë të shkretë,
ashtu pastrehë, ashtu rrënjëzënë
në mbretërinë e ideve
duke menduar për lirinë,
sepse kush tregon ëndrrën e vet, duhet të jetë
krejt i zgjuar nga gjumi
6,
Fjalët “thotë shpesh gjëra të bukura, por pa e ditur se ç’bën” si shi ëngjëjsh mbrojtës
7.
Duke hyrë në masë, shkëlqim, harmoni
ky helm i ëmbël quhet rrezatim i qenies hyjnore
8.
Megjithatë ndërsa këmbët rrahin tokën
e sheh se ëngjëjt i hapin rrugë
ndërsa kundron shtëpitë, pallatet, qytetet
ndërsa kundron artet dhe shkencat
mendon se sado i tokës të jetë njeriu, është
Zot i saj, është Zot mbi tokë,
kurora e gjërave të gjalla
9.
Poeti luan, mendon, ëndërron:
Zotit i duhet t’ia ndjekë shakatë –
tek bën gjëra më të mira se natyra,
tek bën gjëra të reja që s’i njeh ajo
10.
Ndërkaq rritja e gjërave është e vërtetë. Ndërkaq
oqeani është oqean, alpet janë alpe,
ndërkaq furtuna është furtunë
11.
Po aq e vërtetë është edhe thirrja e tyre për t’i riemëruar
12.
Prandaj ndjehet pesëmijë vjeç
13.
Shikon se çfarë ishte, është vetëm hija e vjetër
Si zogu që desh të jetë i ngjashmi që këndonte
i vetëm në degën më të lartë
14.
Shikon se mund t’ia heqë të artin disk diellit
të gjejë atë që ndrin atje: lavdinë e vërtetë
15.
dhe është vetë Ajo
16.
Shikon se duhet të jesh Vetvetja, t’i japësh secilit çfarë meriton
17.
Duhet të jesh i Vetmi
18.
Dhe pse është ai që ulet mes fushës t’i marrë erë lules që çeli në ag
19.
Dhe pse është ai që vetëm për këtë i duhet të qajë
Rozafa
Gjithë ditën po punojmë
E gjithë natën po na rrënohet
Legjenda
Pak mjegull mbi Buene shpërndan çdo paqe të pari:
legjenda të nderet. Lamtumirë, o heshtje e mbramë!
kryqëzuar fatet tona e prapë të ndara!
Të gjitha vetëm për një Rozafë që s’pamë.
Po guri mbi gur, dëshmues i vetëm i mbetur,
heshton tendosur gjithmonë në fat të vet:
pa gojë, emocion, nuk ka përse kupton
si thithen tevona gjithë fuqitë tona.
Gjithkah të dalësh, asnjë krijesë e gjallë:
vetëm një emër. Me vrundull balade i flakur
flatron ngadalë e pyetje të vjetra ndërmend:
na ka ëndërr Rozafa, a ëndërr e kemi?
Mos sillet kalimesh magjike, atje tutje,
shquar vetëm nga Zoti, mendja hyjnore,
që shumë të gjorat trishtime, gëzime njerëzore
t’i duken të thjeshta aq sa s’i thua pa skuqje!
Mos ngul sa mundet flamurin e butë të ngulmit
midis mundit e gjumit, ku vuan një bulkth,
midis hijesh që duhen si burrë e grua,
në zvarrjen e ngadaltë të gurëve drejt gjuhës!
A ndoshta është ai zog i dehur nga dielli
që bredh me nge mbi ne në ajrin e qetë:
një pikë e vogël ku vë fati gishtin,
një pikë e errët ku ngrin kujtesa përjetë!
Buena shket pa tym betejash, thirrma,
pa liburne, romakë, barbarë e Teutë:
lavdia e turpi i mbretit Gent shuhen
si avujt nën pushtetin pazemër të erës.
Dhe fëmijë që dijnë të tjera
lojë luftash.
Mbi gurin e ftohtë
dhe zemra e zjarrtë e një trëndafili.
Asgjë s’do jetë si dikur, si disa
orë më parë, a në të shkuarën,
në atë epokë të artë
që mori fund me mbajtjen e besës
- Tashti që baladës i duhet një stomak
me tretë pallate, shitore e kriza.
Që mundet, si bisha, të mbajë brenda
një këmbë xhinsesh firmato.
Ëndrra e Lukianit
(POEZIA) Do të të rrethoj me shenja dalluese të tilla, që kushdo të të shohë, t’i bjerë me bërryl shokut dhe t’i thotë “Ky është ai”, duke të treguar me gisht.
Një kryq prej ikjesh ditët të gjitha. Martire -
kujtesa. Ua mbushim më gjoksin me hënë lamtumire,
kur kapin kumbime të shurdhër nga puset, biseda
Vetmirash: kaq shumë fëmijë të fjetjes me netët,
sa thua s’do mund të vdesim më kurrë
me vdekjen e vetme që njohim aq mirë!
Në hjekë heshtja - e mbramja mburrje. Mos humbi
zemra: kush iku nuk dihet ku ka shkuar
e ndoshta ajo tashti për peng u desh!
A ndoshta u pshtoll rrokoll rrokoll - ndër kodra
sërish të ngjizur një ngjitje po ngjesh,
për veten e vet pasigurt aq shpesh!
Ky trup - flamur. E s'zhduket kurrë, kur dheu
e ngjesh në gji vrullin - të bukurin mendim:
“është ai!”, që dikur dëgjuan në gjumë
Poetët - minutat e urtë, një shekull të çmuar,
ku zhytet me turr e digjet e digjet
libër i moçëm mitologjik i trurit
E fryton kujtesë e hi. A është i njëjti
fryti që çajmë deri në bërthamë
me frytin e paçarë? Ndërmjet kësij pyetjesh
Mbin ëndrra e poezisë. Nëse
mund të shohim përmes
lëkurës së skuqur të një çasti.
Poezia që dëshiron të pamundshmen,
madje vihet në dyshim edhe
si gjithçka e vërejtur, qoftë edhe dje.
Kur bëhet përkthim i dëshirës
dhe nevojës të mos ngulet naive
në të dukshmen: nënë imazhesh
Që në bazë të rregullit zhduken
derisa të mbetet mbi dhe -
i madh, i pathyeshëm
I ngulur në botë
si fjalë Zoti
- i fundit kryq prej ikjesh
Ars Poetica
1.
E marra sintaksë e puthjes, te libër
i borës që iku, pyetje ligjërimesh
të dlira: do kem sërish dashurinë?
Më ka prej kohe përdore trishtim
i gjorë somnambul
Më pa braktisur hapësirash
Në brigjet e sfilitur të zemrës shikimi
sodit kujtime
Si duna prej ari vejevinë
Jam bërë rebel e Zoti nderoi
me luftë, lypa devocion e Zoti
injoroi, mendimebjerrë tashti
po mbledh hyjnoret kujdesje
Që thanë prej plagës së parë
jam unë trashëgimtar
Kështu na janë poezitë, me mëshirë
për etjeshumin, antilulka të gjuhës,
terrina ku digjen flutura
Dashuria,
sido ta çmoje, një soj infeksioni
Dhe unë,
sido të doje, Adami që Evën takoi
2.
Te zog i gjorë mbi shtrojë prej gjethesh
që kopshtin e lagët pikëlloi me vaje,
sa kohë shpirti i vjeshtës ngjizet
me gjëmë të gjatë të shiut: o kambana
e humbur e diellit, ngrije
kishën e meshës përbrenda zemre
zogu të vdekur! Nëpër kujtesën
kryeneçe - e zjarrtë, e afshtë,
E ajrët, arkaike – bie shija
e frytit: ku maten e shmaten jetët
një dru skandaloz tragjedish. Bie
nga askushi te gjithkushi, si vdekja
e autorit te trikoja e tekstit. Arti
s’e vret joartin: nëse të vjen, mund të pyesësh
sa kafe pinte, sa paketa cigaresh. Arti
jeton nga joarti. Tepër pranë vetes,
Tepër pranë sendeve, tepër pranë
dorës që shkruan, lajmi
se autori shpëton duke vdekur
te erë e çfarëdo stine,
pa rrënjë, si të gjitha erërat,
i hedhur në botë si elegji
që do t’i bëjë fjalët
përgjithmonë të lira ndaj nesh
Litani
ShkOdër, e para ofshamë. FaltOre
E fatit të mbramë.
ShkOdër, jehOnë hyjnOre. MizOre.
SaOra dashnOre.
ShkOdër, e dashur e natës, e reve,
E nderit, disfatës.
ShkOdër, gjithçka që thashë. Mistere.
Biseda mes grashë.
ShkOdër, legjendë e dritë. Panterë.
E tigër në pritë.
ShkOdër, e re gjithmOnë. AkOrd
ArOme, neOni.
ShkOdër, ku dOt s’jetOn. Avlli.
BallkOne. BetOn.
ShkOdër, që mallin ke fat. MetrOpol
Dhe fshat.
ShkOdër, një bOtë që humba. ObOrre.
Pullaze. Pëllumba.
ShkOdër, ritmim vetiu, në lOdër
Të thirrur prej shiu.
ShkOdër, e bardhë si bOra. Orgji
Që mOshës i mOra.
ShkOdër, një jetë që bOra. Ora
E ndOres dhe kOra
E dritës. E Orlit Ortake. Urtake,
AOrtë prej flake;
Në shkrepje të shpejta të mOtit, dOra
Dhe syri i ZOtit.
PranO pa fitOre, triumfi
- JehOnë Orgjie.
PranO pa nënshtrimin, përulja
- JehOnë e fyerjes.
Sa s’shkOi vOnë, caktO
Ndonjë cOpë
Durimi që ndOshta teprOn
E krijOna.
Ardita Jatru
Poetă albaneză născută în anul 1972 la Tirana, autoare a volumelor”Vieţii mă închin” şi „Alter-ego”. Trăieşte la Salonic.
Alter Ego
***
Botează cu numele meu ziua de azi
Înflăcărează-mi buzele cu roşul cel uitat
Pune-mi pe geană o frunză plouată
Pe obraji – pensula tristă a toamnei.
Cum de-am ajuns în halul ăsta, sufletul meu
Ca durerile noastre să se lovească cumplit
De-oi fi izvor de dureri, îngheaţă-mă
Dar focul ţine aprins mereu, noaptea.
Azi voi dormi cu uşa deschisă
(Sot do fle me derën hapur)
Azi voi dormi cu uşa deschisă
Aprinsă-mi voi lăsa şi lumina
Pantofii uitaţi voi ascunde
Iubire, vino desculţă!
Te voi duce-n ceruri neatinse
În insule unde curge doar un anotimp
Ca boemii din buzele mării vom bea
Valurile din trupurile noastre goale.
Iubirea mea, adânca mea
Rămas-am un copil răsfăţat
Încă umblu beată după nopţile
Când îţi sorb până la capăt nectarul.
Dulcea mea iubire
Pe ce parte a cerului să dorm?
Unde las uşa deschisă
Sau de unde tu intri pe neaşteptate?
Muza-mi stă să moară!
(Muza po më vdes)
Muza, iubitule, Muza!-mi stă să moară
Din buze stalactită-mi atârnă
Simt clopotul sufletului bătând
amarnic, sângele-n vene se zbate
Ajută-mă, stă să moară Muza mea
Ajută-mă, fără să vreau mi-am rănit-o
Templele ridicate iubirii, înfocatele
ruine le vor uda ploile toamna
Geme pe umărul meu ca o lună palidă
Uşoară, tristă, e întimidată
Când îi văd sfârşitul, trupul îmi înfioară,
Urmele de unde-a venit să se stingă.
***
Să aşteptăm... suflete – cât e zis –
Până când vom îndura flacăra ce ne spulberă?
Dacă primul se întâmplă să arzi
Cu-o făclie voi urma calea cenuşii tale.
Prima dacă voi arde eu, fără teamă
lasă-mă undeva, într-un loc tăcut
Dar... dacă ardem amândoi laolaltă
la altarul nostru să se spovedească iubirile!
Voi pleca...
(Do të iki)
Voi pleca, rămânea-vor păsările
Cu cântecul în gură
H. R. Himenez
Voi pleca
O ploaie măruntă va cădea
Prin părul ud
Sfori de tristeţe.
Amintirea cenuşie va dormi.
Mă voi duce...
Fără să vă soarele
când se pierde obosit
În braţele înduioşătoare ale amurgului
Fără a vedea fragila lună cu sprânceana arcuită.
Dar tu să nu plângi!
Îngerii cu aripi frânte
nu se duc prea departe.
Vid
(Zbrazëti)
Sufletul meu –
un cal alb
Nechează prin străzile pustii.
Alter-Ego
Ieri seară am brodat cerul cu vise
Ieri seară eram însetată de nebuneli.
Dar noaptea...
Ah, noaptea, rămăsese văduvă
Îşi vărsa amarul în jurul meu
Îmbrăcată-n doliu.
Ieri seară eram cea care se desfrâna cu bezna
Ieri seară
visele uliseiane
Mi-au eclipsat violent memoria.
Somnolent, străină, azi sunt alta
Cea de ieri dispărut-a odată cu noaptea
Fără niciun zgomot
Ultima picătură a durerii
s-a strecurat convingător într-o foaie.
***
Printre versuri goale
Tremur şi eu
Îmi moare privirea de sub geană
Mă simt... un stârc rănit
Ce-şi pierde drumul.
Tu cuvântule...
(Ti fjalë)
Junghiul meu
Ce te plimbi printre buze
Niciodată rostit...
Scuip vocalele
şi pe a ta durere înghit
mă fac piatră.
Tu cuvântule
ceaţă lichidă a sufletului.
Lavă de nebunie
ce mă topeşti.
Transă
Transpiraţie
Bâlbâială.
Monolog
Acum nu mai alerg. Pur şi simplu merg
Mă sperie oamenii ce aleargă
Şi umbra ce-i urmează mă sperie.
Nu mai plâng ca înainte
Urăsc lacrimile
Doar nodul...
Acest nod nenorocit din gât deseori
Mă mai ţine
ostatec.
Acum ticăitul inimii
E o limbă ce bate-n clopotul
sufletului
Nu mai râd ca-nainte
Urăsc oamenii ce râd în hohote
când un banc
de umor negru
e spus de cineva.
Nu mai vreau să dorm
Urăsc somnul.
Urăsc şi visele indescifrabile.
Deja nu mă mai opresc să aflu cine a
murit.
Oh, mă oboseşte orice are culoarea morţii!
Mă obosesc discuţiile nesfârşite, zadarnice.
Îi urăsc pe cei ce vorbesc despre pasiuni goale
Şi despre rochia pink Versace
Pe care cutăriţa şi-o cumpărase la preţ redus.
Îmi place Bach.
Îm place când vecinii trântesc ferestrele
Fiindcă urăsc muzica mea.
Îmi place când cineva tace şi „călătoreşte”
Spre undeva
Iar eu îi vorbesc aerului despre horoscop.
Îmi place că sunt femeie!
Acum nu mai rostesc cuvântul „niciodată”
Căci merg pe calea mea
Lunga şi atât de scurtă.
Simţi când m-am schimbat
Orice mă-nconjoară
Deja s-a schimbat
... fiindcă trăiesc!
Sfârşitul unui epilog
(Fundi i një epilogu)
Cum se face când sufletul tace
Astă seară... fără milă
m-a trădat şi ultimul cuvânt.
[1] Poet, prozator, eseist dhe shqipërues lindur në Shkodër më 1963, ku ka studiuar fillimisht për pikturë, pastaj për letërsi. Ka punuar për një kohë të gjatë si drejtor i Galerisë së Arteve të qytetit. Aktualisht jeton e punon në Tiranë. Është autor i shumë librave me poezi, tregime, i disa romaneve dhe dramave, për të cilët është vlerësuar me çmime kombëtare dhe mbarëkombëtare. Gjithashtu, është autor librash me studime dhe përkthime. Është përfshirë në projektin e antologjisë “Poetët e rinj evropianë”, të shtëpisë së mirënjohur botuese amerikane Graywolf (New York, 2008). Pjesë të krijimtarisë janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht, gjuhë sllave etj.