Im atë kish bibliotekë të pasur, të cilën e kish
mbledhur vetë, vit pas viti, me libra të profesionit. Ca prej këtyre i kish
lexuar, ca të tjerë e kishin lexuar; dhe më në fund, në një raft rrinin edhe
librat që i kish shkruar vetë.
E megjithatë, kur dua të kujtoj atë bibliotekë, që
mbulonte të paktën tre faqe muri, i pari titull që më vjen në mendje është
Enciklopedia e Madhe Sovjetike (Большая советская энциклопедия), në botimin e
dytë, të viteve 1950-1958.
Pesëdhjetë vëllime të rënda, të vëna në rresht e të
veshura me uniformë blu të errët, si të ishin rekrutë të flotës; e të dalluar
prej njëri-tjetrit jo nga titulli, por
nga numri. Pesëdhjetë
batalione marinsash cirilikë, tashmë në gjumë.
Kot e mban
këtë enciklopedinë, i thoshte
ime më; sa
zë vend dhe mbledh pluhur. Hidhe më mirë.
Por im atë nuk dëgjonte nga ai vesh; edhe pse
vëllimet e enciklopedisë nuk e kam parë t’i prekte kurrë. Për të, ajo armatë
fjalësh ishte trashëgim magjiplotë prej viteve kur kishte studiuar në Moskë;
dhe pesëdhjetë vëllimet e ruajtura në bibliotekë vlenin si lingotat e arit, që
kanë pasë mbajtur bankat në bodrume të fortifikuara, për të garantuar vlerën e monedhës.
Unë, nga ana ime, enciklopedisë ia mbaj mend mirë
edhe ngjyrën edhe aromën karakteristike, por jo fjalët – sepse rusisht nuk
dija. Madje, me kalimin e viteve, ato bedena të Murit të Madh Rus, që më
ngriheshin mu në dhomën ku flija, erdhën dhe u shndërruan në kufitarë të një
territori të keq, ku kisha refuzuar të shkelja.
Ka artikuj të vyer, për shkencën dhe teknikën,
thoshte im atë; por pa bindur kënd, madje as veten.
Pas ftohjes dhe pastaj “prishjes” me sovjetikët, në
vitet 1960, Bashkimi Sovjetik erdhi dhe
përfundoi i shpërbërë,
anembanë Shqipërisë, në trajta produktesh herë kulturore herë
politike, herë shkencore herë dëfryese, që tashmë nuk i duheshin më kujt, por
që shumëkush i ruante. Disa mbanin enciklopeditë, të tjerë pllakat e gramafonit
me operat e Glinkës dhe baletet e Çajkovskit dhe rumbat e fokstrotet si prej
cirku;
disa radiot me dru panje, të punuara si mobilje, të
tjerë albumet dhe librat e artit, riprodhimet e peizazheve të Shevçenko-s; e të
tjerë akoma fotografitë që kishin
bërë andej, të
veshur me pallto
të rënda dhe kokore, të përqafuar me krijesa
flokëçelura si prej bore.
Unë mbaj mend edhe filmat vizatimorë të Mosfilm-it,
që i shfaqnin në kinemanë e Pallatit të Pionierëve – dhe njëfarë droje ose
ankthi, që më ngjallte mua fëmijës zëri i kadifenjtë i përrallëtarit rusisht,
në sallën e errët dhe të zhurmshme; sikurse mbaj mend edhe veturat e markave
sovjetike – Pobjedat, Zim-ët, Moskviç-ët, Vollga-t, të cilat vjetëroheshin,
dita-ditës, në rrugët përndryshe pa trafik të Tiranës.
Elitave të krijuara në vitet 1950, që kishin
studiuar me aq entuziazëm në universitetet e Lindjes e më shpesh në ato të
Bashkimit Sovjetik, iu desh pastaj t’i heqin mënjanë municionet e tyre të
lagura të dijes, së bashku me kujtimet, diplomat deri dje të vëna në kornizë,
gratë që kishin marrë andej dhe krenaritë e mëdha.
“Bashkimi Sovjetik është bërë tashmë qendra e botës
së qytetëruar,” pallte parathënia e veprës.
Pesëdhjetë vëllime, pesëdhjetë mushka të
militarizuara, që transportonin, nga një vit në tjetrin, një botë tashmë për ne
të perënduar: Bashkimin Sovjetik
të sapodalë triumfues
nga Lufta II Botërore,
dhe të gatshëm
për të pushtuar
botën mbarë. Herë-herë, vendi që zinin këto troje të
fjalës ruse, në bibliotekë, më dukej i krahasueshëm me vendin e Bashkimit
Sovjetik vetë, në hartën e botës – tepër i madh, tepër i shtrirë, tepër i
hapësirshëm për të pasur kuptim mirëfilli.
Kur shkroi, në 1940, prozën e vet të mistershme, për
“Tlön Uqbar-in”, dhe për Orbis Tertius-in, këtë version të një enciklopedie
dyzet- vëllimshme hartuar në vendin imagjinar të Tlön-it, Borges-i gati i
parapriu shfaqjes në firmamentin tonë, të këtij objekti kabá dhe të frikshëm,
të këtij plani për t’i dhënë trup dhe jetë një roboti stalinist të hatashëm, të
programuar për ngërthim mendjesh.
Për enciklopedi të tilla baroke dhe madhështore si
paradë, thonë se nuk i lexon askush – qëllimi i tyre nuk është të përcjellin
dije dhe të kuvendojnë me përdoruesit, por ta skalitin dogmën në mermer dhe t’i
japin vërtetësi të amshuar. Jo më kot ua ndesh vëllimet e numëruara të vëna në
radhë, uniformisht, në sallat e bibliotekave institucionale – roje të statu
quo-së, të dijes së koaguluar, në mos të fosilizuar; kështjella ndonjëherë më
të papushtueshme se ato prej guri.
Vite më vonë, pasi vdiq im atë, jemi përpjekur të
bindim ndonjë bibliotekë a institucion kulture, në Tiranë, që t’i marrë ato
vëllime – por këtë pesëdhjetëkëmbësh antideluvian tani nuk e dëshiron më
askush, as për ta pasur, as për t’ua treguar të tjerëve, butaforikisht, se e
ka. Vepra, me kalimin e viteve, ka përfunduar në zhvepër –ekzoskelet kandrre
dikur të ngathët e sot përndryshe të përtharë, përmendore e trishtë e entropisë,
vrimë harrese e kthyer së prapthi.
Nëse një enciklopedi,
në vetvete, nuk
shfletohet por vetëm
peshon, fizikisht dhe mendërisht, aq më pak do të hyjë në punë kjo
sovjetikja, në Shqipëri, kur e shkruar në një gjuhë tjetër, tashmë të huaj në
të gjitha kuptimet e mbiemrit; dhe që i referohet një rruzullimi me të cilën ne
shqiptarët pothuajse nuk komunikojmë më.
Pa përmendur pastaj që vetë Bashkimi Sovjetik ka
dalë nga përmasa jonë e historisë, dhe tani mbijeton, njëlloj si Tlön Uqbar-i i
Borges-it, në kujtime, në imagjinatë, në harta, në disertacione... dhe në
enciklopeditë. Çfarë janë ato
pesëdhjetë vëllime, në
mos një sistem
i renditur udhëzimesh të imta
deri në obsesion, se si ta risjellësh përbindëshin në jetë, faqe
pas faqeje, dogmë pas
dogme, hero pas heroi,
kodon pas kodoni?
Ende e stivuar në raftet e bibliotekës sime, por
tashmë me vëllimet të përziera si letrat e bixhozit para fallit, Enciklopedia e
Madhe Sovjetike vazhdon të mbledhë pluhur, shtresë pas shtrese, pa u shqetësuar
për ndryshimet përreth.
Sikur të begeniste dikush ndonjë ditë, dhe të ulej
t’ia bënte analizën stratigrafike pluhurit, do të gjente aty historinë tonë si
familje – leskra dhe luspa të kodeve tona intime, përzier me tymra të vjeshtës,
qerpiç të tharë, blozë të oxhakëve të mëhallës, hi duhani e, kushedi, edhe
ndonjë atom ceziumi radioaktiv, të arratisur nga Çernobili përtej.
Por se ç’kanë
një qetësi si prej varreze tani, aq sa nuk të bëhet t’i trazosh më – thuase po të guxosh
t’ua hapësh kapakët, do të të shkrihen në duar, si rëra; dhe askush nuk do të
uronte t’i shtohej rërë Saharasë që na rrethon.
[Nxjerrë nga libri Sende që nxirrte deti, Dudaj,
Tiranë, 2013].