Revista Haemus: I dashur Artan Minarolli. Krijimtaria jote ka një ndriçim të brendshëm
dhe një humor që zor se mund t’i lejonte, apo aq më pak t’i zhvillonte
shkollimi në “epokën e lavdishme”. Si kanë qenë për ty dhe për brezin tënd
vitet e studimeve? Sa liri, sa mungesë lirie kishte – dhe sa pengonin dhe/ose
ndihmonin këto krijimtarinë kinematografike?...
Artan Minarolli: Ne jemi një brez që jemi rritur me barcaletën si formë e
vetme e “opozitës” të asaj kohe. Çdo gjë e interpretonim përmes humorit, ku
shpesh herë talleshim edhe me vehten, me plogështinë dhe paaftësinë per të
folur më seriozisht rreth botës ku jetonim. Merreshim shumë me karikaturën e
asaj kohe, guxonim dhe përqeshnim çdo gjë që na servirej, derisa në vitet e
fundit talleshim hapur me “njeriun e ri”. Sot vë re se shakaja ka shkuar më tej
akoma dhe po trajtojmë njeriun “shumë, shumë të ri” që, në fakt, është trashëgimia
e asaj kohe. Bënim shakara me njeriun e ngrirë socialist, me mizerien, dëshpërimin,
ulërimat e artit bajat folklorik si p.sh. në rastin kur Partia dhe shoku Enver
iu përgjigjen flakazi Woodstock-ut të famshëm me një Koncert të Pleqve të Krujës
përpara bujqve të dalluar në Bubullimë etj. Ne u lindëm dhe u rritëm në një mjedis
ku nuk ekzistonte liria. Të gjitha këto shprehje ishin një reagim I vetishëm ndaj
një dimensioni fare të panjohur për ne. Edhe shkollimi ynë u zhvillua në këtë
kontekst. Ne nuk mund të gëlltisnim çdo gjë, pretendonim të ishim brez
avangarde. Ironia dhe tallja u bënë reagimi ynë natyral ndaj çdo metode
edukimi, dhe më vonë u kthye në një skeptitizëm të vulosur ndaj çdo shprehjeje
artistike në atë kohë. Menjëhere mbas viteve ‘90 këto shprehi gjetën vend të
bollshëm edhe në kinemanë e re shqiptare. Konkretisht, unë kam qenë gjithnjë ‘i
lëngëzuar’ nga pasuria e njëfarë humori të zi që vazhdonte qysh nga koha e
barcaletave jokomformiste të asaj kohe, ose, thënë më mirë: nga mënyra e
trajtimit të karikaturës Shqiptare, që ndoshta, si pa dashje, u kthye në stil.
Je lindur në Tiranë, por ke edhe
lidhje të thella, rrënjore, me Pogradecin. Si janë dhe si duken këta dy qytete
nga sytë e tu?
Jam rritur njëkohësisht në të dy qytetet. Them
njëkohesisht, sepse, sapo çelte Maji, më çonin në shtëpinë e Pogradecit, buzë
gjolit, dhe, kur ngrysej vera, më kthenin tek shtëpia e bukur në Tiranë. Të
dyja shtëpitë ishin pothuajse njësoj të bukura. Në Pogradec vazhdoja ku e kisha
lënë me biblotekën e madhe dhe të pasur të librave, ndërsa kur kthesha mbrapsht
në Tirane kisha shoqërinë e lavdishme me dajën tim, regjisorin e madh të
Teatrit Shqiptar, Kujtim Spahivogli. Mendoj se kam qënë me fat që lundroja në
ambiente pothuajse përrallore. Ndoshta kjo ka vulosur në krijimtarine time atë
lloj humori, por edhe lirizmin i cili, - është shumë e vërtetë, - në ato kohë
ishin favore të mëdha që mund t’i kishte një individ.
Çfarë përvojash
ke nga takimet me atë që dikur quhej “bota e lirë”?
Kur mendoj sot, më duket e pak e çuditshme. Nuk
është e thjeshtë, nuk mund t’i kalosh me një të rënë të lapsit këta terma. Në
njëfarë mase ishim kthyer si ca gjahtarë që kërkonim në pyllin e ngatërruar të
kohës. Ishim fare të bllokuar, ideja e lirise ishte katandisur në një përgjim
nga bota e huaj. Çdo sinjal që nuk kishte lidhje me botën tonë përpunohej dhe
mbivlerësohej kaq shumë, saqë ktheheshin në parrulla dhe çështje themelore për
zhvillimin përtej nesh. Mbi këto pika të vogla uji ne imagjinonim ashtu si na e
priste mendja atë qe s’e njihnim. Ishim bërë ca gënjeshtarë që i shisnim gjërat
e përfytyruara si të vërteta. Nga ana tjeter, ishim mësuar me tapetin e
terrorit, na ishte bërë si natyrë e dytë, dhe shpesh nuk e përfillnim. Vetëm
kur shigjeta kalonte shumë pranë nesh, - kur ndonjë shok i yni binte brenda papritur, - strukeshim dhe
mendonim se në këtë botë ka edhe më keq.
A mund të flitet në rastin tënd për paraardhës, mjeshtra, modele? Nëse
po, cilët janë? Ku mendon se nis dhe ku mbaron fuqia prodhimtare e një ndikimi,
modeli, ose metode në krijimtarinë filmike?
Siç e përmenda edhe më sipër, modeli im ishte daja im,
Kujtim Spahivogli, regjisor i Teatrit Modern Shqiptar, por që fatkeqësisht e
pësoi edhe ai për guximin që pati për të qënë i lirë. Mbas shumë peripecive,
fillova punë në Kinostudio, në fund të viteve ‘80. Në përgjithësi unë nuk isha
shumë i afruar me regjisorët e asaj kohe të filmit, megjithëse ishin ikonat e
artit kinematografik. Më dukeshin të rëndë, të vrazhdë, kjo ndoshta ngaqë kisha
njëfarë ndroje, ose, më saktë: një alarm ndaj ndonjë rreziku që më ishte
stampuar qysh në fëmijëri nga mjedisi familjar. Nuk kisha asnjë dëshirë t’u
rrija afër për të mësuar diçka. Seç kisha një ndjenje që ata ishin shumë të
tejkaluar dhe ndoshta do të më ngatërronin më tepër.
Pas viteve ‘90 e kuptova se e vetmja mundësi për të pasur
sukses në këtë fushë ishte të isha
vetvetja. Në fakt, kjo është një fjalë goje, une nuk e mora kaq lehtë sa
thotë kjo aksiomë. Të jesh vetvetja duhet edhe të filozofosh, edhe të
parashikosh, edhe të kuptosh se kush je dhe ku shkon dhe në njëfarë mënyre të
veçohesh, që mos sëmuresh me banalitetin e jetës. Por kjo nuk është me të
thënë, është diçka instiktive që vështron në një kënd tjetër, tamam ashtu siç
është edhe këndi i kamerës. E kuptova që më kishte rënë barra të isha autor i
tranzicionit të pashembullt që provoi dhe po provon ende ky popull, që nuk ka
të bëjë me asnjë përvojë tjetër ndërkombëtare. Ndoshta këtu u mundova ta shoh
edhe origjinalitetin.
Më kujtohet një herë, kur shkova të aplikoj në një fondacion në Rotterdam
Kinematografia
evropiane dhe ajo e përtej oqeanit sot… Sa ndryshoi përftimi i tyre brenda teje
njëherazi me pasurimin e krijimtarisë sate?
Mendoj se arrita të kuptoj, - dhe për këtë
ndjehem mirë, - se kinemaja nuk është ajo që mendonim dikur dhe që e gjejmë me
bollëk edhe sot e kësaj dite në Shqipëri, por ka të bëjë me historinë tënde
shpirtërore, nuk ka të bëjë edhe aq me linjën e historisë që paraqitet për
publikun. Sfida është përtej të treguarit, është krijimi i një bote që buron
nga vetvetvetja dhe që është përtej murit të realitetit të prekshem i cili nuk
na le të shohim më tej, përtej të jetuarit si praktikë, ose, thënë më qartë:
ajo që dëshirojmë të jemi, që ëndërrojmë dhe besojmë. Pra, mbi këto shina kam
ndërtuar mënyren e të mendurit në kinema. Nuk jam vetëm, kam edhe kolegë të
tjerë që synojnë drejt këtij dimensioni. Fatkeqësisht, në Shqipëri ndjehemi të
braktisur, rutina, banaliteti, komercializmi si dhe prapambetja kulturore na
venë shpesh në pozita të vështira për të shpjeguar përpara këtij ambienti se
cila është kinemaja në të vërtetë. Shpesh ndjehemi më komodë, më të respektuar
dhe më të nderuar për përpjekkjet tona në festivalet në Evropë. Kjo është edhe
arsyeja pse punët e mia synojnë të kenë destinacion festivalet e njohura; për
të kolauduar vlerat e mia.
Filmat e tu të
hershëm… Më pas, Nata pa hënë, Kronikë provincial, Gjallë (të cilët së shpejti
do t’i bëhen të njohur më gjerësisht edhe publikut rumun) sikur ngjizin
sëbashku një trilogji të lirë, me estetikë vetjake, me një humor të vetvetishëm
dhe të mirë, përtej efekteve dhe stërmundimeve për të bërë bujë… Çfarë
përfaqësojnë këta filma për ty? Me çfarë titulli, ose titujsh, do të zgjerohet
krijimtaria jote?
Filmat tek mua kanë ardhur si një proces krejt i
natyrshëm. Në fillim ideja, që ka si përmbajtje një histori-kyçe dhe nevoja që,
për shumë arsye, më shtyn ta rrëfej atë histori. Kjo është ngjizja e parë, të
cilën unë përpiqem ta kem sa më të gjallë gjatë shkrimit të skenarit dhe, më
pas, gjatë realizimit të filmit. Dikush thotë se filmi është një shqetësim;
ndërsa unë do të thosha se është diçka përtej shqetësimit. Për mua personalisht
kinemaja është reflektim i kinemasë brenda vetes. Të gjithë mendojmë
figurativisht. Truri ynë është i ndërtuar në mënyrë të tillë, që, kur mendojmë,
fjalë të veçanta marrin trajtë në përfytyrimin tonë. Të gjithë kemi cilësinë
dhe aftësinë të shohim pamje gjatë kohës kur flasim apo imagjinojmë, dhe këto
pamje i përkasin një fondi që vjen nga realiteti. Ndërsa kinemaja është procesi
i kundërt : konfigurimi ynë i realitetit eksportohet sërish dhe hidhet në
beze, por kësaj radhe sipas një filtrimi shpirteror dhe abstraksioni që vjen si
rezultat i ideve mbi qënien dhe shoqërinë. Nëse krijimtaria nuk ka këtë spirale
të konfigurimit të realitetit, kinemaja nuk do te ekzistonte, përveçse në
format argëtuese komerciale.
Si e sheh kinematografinë shqiptare në të kaluarën dhe sot?
Në përgjithësi objekti i kinemagrafisë është humanizmi dhe
dimensioni njerëzor. Temat, subjektet, si dhe stilet, apo trajtimet,
janë shumë të ndryshme. Origjinaliteti është përpjekje e vazhdueshme e
kineastëve. Ëndrra për të rikrijuar një botë të interpretuar është energjia e
çdo kineasti.
Mes kinemasë shqiptare sot dhe në të kaluarën ka
një vijë ndarjeje shumë të rëndësishme. Më parë skenaristët dhe regjisorët e
kishin të dhuruar (peshqesh) konfliktin bazë, që, siç e dimë të gjithë, buronte
nga ndarja e rreptë midis klasave shoqërore në Shqipëri, prirë nga klasa që
ishte në pararojë, mes individit që ishte mburojë e ideologjisë komuniste dhe
atij që rrezikonte të prishte rendin, ose që nuk ishte dakord qoftë edhe duke
menduar me mburojat. Pra, në bazë të këtij konflikti, skenarët e ngrinin shumë
lehtë strukturën e filmit të ardhshëm. Personazhet në këtë sfond politik ishin
të vizatuar mirë, karakteret – shumë të spikatur, pa asnjë mëdyshje dhe mjaft
të përtypshëm nga masat punonjëse. Çdo gjë ishte e qartë, e hapur, pothuajse si
në foltore. Urrejtja dhe dashuria ishin shumë mirë të përcaktuara dhe nuk kishe
se çfarë të mendoje përtej kësaj, përveçse të ishe dakord dhe t’i gëzoheshe sa
më shumë botës që trajtohej si përfundimtare. Ndërsa sot kinemaja ka hyrë në
shtjellën e individit si një qënie që përballet me realitetin për të mbijetuar,
por jo vetëm materialisht; ajo që ai dëshiron në të vërtetë është mbijetesa shpirtërore
dhe të kuptuarit e vetvetes. Sot, me zhdukjen e ideologjisë imponuese,
konflikti është i fshehur, ekzistencialist; kontradiktat nuk burojnë më nga
ndarje(t) klasore artificiale, apo patosit patriotik a heroik të pakuptimtë,
por nga motivet themelore të ekzistencës. Njeriu si qendër e universit
projekton betejën e tij të përditshme dhe të pafundme për të luajtur këtë rol
gjithnjë. Sfida është hapur, projektimi i filmit të ardhshëm mbështetet
pikërisht në këtë truall. Personazhet formatojne marrëdhëniet njerëzore, në
shtjellën si tornado të luftës për ekzistencë. Dhe padyshim është shumë më e
vështirë, se sa të bëje film para ‘90-ës.
Nga buron një film?
Ështe mënyrë të menduari. Filmi që do të bësh nuk të
ndahet nga mendja. Është një nevojë e brendshme, e paarsyeshme, kokëfortë, pa
formë, ndjellëse, përkëdhelëse, me shije, e turbullt dhe e veshur me tyl. Kapja
e historiesë vjen nga origjinaliteti i ndjesisë për filmin e ardhshëm. Tema dhe
histori ka sa të duash, por jo të gjitha janë objekt i kinemasë, sado
interesante qofshin. Asnjëherë nuk të mjafton ajo çka tregon një histori. Vjen
gjithnjë pyetja: E çfarë pastaj!?
Megjithatë ti sheh gjithnjë diçka tjetër, jo vetëm vizualisht, por dhe si
ndjesi, derisa me përpunimin shpirtëror që mundohet të kuptoje dhe të verë në
‘pranga’ ndjesinë, me mundime të mëdha, mund të them edhe vuajtje, arrin të të
konturohet në mënyrë më të qëndrueshme ajo që ke kërkuar. Producentët, aktorët
dhe grupi i filmit gjithnjë kërkojnë sqarime konkrete për veprën e ardhshme, që
të kuptojnë se çfarë pikërisht synon të bësh. Këto sqarime, në fakt, janë të
lodhshme, sepse ti nuk dëshiron ta mbyllësh rrugën e procesit të projektimit
imagjinar të filmit të ardhshem. Dilemat e tua dhe shpesh ndryshimet në
shpjegime tregojnë se je nën sundimin e ‘kuzhinës’ artistike. Derisa filmi yt
imagjinar, - shpesh nga produksioni, - kthehet në film (fjala film vjen nga mbulimi me një shtresë të
hollë; lëkurë, later etj), pra hidhet përfundimisht dhe pakthyeshëm në një
beze. Mua më ka ndodhur që, kur e kam parë më pas filmin tim, jam çuditur..!
Mjetet shprehëse që ke më për zemër dhe pse…
Bota ku jetoj ka të bëjë me kontraste të mëdha, në
përgjithësi shakaja është pjesë e dramës, ndonjëherë të duket sikur njerëzit nuk
janë shumë seriozë në atë që thonë. Tradita dhe modernizimi i menjëhershëm ka
bërë që t’u humbë kuptimi të dyjave. Kjo sjell edhe një formë teatraliteti në
marrëdhëniet njerëzore. Hapja e menjëhershme pas 50 viteve izolim ka sjellë
edhe një forme traumatike të veçantë, që shoqërohet shpesh me ekzaltime dhe
trishtime të skajshme. Unë jam mbështetur në këtë ambient sjelljesh dhe jam
munduar të përshtas stilin e veprave të mia. Në to s’ka kufi ndarës midis
hallit dhe komikes, pra një formë grotesku me shprehje të neorealzimit, do të
thoja. Për të aritur të reflektoj mbi këtë lloj mjedisi e vlerësoj shumë rolin
e karaktereve të veçantë dhe shpesh punët e mija i kam parë si një mozaik me
ngjyra të forta. Kjo vjen edhe si rezultat i vëzhgimit të botës ku jetoj dhe
aspiroj të trajtoj. Në përgjithësi më pëlqen shumë peisazhi si një përmasë e tokës së premtuar, por jo rrallë,
megjithëse gjithnjë është piktoresk, ai përfaqëson edhe shkretëtirën e asgjësë.
Më pëlqen vezullimi romantik, sado dramatike qoftë historia (ngjarja). Sikurse
edhe lirizmi është pjesë e këngës sime filmike… Pa këtë ndjesi nuk do ta
kuptoja filmin tim. Këndet dhe planat i aplikoj të thjeshta dhe aq sa duhen.
Ndërsa linjën e historisë e shoh të thjeshtë, të fortë, me frymëmarrje dhe
shpesh me humor.
A ka ende diku një hapësirë edhe të ‘papushtuar’, ku kinematografia
shqiptare mund t’i thotë diçka të re dhe të freskët, jashtë modave, kinemasë
botërore?
Unë personalisht e shoh prespektivën të hapur. Synoj të
them fjalën time në kinemanë moderne Shqiptare. Për të arritur këtë duhet
medoemos, veç përpunimit bazë, te zgjidhen estetikisht shprehjet artistike.
Është me shumë rëndësi që, përveç të treguarit bukur në kinema, duhet të
guxojmë që, me anë të mjeteve shprehëse, të rikrijojmë një botë që nuk
ekziston, por që është shumë e vërtetë. Idividuatiteti ka të bëjë pikërisht me
këtë. Ashtu siç jemi të gjithë të ndryshëm në pamje dhe në karakter, ashtu edhe
shprehja artistike është fare e ndryshme për çdo kineast. Sa më e pasur të jetë
dhe sa më shumë personalitet të ketë, aq më sunduese bëhet krijimtaria për
kritikën dhe audiencën. Dhe ajo që është më e rëndësishme, - unë e mendoj shumë
seriozisht: duhet edhe luftë për t’u mbrojtur nga virusi i banalatitit. Duhen
përjashtuar kufijtë, se bota e kinemasë është infinit...
Cilët filma mendon se kanë qënë në gjendje, ose ia kanë dalë mbanë të
të ndryshojnë diçka në jetë?
Admiroj shumë autorë të mëdhenj, por zor mund të them se
kam ëndërruar, apo kam dashur të bëhem pikërisht si ata.
Më kanë lënë mbresa qysh në rini filmat “Dueli” i
Spielbergut, apo “La Strada” dhe “Armarcord” të Felinit. Gjithashtu “900” i
Bertolucit, por edhe të tjerë që i takojnë kohës kur i shihja fshehur dhe që
natyrisht i përjetoja ashtu si mund të përjetohet sot shfaqja e një alieni në autobus. Më vonë u njoha më
gjërësisht me rryma dhe autorë të mëdhenj dhe iu nënshtrova edhe analizave, të
cilat nuk më pëlqenin fort.
Në periudhën e mëvonshme më kanë befasuar David Lynch dhe
Pazolini, që, me thënë të drejtën, nuk e kisha njohur më parë. Ndërsa Tarkovski
nuk hynte shumë në botën time. Mund të përmend edhe të tjerë, por këta më
erdhën në mend vetiu.
Çfarë marrëdhëniesh ke me teatrin?
Me teatrin jam mësuar qysh i vogël sepse, siç përmenda më lart,
rrija shumë afër me dajën tim Kujtim Spahivogli. Unë isha shume i vogël kur më
zinte gjumi në poltronat e teatrit, kur ai bënte provat me aktorët, dhe zërat e
tyre më vinin si në ëndërr, kurse era e skenës nuk më ndahet as sot e kësaj
dite. Sapo futem në teatër, më vjen menjëherë në hundë aroma e vjetër dhe më
shfaqen ato kohë. Teatrin e kam ndjekur dhe e ndjek shumë, e dua shumë, është,
si i thonë fjalës, dashuria ime e parë. Për këtë shkak, kam një lidhje shumë të
afërt me aktorët. Aktori është pasqyrimi im në filmat e mi. Jam shumë i sigurtë
në drejtimin e tyre, i jap rëndësi punës me ta. Drejtimi i aktorit është
thelbësor në kinema. Fakeqësisht kjo lëndë nuk jepet sot në shkollat e kinemasë
në Shqipëri dhe kjo ka sjellë që brezi i ri të vuajë shumë për drejtimin e
actorëve.
Çfarë mendon se duhet të mos lerë pasdore një regjisor i ri?
Mendoj se një regjisor i ri duhet të lerë mënjanë efektet
dhe kinemanë komerciale dhe të “gjuajë” filmin e ardhshëm. Duhet të kuptojë se
burimi i filmit është ai/ajo vetë. Në Shqipëri ka shumë tema dhe subjekte
interesante. Nga ky këndvështrim Shqipëria është shumë e pasur. Unë gjithnjë
mbledh grimca dhe ndërtoj skenarë të shkurtër; jam munduar dhe në disa raste ia
kam dalë që t’i bind disa regjisorë që t’i filmojne këta skenarë. Shpesh kemi
vështrime të ndryshme në lidhje me historinë dhe përjetimin, pasi moda e
filmave me vrasje dhe dhunë është bërë shumë tërheqëse dhe njëkohësisht e lehtë
për t’u përvetësuar. Por duhet pasur parasysh se mosha shume e re ndoshta e ka
të vështirë të rrokë gjërësinë e krijimtarisë në kinema, ndoshta me kalimin e
kohës ky brez do të përqëndrohet më mirë.
A mendon se filmi, sot, është në gjendje ta bëjë shoqërinë më të
mençur, më të mirë, apo e kundërta?
Natyrisht, filmi, sikurse edhe teatri, lidhen me ëndrrën
për të pamundurën. Heroi dhe personazhet janë vetë publiku, secili e përjeton
veten në situatë të ngjashma dhe me reagime që deshiron t’i bëjë. Femrat duan
të jene femra të vërteta dhe meshkujt – meshkuj të vërtetë. Parimet,
mençuria, guximi, bukuria, kultura, janë etalonet që ëndërron secili. Publiku
ka mundësi ta përjetojë të plotë këtë brenda dy orëve, si ata personazhet në
filma, të cilëve iu mbyllin sytë dhe i çojne në një vend të panjohur dhe, kur i
hapin sytë ai (pengu) gjendet në botë tjetër. Më pas bishti i përshtypjeve bën
që të kuptojë se nuk është hero, se është i vogël, i nëpërkëmbur, që, në fakt,
nuk ka personalitet dhe është i mbushur me vese. Ky është një katarsis që vjen
mbas një kinemaje të tillë, por pavarësisht nga kjo, hap prespektivën, sepse,
përderisa ndodhi në një realitet gënjeshtër - e vërtetë, pse të mos ketë
shpresa… Kinemaja është shëmbëllim i kondensuar i realitetit tonë. Ajo është e
nevojshme; në të projektohen emocionet dhe dëshirat e fshehura, të ndrydhura.
Kinemaja të mëson të shohësh pa kufi, të bën të ndjehesh ndryshe, jo ashtu siç
e njeh veten brenda trekëndëshit të lëvizjeve të tua të përditshme, por i
ridemonsunar, më shumë se çfarë mendon për vetveten…
Nëse do të
ndërtoje dikur një kinema, ku dhe si do të ishte?
Unë kinemanë e shoh bashkë me një klub artistësh.
Në këtë rast kinemaja duhet të ishte avangarde dhe udheheqëse shpirtërore dhe
estetike për shumicën. Do ta bëja të ishte një qoshe e filmit të vërtetë, e
ndarë plotësisht nga thesi i madh që ka marrë sot kjo fjalë. Në të duhet të
ketë vetëm kinema si e mësipërmja, për të sfiduar provincialen dhe për ta
vendosur individin në qendër të botës, pa kufi dhe pa dallim…
Një ngjarje, një
njeri, një fjalë e urtë që mendon se ka ndikuar më fuqishëm mbi krijimtarinë
tënde…
Jam partizan i kinemasë Evropiane. Oliver Stone: Do të doja të isha vetëm një ditë në jetë
regjisor evropian… David Lynch: Nuk
më duhet historia, më duhet se si do ta them… Një neorealist: Kinemaja – dritarja e dhomës sime… Etj.