Në vend të Curriculum Vitae…
ALBERT DEDJA & DARDANA
BËRDYNA – Fëmijëria jonë
ishte vrapim i gëzueshem dhe lojra pa fund në hapësirat e një natyre të
mrekullueshme, me tokë të ngrohtë, në mes lumit Erzen dhe detit Adriatik, mes
qytetit të Shijakut dhe Durrësit. Nuk mund të rritesh indiferent nga ajo bukuri
e pejasazhit gjithë dritë, fllade të ngrohta dhe dimra me stuhi shirash, mes
njerëzish të lidhur me tokën dhe detin. Pasioni dhe kontakti me artin lindi
pikërisht brenda këtyre përvojave vizive, njerëzore dhe ndjesish të magjishme.
ALBERT DEDJA- Në moshën gjashtë vjaçare,
fillova rrethin e pikturës për fëmijë me mësuesen e vizatimit Shpresa Beqiri.
Ajo me shumë pasjon na mësoi të vizatonim dhe të dashuroheshim me artin, na
mësoi disiplinën e përkushtimit, na nguliti në kokë idenë e kërkimit të së
bukurës, si të ngazëlleheshim pas saj. Nga ajo kohë magjike nuk u ktheva më
mbrapa për të kërkuar psenë, por vazhdova duke kaluar të gjitha fazat e
formimit: Liceun Artistik në Shkodër, Akademinë e Arteve në Tiranë, punën si
piktor në Muzeun Arkeologjik të Durrësit, si skenograf në Teatrin «Aleksandër
Moisiu» të Durrësit, kalimin në anën tjetër të detit, dhe jetën artistike në të
gjitha dimensionet e saj. Kjo e fundit, për fat të mirë, është akoma në njëfarë
mënyre në formim aktiv, ose në shndërrim, një domosdoshmëri e imja për të
vazhduar rritjen.
DARDANA BËRDYNA- Pasioni im për letërsinë dhe
artin më është edukuar qysh në fëmijëri prej prindërvë te mi. Ata nuk kanë qenë
artistë në profesion, por kanë kultivuar te ne, pesë motrat, dëshirën dhe
pasionin për artet e bukura, muzikë, balet, teatër, ndoshta si vazhdim i një
ëndërre të tyre të fshehur, apo të ndërprerë. Para se të ndiqja studimet e
larta, aktiviteti im artistik përmblidhet në një pjesëmarrje të vazhdueshme në
programet artistike të shkollave, në shtëpinë e pionierit të qytetit të
Durrësit, konkurse të ndryshme të recitimit edhe në nivel kombëtar, e në një
serial televiziv për fëmijë. Në Akademinë e Arteve kam pasur fatin e mirë të
punoj me aktorët e regjizorët më në zë të kohës. Nuk mund të mos përmend Agim
Qiriaqin. Sa herë që ngjitem në skenë, edhe sot, pas shumë vitesh, provoj një
ndjenjë mes mirënjohjes dhe falenderimit për atë që ka përcjellë tek unë si
pedagog dhe si artist. Rikthimi në Teatrin «A. Moisiu» të Durrësit si aktore
profesioniste ishte hapi i parë drejt një karriere profesionale që e ëndërroja
prej kohesh. Por rrethanat në ato vite nuk ishin të volitshme për ne, dhe jo
vetëm për ne. Në Itali askujt nuk i interesonte cilët ishim. Na u dha rasti të
fillonim një jetë nga e para. Ështe fat edhe ky, jo të gjithëve mund t’u
rastisë të rifillojnë nga zeroja. Kështu duket nga ana e sipërfaqshme.
Megjithatë ne rifillonim mbi formimin tonë, mbi përvojat tona të mëparshme
njerëzore dhe artistike, e mbi të gjitha rifillonim me një qëllim të caktuar,
arritjen e një objektivi, që dukej shumë i largët për rrethanat në të cilat
gjendëm. Përballë një situate të re jo përherë të favorshme, ne kishim epërsinë
e energjisë së moshës, të vullnetit dhe këmbënguljes, të pasionit, përfaqësonim
një mision fisnik si artistë dhe si qytetarë të vendit tonë «të përkëmbur».
Kemi bashkëpunuar me kompani të ndryshme teatrale. Veprimtaria artistike nisi
të marre një fizionomi më të përcaktuar njëheresh me krijimin e Kompanisë sonë
teatrale «La Quarta Parete», repertori i së cilës pasurohet çdo vit me një
shfaqje të re dhe me një publik të pranishëm në rritje.
Haemus: Të dashur Berti dhe Dana! Krijimtaria juaj
po bëhet gjithnjë e më e njohur për botën shqiptare pas mbi njëzet vjetësh
jashtë kufijve dhe pasi njihet e vlerësohet lart në Itali e gjetiu. Çfarë
përfaqëson kjo për ju? Është një vonesë? E dëmshme?
DARDANA BËRDYNA - Ju falenderojmë për interesin dhe
stimën që shprehni ndaj nesh dhe punës sonë. Është e vërtetë që jemi «shkulur
prej tokës, ose, më saktë, toka është shkulur prej nesh[1]», Qysh
në vitet e para, me të gjitha vështirësitë që kemi ndeshur rrugës, ashtu si
edhe shumë të tjerë si ne, që zgjodhën largimin e kushtëzuar prej vendit ku u
lindëm e u rritëm, jemi përpjekur të mos i largohemi profesionit tonë, të cilit
i kushtuam me pasion vite studimi dhe pune. Fillimi është i vështirë në çdo
lloj rrethane, aq më tepër një fillim i tillë, kur, në ballafaqim me të tjerët,
historia personale nuk ekziston, por njësohet me momentin e dhimbshëm të
popullit tënd, dhe për më tepër me gjithçka jo pozitive që shoqëron fenomenin e
emigracionit. Natyrisht, në njëfarë mënyre, kjo situate ka frenuar aktivitetin
tonë artistik, mirëpo, nga ana tjetër, kjo përvojë është rritje dhe formim, nje
bagazh i pasur për ne nga ana njerëzore dhe artistike.
Nuk do ta
quaja të dëmshme, as fat e as meritë, natyrisht. Është historia jonë, një «zgjedhje» të cilën e kemi
përvetësuar tashmë dhe me të cilën përballemi duke realizuar qëllimet tona.
ALBERT DEDJA – Këta njëzetetre vite kanë qenë punë e parreshtur
“transformimi” dhe shpesh vetmohuese, e kam fjalën për sakrificat dhe
përqëndrimin – dhe vazhdon të jetë kështu edhe tani. Ata që njohin rrugëtimin
tonë artistik e dijnë se sa pasion dhe energji përqëndrojmë në atë që bëjmë.
Përsa i përket vonesës, e mendoj shpesh këtë boshllëk, nuk mund të them që nuk
na vjen keq, por nuk mund të bëjmë asgjë më shumë për të ndryshuar rrjedhën e
historisë sonë vetjake, që ka lënë gjurmën e saj, në të mirë e në të keq.
Mendoj se mënyra më e mirë është vazhdimi pa u ndalur, thjesht sepse vonohesh
akoma më shumë, dhe kjo s’është gjë e mirë as për ne “të vonuarit”, as për ato
që na presin. Jemi të gjithë dakort me shprehjen pothuajse ndërkombetare, “më
mirë vonë se kurrë”.
Jeni formuar në shkollën shqiptare. Çfarë përshtypjesh
keni nga ajo periudhë?
ALBERT DEDJA - Kthehemi perseri tek koncepti i formimit. Të them
të drejtën, nuk arrij të jem «politikisht korrekt», kur flitet për «formimin»
që na kanë dhënë shkollat e periudhës komuniste. Më shumë se formim, do ta
quaja baza të mira për mësimin e zanatit, të teknikës. Të flasësh për një
shkollë që të formon është sa komplekse, po aq dhe e thjeshtë. Kur pyesin
artistët shqiptarë për nivelin e shkollave të artit, shpesh përgjigjet janë
shabllone. Flitet me superlativa për të përballluar krahasimet me realitete të
ndryshme artistike nëpër botë, të strukturuara mbi një raport tjetër. Të
pushtuar edhe nga malli për ato vite, kemi përzjerë shumë gjëra që e dijmë mirë
se nuk mund të rrijnë bashkë. Personalisht, duke falenderuar pedagogët tanë për
atë që kanë mundur të na japin, e ndjej të nevojshme të analizoj me një sens
realiteti dhe jo poezie. Duke e parë formimin si diçka komplekse dhe plot
përgjegjësi për ata që e kishin marrë përsipër, nuk mund t’i shoh si «formuese»
shkollat tona thjesht për faktin se ishin të programuara nga një politikë që
bazohej në një «rregull» absurd dhe paradoksal, që nuk ndërtonte mbi njeriun si
individ, por e asgjësonte brenda një grupi që ishte i detyruar të ndiqte si
metodë orientimi një ideologji të diskutueshme, utopike, përgjithësuese. Nuk
mund të «formonin» shkollat tona që bazoheshin tek lufta kundër lirisë, me kuptimin
e plotë të saj, kundër çdo opinioni dhe të menduari individual, ndryshe nga
klisheja politike (nuk arrij ta ndaj formimin e mjeshtërisë teknike nga ai
intelektual në të gjitha gradat që ekzalton liria). Përkundrazi, shkolla të
dënonte për këtë. Si rrjedhim, edhe ata pak artistë me vlera profesionale
interesante që kishim, disa ishin profesorët tanë në shkollat e artit që
frekuentuam, nuk ishin të lejuar të na «formonin» si individë, të analizonin karakteristikat deri dhe komplekset
tona, aq të rëndësishme për të «formuar» bazat e para të origjinalitetit në
aktin krijues. Kështu që edhe kërkimet e vlerave artistike bëheshin në një pyll
parametrash të gabuar. Ne të gjithe silleshim rrotull në atë lëmë
klaustrofobik. Pasi mbaruam studimet, kuptuam që të gjitha pyetjet brenda nesh
nuk mund të gjenin përgjigje vetëm tek mjeshtëria teknike, për të cilën aq
shumë ndiheshim krenarë… Megjithë pamundësitë për të pasur kontakt direkt me
artin bashkëkohor nëpër botë, herë pas here na binin në duar fshehurazi katalogë,
ose libra arti, «të ndaluar» me shumë se Bibla e Kurani në atë kohë, dhe
filluam të kishim ndonjë informacion përtej mureve, të dhëna që shuanin sadopak
kurreshtjen dhe ndiznin dëshirën për t’iu bashkangjitur atij grupi. Ndaj asaj
periudhe provoj një ndjesi të trishtuar humbjeje, që edhe sot e kësaj dite une
dhe brezi im nuk kemi arritur akoma ta superojmë. Kur kaluam në anën tjetër të
detit, e ndjemë akoma më shumë këtë mangësi.
DARDANA BËRDYNA - Jemi diplomuar të dy në Istitutin e Lartë të Arteve
në Tiranë (sot Akademia e Arteve të Bukura) nga fundi i viteve ’80. Periudha ndoshta më e bukur për të qenë student i asaj shkolle. Vite gjatë të cilëve shkolla
ruante ende disiplinën e rreptë, por, në të njëjtën kohë, ndjeheshin spiralet e
para të një ere të re tolerance dhe hapjeje drejt një liberalizmi, deri në atë
kohë i pakonceptueshëm për ne. Hapat e para drejt eksperimentimit të një arti
të ri, ndoshta jo krejt i panjohur, por që filloi të depërtonte edhe tek
studentët, nga fondet e rezervuara të bibliotekave dhe videotekave, nga
përkthimet akoma në dorëshkrime të fshehura, nga poret që zgjeroheshin
dita-ditës, të atij filtri politik në shthurrje. Brezi ynë ishte i pari që po
provonte kapërcimin nga një epokë në tjetrën jo thjesht si aventurë e një individi,
por si një nevojë rritjeje e trasformimi shoqeror universal. Dëshira për të
prekur e provuar atë çka kishte qenë e pamundur deri në atë kohë, e bënte edhe
me të çmuar e entuziast pasionin tonë në një shkollë prestigjoze arti siç ishte
ILA, e vetmja atëhere në Shqipëri, që përgatiste artistë të kualifikuar.
Eksperiencat e reja artistike në Itali për ne kanë qenë të vleresuara, për
punën e parreshtur dhe për formimin e mirë në shkollat tona, prej të cilave
kemi përfituar disiplinën e fortë dhe pasionin këmbëngulës.
Si ishte largimi juaj nga Shqipëria?
DARDANA BËRDYNA - Largimi
im nga Shqipëria ka qenë i dhimbshëm. Tani përpiqem të heq nostalgjine dhe të shikoj në sy
realitetin si qytetare e lirë dhe e paanëshme. Jo gjithmonë arrij të zhvishem
nga malli për të kaluarën.
ALBERT DEDJA - U larguam në një moment kur
Shqipëria po futej në dhjetëvjeçarin e errët të viteve nëntëdhjet. Unë dhe
bashkëshortja ime Dardana punonim në Teatrin «Aleksander Moisiu» të Durrësit.
Sapo kishim mbaruar akademinë, ndjeheshim në fluturim, ishim plot ëndrra dhe
projekte, edhe pse realiteti dhe çdo gjë po shkonin drejt degradimit dhe
punonte kundër entuziazmit tonë. Në atë periudhë filloi lëvizja demokratike.
Ndjemë se kishte ardhur momenti dhe nuk mund rrinim indifferentë. Punuam në
mënyrë aktive në organizimin e opozitës dhe të manifestimeve në rradhët e
Partisë Demokratike, edhe brenda në teatrin e Durrësit. Për disa muaj ishim të marrë nga dallga e ethshme e ndryshimeve. Më vonë,
pasi kaosi përfshiu Shqipërinë, vendosëm të largoheshim për në Itali. Ëndrrat
tona për të vazhduar artin në Perendim ishte një objektiv që e mendonim prej
kohësh.
Ç’ishte dikur mërgimi dhe si paraqitet ai tani?
ALBERT DEDJA - Vitet e parë ishin të vështirë.
Askush nuk na priti me tufa me lule dhe me listën e gjërave që ëndërronim të
bënim në Perëndim. Ju përveshëm punës, duke mos harruar asnjëherë se cilët jemi
dhe cili ishte drejtimi nga na pëlqente të udhëtonim. Pas shumë vitesh, themi se nuk e kemi përdorur keq kohën. Peshën e mërgimit, ose më mirë të
distancës që vazhdon të rritet, me një pjesë të rëndësishme të jetës sonë, nuk
e lehtësojmë dhe as mbushim dot. Është akoma më e vështirë edhe kur përdor
akrobacira intelektuale. Arti të ndihmon të krijosh iluzionin e një hapësire të
madhe, ku mund të shëtisësh sipas nevojave, por, për ta bërë këtë, duhet
pothuajse gjithmonë të kthehesh tek e kaluara, për të përpunuar raportin me të,
kështu që gjendemi gjithmonë brenda një rrethi vicioz nga ku e kemi kuptuar se
nuk mund të dalim më. Jemi përshtatur në mënyrë kostruktive me këtë dimension.
DARDANA BËRDYNA – Në familjen time malli e largimi
nga vendlindja ka qenë një këngë e dëgjuar prej gjyshit, me mandolinë nga babi
dhe në skenë nga unë. Është një histori brezash, një notë e trishtë,
melankolike, plot poezi kënga e tyre. Sot bota duket se është bërë më e vogël.
Varet nga pika e vështrimit. Në rastin tim është një sfidë që të ofron mundësi
të reja.
Ç’kujtime ruani nga fillesat tuaj në hapësirën e huaj?
ALBERT DEDJA - Mbaj mend se, fillimisht, nevoja për
të rigjetur veten ishte gjëja më e rëndësishme. Kontakti i parë me një realitet të ri, të panjohur
për ne, atë me Italinë, nxori në pah shumë mangësi dhe anë pozitive tonat, duke
filluar nga gjuha, e deri tek përgjegjësia për t’u paraqitur si pjesa më dinjitoze
e vendit tonë. Nuk ishte e lehtë ta dëshmoje këtë të fundit mbas një prezantimi
aq të bujshem nëpër portet e tyre.
Kujtoj telajot e mia të para, që ekspozoja në
ambjentet e Universitetit të Lecce-s, ishin me temën e legjendave tona dhe u
bënë i pari letërnjoftimi i imi në anën tjetër të detit. Dana, gjithashtu,
rifilloi studimet në degën e historisë së teatrit, dhe shpesh recitonte dhe
lexonte për kurreshtjen e studentëve dhe docentëve poezi dhe tekste shqip, që
kishim marrë me vete dhe kishim punuar para se të largoheshim nga teatri i
Durrësit.
Të tillë ishin fillimet, pjesa tjetër është jetë, me
uljengritjet e saj, me vështirësitë, sakrificat dhe punën e parreshtur, pa
harruar për asnjë çast se në vendin që lamë kishim akoma familjet, të cilat
kishin akoma nevojë për ne.
A është për ju mërgimi një burim frymëzimi? Po malli për vendlindjen?
ALBERT DEDJA - Po
sigurisht. Por më shumë se burim
frymëzimi do ta quaja burim
reflektimi. Ne i kthehemi
historisë së mërgimit për të rigjeneruar plagët. Nuk ka asnjë moment të kësaj
periudhe, edhe ata më të sukseseshmit, që të mos jenë të lidhur me ndjesinë e
humbjes. Malli vetë është i lidhur me ndjesinë e humbjes.
DARDANA BËRDYNA – Një pjesë e mirë e spektakleve që
vemë në skenë prekin drejtperdrejt, ose tërthorazi, temën e çrrënjosjes;
fizike, mendore, materiale, apo shpirtërore, duke kaluar nga ato më të afërtat
autobiografike e deri tek ato historikisht apo gjeografikisht larg nesh.
Na flisni për veprimtarinë tuaj gjatë këtyre vjetëve…
ALBERT DEDJA – Banojmë dhe punojmë në qytetin e
Trentos, në Itali, unë bashkë me bashkëshorten time Dardanën dhe Jakin, djalin
tonë. Unë prej njezët vjetësh kam një veprimtari artistike të vazhdueshme, që
shtrihet nga puna ime si artist, në veprimtarinë pedagogjike me shkollën
pikturës që kam hapur gjashtëmbëdhjetë vjet më parë, në qytetin e Trentos dhe
qytete të tjera në provincën e Trentos, si dhe atë teatrale bashkë me Dardanën,
me kompaninë teatrale që kemi formuar këtu, Compagnia «La Quarta Parete» (Muri
i Katert ). Me këtë kompani e filluam jetën artistike më intensive në
vitin 2008, pas bashkëpunimesh me kompani të tjera. Lindi si nevojë e jona për
të hapur një kontakt direkt me njerëzit, për të vënë në provë idete tona
artistike dhe intelektuale. Emërtimi i kompanisë, «Muri katërt», ka pikërisht
këtë domethënie: në fjalorin teatral është perdja virtuale, ose «muri», që ndan
publikun nga hapësira e lojës teatrale. Ne e «thyejmë» artisikisht dhe
konceptualisht këtë «mur», për të përçuar artin tonë, duke e «prekur» fizikisht
publikun. Ishte nevoja jonë për të treguar historitë dhe reflektimet tona
nëpërmjet gjuhës teatrale, ose gjinive të përzjera artistike, për të rindërtuar
mbi një ëndërr që filloi nga fëmijëria dhe u ndërpre aksidentalisht në teatrin
e Durrësit me largimin nga Shqipëria.
Çfarë ndikon më shumë në zgjedhjen e temave, autorëve,
teksteve?
DARDANA BËRDYNA - Të zgjedhësh materialet, temat,
autorët për një pjesë teatrale është të humbesh në një botë të mrekullueshme,
prej së cilës vështirë të gjesh rrugëdalje. Teatri të ofron mundësinë të
përzgjedhësh vepra nga më klasiket dhe t’i interpretosh në forma të reja, të
eksperimentosh mes zhanreve të ndryshëm të artit skenik, të përdoresh
teknologjinë, duke rivizituar, apo mohuar, teorinë e skenës. Në mënyrën tonë të
interpretimit të një teksti për t’u vënë në skenë, autori nuk është i vetmi
krijues. Kur zgjedhim një autor, pikat mbi të cilat ushtrojmë vëmendjen tonë
janë disa, jo një e vetme. Ai që na udheheq pikësëpari është mesazhi që
percjell teksti, ajo ide që edhe ne duam ta shprehim, që materializohet në një
shkrim, apo në një autor. Mendimi dhe koncepti që kemi për artin e skenës në
përgjithësi, sidomos mbi teatrin, është në zhvillim të vazhdueshëm. Sapo beson
në një konsolidim të metodës së punës, aty nis edhe dekostruktimi i saj drejt
hapësirave të reja për t’u lëvruar, për të mos rënë në atë që është e
parashikueshme. Ndër autoret më të rëndësishëm që kemi vënë në skenë janë M. M.
Bouschard, O. Vorpsi, S. Mrozek, S. Benni, Paolo Rumiz, si dhe shumë të tjerë
në përmasa më të vogla.
Çfarë të reje sjell në teatër gërshetimi që ju bëni
mes pamjes, muzikës, metaforave skenografike dhe vallzimit?
DARDANA BËRDYNA - Veprimtara jonë është e
gërshetuar dhe e konsoliduar, pa kufij të përcaktuar. Berti është një vullkan
idesh, të cilat hapin horizonte të reja për mua, të paeksploruar më parë. Një
vepër teatrale sot është komplekse, ndërthurrja e zhanreve të ndryshëm krijon
baraspesha të reja, ku përherë e më shumë zenë vend artet performative.
Pikërisht këtu po zhvillohet edhe kërkimi ynë, i një regjie më të pasur, e cila
shndërrohet jo vetëm në ansamblimin e gjinive të skenës, por në një krijimtari
të mirëfilltë, që nis njëherazi me hartimin dramaturgjik, deri në studimin e
detajeve më të vogla. Ështe njohje e studim i vazhdueshëm dhe i ndërsjellë i
mënyrave të ndryshme të konceptimit mbi artin skenik. Realizimi i pjesëve
teatrale që kemi vënë në skenë ka nxjerrë në pah pozitivisht ndërhyrjet e
pasura artistike, intuitën regjizoriale të Bertit, dhe gjetjet nëpërmjet artit
viziv dhe skenografik.
ALBERT DEDJA – Përzjerja e gjinive të ndryshme në menyrë të baraspeshuar, harmonike, estetike
dhe ne një trajtë provokuese, bën që publiku të bjerë në «grackën» gati të
përkryer, sepse ftohet në një pjesëmarrje më të plotë. Mesazhet i kalohen në
disa filtra dhe kjo bën që ai të përpunojë në mënyrë më të pasur ndërthurrjen e
ngjarjeve.
Dhatë një ndihmesë të vyer në Galën e Albanian
Excellence. Si e gjetët vendin dhe mjedisin ku mungonit kaherë? Çfarë ndjetë se
i duhet dhuruar më tej publikut shqiptar?
DARDANA BËRDYNA – E
kemi çmuar idene e organizatorëve për këtë aktivitet dhe ka qenë nder e
kënaqësi /per ne që ishim të ftuar. Berti ishte një nga të ftuarit në grupin e
njëqind personazheve shqiptarë që shquhen për veprimtaritë e tyre nëpër botë.
Sëbashku ishim ftuar për të bashkëpunuar edhe në realizimin e regjisë skenike
të spektaklit të mbrëmjes galà. Gjë që e pranuam me entuziazmin e atëhershëm,
të viteve para largimit, duke investuar pjekurinë tonë artistike. Është një
kujtim i bukur mes miqsh e kolegësh artistë. Çdo kthim në atdhe është një
ngarkese/ e madhe, komplekse, frymëzuese, emocionuese, vëzhguese. Monologu që une interpretova,
«Buzëqeshja që s’do kalojë» mbyllej paka shume me këto fjalë ; «… ne jemi të tute, sido që të jetë… ne jemi të
tutë… ». Në këtë kontekst i drejtohej asaj
skene, atij publiku, atij vendi. Një krijues, për mendimin tim, duhet të kapërceje përkatesinë identitare
dhe t’i paraprijë të nesërmes, pavarësisht shijeve aktuale të publikut. Publiku
nuk është asnjeherë i yti, fitohet.
ALBERT DEDJA – Përvojë
shumë emocionuese.
Si i mbani
lidhjet me të afërmit, por edhe me miq e kolegë shqipfolës?
ALBERT DEDJA - Jemi në kontakt të vazhdueshëm me
njerëzit tanë, me miq «të vjetër» dhe të «rinj», artistë ose jo. Histori që
ruhen dhe rinohen. Disa bazohen tek marrëdhëniet e ndërtuara në t ë
kaluaren; të tjera – në të përditeshmen.
DARDANA BËRDYNA - Familjet dhe të afërmit janë
shumë të pranishëm në jetën tonë. Edhe pse të shpërndara nëpër botë, me motrat
e mia mblidhemi për çdo vit në shtëpinë e babit në Kosovë. Është një rit i
domosdoshëm, ripërtëritës, nevojë shpirtërore dhe mendore. Me miqtë ruajmë një
marrëdhënie të ngushtë komunikimi dhe shpesh kërkohemi e gjehemi, ndonëse mund
të jemi larg. Janë një pikë e forte referimi, mbështetjeje dhe frymëzimi.
Çfarë të përbashkëta gjeni e ndjeni mes kulturave
shqiptare e italiane?
DARDANA BËRDYNA - Italia është vendi i artit dhe i kulturës, «il bel paese» jo vetëm për
natyrën e mrekullueshme, për kuzhinën e pasur, stilin, modën, elegancën, po mbi
të gjitha për ate që i ka falur botës shekuj me rradhë, në art, muzikë,
pikturë, letërsi, arkitekturë. Kultura dhe arti shqiptar zenë një
vend modest në panoramaën ndërkombëtare. Natyra dhe karakteri mesdhetar i
popujve tanë, të ngjashëm në temperament, në zakone, afërsia, janë pika takimi
që ndikojnë tek njëra-tjetra.
ALBERT DEDJA – Gjejmë shumë
gjëra të përbashkëta që lehtësojnë komunikimin, sigurisht. Largësia nga vendi
ynë nuk është aq e madhe gjeografikisht, kështu që zakonet dhe mënyrat e të
shprehurit, të llogjikuarit, të
menduarit takohen në shumë forma dhe pika vështrimi. Një fakt tjetër është
takimi i vazhdueshëm në distancë kohore e historive të të dy vendeve. Një miku
ynë intelektual italian shpreh këtë bashkim të destinacionit të dy popujve, me
ironi dashamirëse : «Deti Adriatik tashmë është lumi që ndan Shqipërinë në
mes».
«La Quarta Parete»… Dimë se është e vetmja (e para)
kompani teatrore shqiptarësh në Itali. Cila do të
kish qenë me pak fjalë historia e kompanisë suaj?
ALBERT DEDJA - Sipas një shkrimi që na kushtoi gazeta italiane «Repubblica» në vitin
2009, jemi e para kompani teatrale shqiptare në Itali. Po, është i vërtetë ky
fakt. Ndonëse kjo na intereson relativisht pak, na vjen mirë që kemi hapur
rrugën.
DARDANA BËRDYNA - «La Quarta Parete» është krijesa
jonë që na kujton se jemi ata që jemi në
të vërtetë. Ideja, nisma dhe këmbëngulja për të konkretizuar atë çka është
profesioni ynë i vërtetë, kanë qenë të Bertit. Si çdo krijesë që, po nuk qe e
vogël, nuk mund të bëhet e madhe, i jemi dedikuar të dy, për ta paraqitur në
mënyrë sa më dinjitoze, qysh në provat dhe sprovat e para. Tashmë ajo ka marrë
një fizionomi më të plotë dhe prezantohemi në panoramën artistike këtu ku
banojmë, por edhe jashtë vendit, duke u matur me parametra cilësorë të lartë.
Kërkesat tona janë në rritje. Jemi kritikët më të rreptë të asaj që bëjmë.
Një pjesë e krijimeve tuaja teatrore janë në gjuhën
italiane. Si reagon publiku i atjeshëm ndaj
temave thellësisht shqiptare e ballkanike?
DARDANA BËRDYNA -
Teatri ynë flet italisht përsa i takon fjalës. Por spektaklet kanë një gjuhë
universale që tejkalon fjalën. Kemi realizuar spektakle në të cilët janë
përdorur gjuhë të ndryshme, sipas temës dhe mesazhit të zgjedhur, siç është «Il
viaggio di Ulisse e le sue identità», ku interpretohej në gjashtë gjuhë
njëheresh: në shqip, italisht, anglisht, spanjisht, gjermanisht dhe tikrino
(gjuhe afrikane, eritrea). Të bësh për vete një publik «të huaj» nëpërmjet një
arti ku mjeti shprehës është fjala, ajo që na bën të «ndryshëm», nuk është e
lehtë. Të bësh për vete publikun, duke i vënë në provë mendimin dhe ndjenjën,
është e arritshme, befasuese, e paçmueshme.
Cilët
artistë shqiptarë nga fusha juaj do të donit t’i njihte më mirë Shqipëria?
ALBERT DEDJA – DARDANA BËRDYNA – Dëshira jonë është të çojmë sa më shpejt një nga pjesët tona në teatrot e
Shqipërisë dhe, natyrisht, të rikthehem me një ekspozitë timen, pas kaq vitesh.
Ka disa artistë që njohim këtu në
zonën tonë, në Itali dhe në Evropë, në fushen e artit viziv, që meritojnë
vëmendjen e publikut shqiptar. Në teatër nuk njohim shumë realite të tjera
shqiptare interesante, përveç atyre që janë prezantuar tashmë në Shqipëri.
Si rrjedh një ditë e zakonshme e juaja?
DARDANA BËRDYNA - Çdo ditë, edhe më e zakonshmja,
ka të veçantën e vet, mjaft të dish ta shohësh. Ajo që e bën të ngjashme një
ditë me një tjetër është ritmi i kontrollueshëm qe ti arrin të imponosh, duke i
marrë rezultatin e dëshiruar. Darka ka aromën e çajit të malit, ngrohtësinë e
fjalës, peshën e ëmbël të ëndërrës.
ALBERT DEDJA – Ditët tona janë të pasura me
aktivitetet që zhvillojmë. Si në çdo aspekt tjetër, ecin me ulje-ngritjet e
veta. Mëngjeset fillojnë me përgatitjen e djalit për shkollë, duke i kushtuar
gjithë kohën dhe kujdesin. Vijon me organizimin e programit të dites, që varet
nga gjërat që kemi nëpër duar, takimet me bashkëpuntorë, miq artistë, me
kontakte për punën dhe gjëra të tjera që mbushin momentet e ditës. Kur kemi
ekspozita, mësim pikture, ose prova teatri në të njëjtën kohë, ndajmë detyrat e
secilit. Bëjmë takime, provime ose prova me aktorë, bashkëpunojmë me teknikë;
për muzikën, ndriçimin, skenën, me të cilët duhet të kemi kontakt të
vazhdueshëm për zhvillimet që merr puna. Një nga gjërat me rëndësi absolute është
mbarëvajtja e ditës së djalit tonë Jakit. Qysh nga momenti kur mbaron shkollën
e deri tek shoqërimi në kurse të ndryshëm, mes atyre artistike dhe sportit që
ka zgjedhur, mundohemi t’ia programojmë sa më mirë kohën e lirë.
Nga ora shtate e darkës fillon puna ime me studentët e
pikturës, që zgjat deri në mesnatë. Ështe pak e vështirë të përshkruash ditët
tona duke përgjithësuar; janë të ndryshme të gjitha sipas aktiviteteve dhe
karakteristikave të tyre.
Po një ditë e pazakontë?
DARDANA BËRDYNA - Preferoj ta quaj një dite e jashtëzakonshme. Janë ditet që të
dhurojnë momentet e veçanta, që prishin rregullin e «zakonshëm». Motivet mund
të jenë nga më të ndryshmet, nga më të thjeshtat në dukje, siç mund të jetë një
gjetje e një vargu poezie që të mundon për ditë të tëra, ashtu si edhe një
ngjarje e fuqishme që mund të koklavisë apo mrekullojë gjithë ekzistencën
tënde. Asgjë nuk është e rastësishme, ka nje lidhje të padukshme mes nesh dhe
asaj që ndodh rreth nesh. E pazakonshmja ka një eliksir rigjenerues që i kalon
përmasat e një dite.
ALBERT DEDJA - Jam dakort, heraherës ndodh që të
mos gjejmë sintoni në gjërat që bëjmë, ose më saktë : që «kaosi» të
çorientojë rregullin; kjo ndikon edhe në ditët që kalojmë, i bën ndryshe, jo të
zakonshme.
Si e shihni teatrin dhe dramaturgjinë shqipe tani? Po
në të ardhmen?
DARDANA BËRDYNA – Dëshira ime do të ishte të
shikoja teatrin e dramaturgjinë shqipe në kolonën e artit evropian, ashtu si po
shikojmë përherë e më shpesh artistë shqiptarë që, si individë, po përcjellin
me dinjitet artin shqiptar nëpër botë. Është një fenomen jo i rastësishëm që e
ka zanafillën në talentin dhe kulturën ende jo të vlerësuar sa duhet të
popullit tonë.
A mendoni se teatri i sotëm evropian e më gjerë ka fuqi e
magji ta tërheqë publikun e zgjedhur?
DARDANA BËRDYNA - Teatri është ndër artet më të
vjetër. Ka mbijetuar në periudhat më të vështira të njerëzimit. Ashtu si edhe
poezia, është etaloni matës i zhvillimit të shoqërisë, të ndërgjegjes
shoqërore. Për këtë rol të rëndësishëm ka qenë dhe do të jetë tregues i
kulturës së një populli. Teatri ka një magji katarktike. Është nevojë e vetë
njeriut që të vihet përballë sikurit, «një pasqyrë» që deformon, informon,
koncentron, edukon, parashtron një ide mbi të ardhmen, në formen më artificiale,
ofron një alternativë. Është i paracaktuar të ecë një hap përpara për t’i hapur
rrugën asaj që do të quhet më vonë kujtesa
kolektive.
Djali juaj ka dhunti muzikore, kurse Dana perveç
regjise dhe aktrimit shkruan poezi. Berti vazhdon krijimtarine artistike ne
pikture dhe skenografi, dhe njekohesisht meson artin e piktures. Si janë këto
kohëra ndaj kaq arti?
DARDANA BËRDYNA - Jaki, djali ynë jeton
normalitetin e moshës si çdo bashkëmoshatar i veti. Urojmë qe t’i kthehet e dobishme kjo atmosferë arti, nëse një ditë
do të zgjedhë të jetë artist. Nuk është thjesht profesion, është stil i të
jetuarit, ku bëhen flijime, dorëheqje në emër të pasionit, është një mision,
nëpërmjet të cilit duhet të jetosh, e nëpërmjet të cilit arritja dhe suksesi jo
gjithmonë janë në përpjestim të drejtë me përfitimin material.
ALBERT DEDJA – Unë, siç tregova edhe më sipër, vazhdoj krijimtarinë në artin viziv,
ku përfshihen piktura, videoarti, instalacioni, skenografia dhe regjia
teatrale. Ky takim teknikash dhe gjinish ka ardhur në mënyrë të natyrshme nga
bashkimi i të gjitha eksperiencave të mia krijuese, dhe sigurisht nga
kurioziteti dhe interesi im për t’i vënë përballë njëra-tjetrës. Një anë tjetër
e rëndësishme e impenjimit tim është edhe puna që bëj me të apasionuarit që vijnë
të mësojnë teknikat e vizatimit dhe të pikturës në shkollën time. Më pëlqen t’u
mësoj atyre si ta përdorin artin e pikturës për t’u shprehur, për të komunikuar
dhe, mbi të gjitha, për të krijuar. I ndihmoj të krijojnë një dimension të ri,
brenda të cilit të ndërtojnë një botë të pasur, ku të reflektojnë idetë dhe
konceptet e tyre.
Tashmë shkolla ime është e njohur për këto
karakteristika dhe kjo më jep shumë kënaqësi.
DARDANA BËRDYNA - Krijimtaria
poetike është një akt personal, pothuajse intim, i një artisti. Poezitë e para
kanë data shumë të hershme që nisin nga fëmijëria. Poezinë e vërtetë e kultivoj me pasion në vitet e
fundit. Them poezinë e vërtetë për
faktin se kapërcen atë çka është vetëm e jotja, nuk është vetëm një moment
emocional i përkthyer në vargje, por bëhet më e ndërgjegjshme, më e rafinuar,
më e thellë në mesazhet që përcjell, duke i kushtuar vëmendje edhe formës,
stilit, gjuhës, kohës. Së shpejti do të botohet në italisht vëllimi me poezi
«Oki» dhe është përzgjedhur përmbledhja poetike «Empatia», për antologjinë Poeti contemporanei a confronto.
Germoglio carminio
Esistevo quando nessuno credeva
del mio essere della mia presenza
Fuggii quando le certezze cedevano
alla superba insolenza
Resistevo sotto la mia pelle
gravida di interrogativi
di facile lettura apparente
gestazione turbolenta in apnea
in campi magnetici nomadi.
Gli occhi la voce
rimasero fuori
zingari non identificabili, scorporati
Tuberose radici, invisibili, simultanei, aeree
abbozzavano schizzi utopistici
aspirando risposte multiforme
sottomesse al tempo.
Germoglio carminio
fischiettando lusinghiero
gli accordi del vincolo amoroso
Inestinguibile.
Ci sono finché ci sei
ancora
nonostante imperturbabilità circostante.
Ancora
germoglio carminio…
germoglio carminio…
germoglio carminio…
Çfarë do t’u dhuroni shikuesve në të ardhmen e afërt?
[1] Buzëqeshja që s’do kalojë, A.-Ch. Kyçyku, nata pas vitit
zero, Sh. B. Dukagjini, Prishtinë, 1998.