(Nga Eposi i kreshnikëve
drejt
krijimtarinë autoriale të Rilindjes kombëtare)
“Në vetvete, detet janë negativë”[1],
shkruan studiuesi Roger Crowley në shënimin e tij mbi librin “The Great Sea” me
autor Profesorin e Universitetit të Cambridge, David Abulafia. Kjo sepse detet janë hapësirë e pamundur dhe e mohuar për të jetuar. Te ky “kontinent i
lëngshëm” mund të lundrosh, por edhe të mbytesh, mund të kryesh ekspedita
zbulimesh, por edhe luftra shkatërruese, mund të nisesh si skllav dhe të
mbërrish si mbret, mund të nisesh si mëkatar dhe të mbërrish si i shenjtë, mund
të bësh tregti dhe shkëmbime, por edhe të biesh pre e piratëve pengmarrës,
ngjarje që disa njerëzve u dha pasuri dhe disa të tjerë i varfëroi, disa
qyteteve u dha begati dhe disa të tjerëve u dha skamje dhe zhdukje, disa
kultura i ngriti e disa të tjera i shembi përgjithmonë.
Kjo është një marrëdhënie, një bashkëjetese humane, një shtytje
tërheqje, përzier me frikë dhe adhurim, idealizim dhe zhvleftësim, një sjellje
që ndonjëherë e ka mistifikuar detin, por jo rrallë edhe e ka vështruar si një
krijesë antropomorfe me fuqi demoniake.
Këtyre përjetimeve, që kulturat
tjera kanë ndaj detit, nuk u kanë shpëtuar as shqiptarët. Marrëdhënien e
tyre me detin shqiptarët e kanë përjetuar si fat dhe fatkeqësi njëherazi.
Lidhur me këtë studiuesi Shaban Sinani, në punimin e tij shkencor të vitit
2003, “Himara: identiteti i bashkësisë
dhe etnotipi”, shprehet se bartësit e kësaj marrëdhënieje “e kanë përjetuar si privilegjin e bregdetit,
ashtu dhe fatalitetin e tij; si epërsinë e autoktonisë dhe të fuqisë tokësore,
ashtu dhe si lakminë e aloktonëve për t’ua ngushtuar hapësirën.”[2] Kjo marrëdhënie binare: fat – fatkeqësi, dashuri –
urrejtje, truarje – bekim, i ka lënë gjurmët dhe dëshimitë e veta në mënyra
sjelljesh, në rituale, në qëndrime, proverba, por edhe në lëndën letrare.
Një prej fillesave më të hershme në krijimtarinë e shqiptarëve, në të
cilën dëshmohet veçimi i kësaj marrëdhënieje e ndeshim si në fragmente të veçanta të
“Eposit të kreshnikëve” ashtu edhe në “Këngën e Gjergj Elez Alisë”.
Është marrëdhënia mes autoktonin me aloktonin, e vendasit me të huajën, me të
keqen - të zezën, “që vjen”, “del” jo nga toka, por nga
deti. Aty ndeshim të regjistruara edhe vargjet:
 dalë zani e paska marrun dhenë,
se ’i baloz i zi â dalë prej detit...[3]
Kahja i zhvendosjes së narracionit është përcaktuar qartë: nga deti në
tokë. Është përcaktuar edhe marrëdhënia: mbërritja e një rreziku cilësuar si i
zi dhe që nga deti i afrohet steresë. Që në këtë moment ka zënë fill procesi i
thurjes së përshkrimit të diçkaja me tone të errta, të zymta.
Me kaq fillon përpunimi në laboratorin e demonizimit të tjetrit. Në
vetvete demonizimi nuk është gjë tjetër veçse përfolja për keq, përngjasimi i
tij /saj si djalli, demoni, paraqitja e tij / saj si e keqja vetë apo me
sjellje armiqësore dhe djallëzore. Shpesh, deminizimi i dikujt apo i diçkaje
është pjesë e një riinterpretimi propagandistik. Ky qëndrim ka rrënjë edhe në
mendësitë kolektive, të cilat arshivojnë në kujtesën e tyre ngjarje,
marrëdhënie, sjellje dhe qëndrime, të cilat, pasi i kanë analizuar, u japin
emër, i cilësojnë me mjetet e tyre specifike dhe i përshtasin. Kështu, me gjasë
ka ndodhur edhe në krijimin e vargjeve të sipërcituar “i baloz i zi a dalë prej detit.”
Nëmata, mallkimi e më pas edhe demonizimi i tokës është një e dhënë të
cilën e ndeshim më dendur sesa mallkimi, truarjen apo demonizimin e detit. Në
Dhjatën e Vjetër është i njihur fakti i mallkimit dhe demonizimit dhe
shkatërrimin e të tokës së Kannanit, Jerikosë, Sodomës, Hamit.
Por mallkimi dhe hakërrimi ndaj detit, si diçka që ka brenda djallin dhe
që sjell vetëm fatkeqësi, siç përfytyrohet se janë punët e djallit, nuk është
një dukuri aq e shpeshtë për kulturat e sidomos për letërsinë. Mjafton të
sjellim ndërmend faktin se në mendësinë dhe mënyrat e sjelljes së detarëve nuk
lejhet që të truhet deti, nuk lejohet, që sa kohë sa lundërtarët janë në det,
ndaj detit thuhen fjalë kundër, të përmenden e të shqiptohen fjalët “djall”,
“dreq” e aq më pak të demonizohet ai apo të shpallet fajtor. Përkundrazi, sërish
në Bibël, në Librin e Jonas, ky i fundit kërkon të çlirojë e të shfajësojë
stunë detare dhe vetë detin e tërbuar, duke u shprehur se faji është në të dhe
se fajtori është pikërisht ai[4].
Por ndërkaq, prej mijëra vitesh, deti është vështruar edhe si shtëpi e
monstrave dhe e qenieve fantazmagorike. Demonologjia na paraqet lista të
hollësishme jo vetëm mbi emërtimet, mbi përdorimin e detit si strehë e
kreatyrave dhe monstrave të tilla detare si Aspidokeleoni, Leviatani, Hidra, Hipokampi, Cetus, Sirena, Skilla,
Karibda, Prokopius, por edhe mbi rimarrjen e këtyre monstrave nga mitologjia
politeiste dhe nga letërsia.
Ky këndvështrim thjeshton disi faktin se pse e gjejmë detin si vend të
mundshëm prej nga mund të dilnim monstrat – balozët / balozët e zinj dhe pse ai
ka zënë këtë vend në epos dhe në Këngën e Gjergj Elez Alisë. Nënvetëdija është
bashkuar me faktin historik, pushtuesit janë shndërruar në përbindësha të
imagjinatës dhe përputhen me rrezikun që vjen nga deti.
Interesant për studim bëhet edhe fakti se kënga mbi balozin e zi që del
nga deti apo variacionet mbi këtë temë, këndohen sidomos në viset malore, si
versioni i mbledhur në Nikaj - Mërtur.
“Â dalë zani e paska marrun dhenë
se ’i baloz i zi â dalë prej
detit,
Trim i prapët e belagji qi
ish’ kanë,
Ja ki’ qitun dheut nji rreng
të randë:
”Tim për tim kah një dash të
pjekun,
tim për tim kah një vashë me
ja djergun,
ditë me ditë kah nji kreshnik
me premun,
javë për javë kah një krahinë
me djegun!”
Përveç këtyre, motivi i dyluftimit me “të ardhurin nga deti”, siç na
ofron larmi stilistike, na sjell edhe motërzime, përballje tipologjike ndaj
versionit matricë, që nga versioni i vëllait të sëmurë, në lëngatë e me varrë
në shtat e deri te babai plak dhe i pa djalë, të cilit i del për zot e bija, që
ndeshet dhe e mund bajlozin:
“- Çka ke bab i thot qi kjan?
- M’ka ardh dita mu karit
Mejdan harapi me ka lyp
Un i mjeri plak pa jam-
Edhe djal nuk pa kam
E bija pa i that: - Marak mas ban!
Zoti punt i rregullan
Te berberi ke me çu
ke me m’qeth e ke m’mrru
ke me m’ rru e me m’gadit
Si djal 20vjeç me m’qit
Samir vajza isht gadit
porsi djal e ka qit….”[5]
Tema e ndeshjes me të njëjtin “baloz” që del prej detit shfaqet edhe në
epikën legjendare, pikërisht në Epos, fragmenti “Omeri prej Mujit”[6] ku
ai që kërkon të sfidojë balozin është
Omeri prej Mujit dhe jo Gjergj Elez Alia.
(Vijon në Revistë)
[1] Crowley, Roger:
Literary review, July 2014, No. 422.
[2] Sinani, Shaban., Ura dhe kështjella,
Argeta LMG, Tiranë 2006, fq. 134.
[3] Visaret e Kombit, Vargjet 14, 15, vol. II. Bernardin Palaj dhe Donat
Kurti (Tiranë 1937), fq 42-48; Folklori shqiptar II, Epika legjendare (Cikli i
kreshnikëve), Vëllimi i parë. red. Qemal Haxhihasani (Tiranë 1966).
[4] Dhjata e Vjetër. Jona, Kapitulli I, Vargjet 11 – 15.
[5] Shih: Osmanaj, Shaban; Këngë
popullore nga Ulqini…ART CLUB 2011, fq. 162.
[6] “Hylli i dritës”, Shkodër, 7 (1931), fq. 685-693; Visaret e Kombit, vol. II. Bernardin Palaj
dhe Donat Kurti (Tiranë, 1937), fq. 203-210; Folklor shqiptar II, Epika legjendare (Cikli i kreshnikëve),Vëllimi i parë. Qemal Haxhihasani (Tiranë 1966), p. 229-235.]