Kanë kaluar mbi pesë dhjetëvjetsha nga takimi im me veprën e Emineskut dhe
mund të pohoj që mësimi i gjuhës rumune është për mua e lidhur pashkëputshëm me
poezinë e këtij rumuni të përjetshëm që mishëron në tekst dhe në fat letrar
disa nga veçoritë pa të dytë të genit (dhe gjeniut) rumun.
Poet i ri ende i pabotuar, i dhënë pas letërsisë, duke përkthyer nga
italishtja dhe rusishtja për pasurimin e vet shpirtëror, por i dërguar për të
studiuar për gjeologji, nuk besoja se do të përktheja ndonjëherë kryevepra
emineskiane në gjuhën shqipe dhe as që do të hulumtoja me përkushtim strukturën
poetike të Emineskut, nganjëherë në vetvete, herë të tjera të krahasuar me
veprat e disa vëllezërve në poetikë dhe ndjesi ballkanase (si Hristo Botev e
Lasgush Poradeci). Nuk mund të them se ardhja ime në Rumaninë e viteve ’60 të
shekullit të kaluar përfaqësonte një mërgim në kuptimin klasik të fjalës, por,
fatmirësisht, përmbante të gjitha hollësistë dhe ndjeshmëritë vetjake, që të
ktheja sytë edhe më me vendosmëri drejt letërsisë.
Në mes të viteve ’70, kur, pasi kisha mbaruar Fakultetin e Gjeologjisë e të
Minierave (1965), përfundova edhe Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë në
Universitetin Shtetëror të Tiranës, fragmente nga veprat emineskiane ishin
përkthyer në botën shqipfolëse nga bashkëqytetarët e mi të mëdhenj, liriku
Lasgush Poradeci dhe prozatori Mitrush Kuteli, të cilët jetuan, u formuan,
madje edhe i botuan veprat e tyre po në Rumani[1]. Ja si i shikonte Lasgush Poradeci, bie fjala, - i cili për një farë kohe
ishte sekretar ekzekutiv i Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, - marrëdhëniet
rumuno-shqiptare, duke përmendur Emineskun: „Në rast se do të donim të përshkruanim vendosjen ose fillimet e
shqiptarëve në truallin mik të Rumanisë, do të duhej të kthehemi deri në
kohërat e bashkëjetimit të të dy popujve, ose të nisim me shfaqjen e gjakut
shqiptar, krejt i mirëdallueshëm, në historinë e shtetit rumun dhe të letrave
rumune. Duke e vërtetuar, pra, këtë vllazërim të hershëm, do të kuptojmë dhe do
të shpjegojmë më mirë qëndrimin shpirtëror që e bënë të tyrin njerëzit e lapsit
të gjuhës rumune që kishin gjak shqiptar, ndërsa ndonjëri syresh edhe tipare e
fizionomi shqiptare. Kësisoj do të dilnin në dukje edhe për kombin tonë
marrëdhëniet gjuhësore dhe racore ndërmjet shqiptarëve dhe rumunëve, sidhe
shprehjet e nënvetëdijshme të rumunëve të lapsit, – me poetin e madh Mihai
Eminesku në ballë, - në kuadrin e simpatisë dhe dashurisë së tyre ndaj
shqiptarëve”[2].
Elita letrare dhe kulturore shqiptare e vlerësonte Emineskun, dukee
përfshirë me ngrohtësi në grupin e romantikëve të pafat, të cfilitur nga
varfëria, nga smira dhe sëmundje të pamëshirshme. Natyrisht, isha ndër të
paktët që dinin se Eminesku është shumë më shumë se kaq dhe kisha detyrën
shpirtërore të nxirrja në pah përmasën e vërtetë të vlerave të tij artistike
dhe njerëzore.
Një hap i rëndësishëm u hodh në këtë drejtim njëherazi me daljen në dritë
në Tiranë, më 1994, të kryeveprës ”Jeta e Mihai Emineskut”[3], që e shqipërova në një gjendje emocionale të thellë, e cila m’u zgjua nga
ritakimi me Rumaninë e rinisë pas 29 vjetësh mungese. Pritja e librit ishte e
pabesueshme, çka dëshmoi edhe një herë dashurinë e pakufishme ndaj rioshit që
pat shprehur dërrmuesen ”Nuk besoja të mësoja si vdiset ndonjëherë”. Nuk ishte
i vetmi autor që rritet dhe bëhet përherë edhe më i gjallë me kalimin e viteve
nga dita e vdekjes, por kishte diçka thelbësisht ballkanase, nga Evropa e
vjetër, nga drithmat e mërgimtarëve që patën studiuar në Perëndim, madje edhe
nga epërsia e shpirtrave trako-ilire. Nuk e zmadhoj po të pohoj se asnjë poet
tjetër në gjuhë të huaj nuk ka qenë kaq i shtëpisë në shqip dhe për shqiptarët
sa Eminesku.
Qëllimisht ky libër është hartuar në rumanisht e në shqip, pa qenë
dygjuhësh në kuptimin klasik, - sepse një pjesë e materialeve janë të njohura
për lexuesin rumun, ndërsa të tjerat për atë shqiptar, - dhe u drejtohen në
radhë të parë të interesuarve për përbashkësitë shqiptaro-rumune. Kam synuar të
ruaj, përfshi aspektin kronologjik, etapat dhe gjuhët në dhe me të cilat i jam
afruar dhe e kam përfytyruar praninë e Emineskut në poezinë e trevave tona, pa
teprime dhe pa iu kundërvënë disa pandehmave apo mendimesh të heshura në
shtypin rumun. Nuk kam aspak ndërmend të kumtoj ndonjë mësim të natyrës morale
për ata që bëjnë çmos të shtrembërojnë ose të shformojnë fytyrën e Emineskut,
në një kohë kur popuj të tjerë, në këtë rast populli shqiptar, e vlerëson në
mënyrë korrekte dhe pa paragjykime poetin kombëtar të të tjerëve. Shtjellimi i
librit nuk synon të kalojë përtej paraqitjes së paanshme të veprës letrare, të
pranisë, të shtysës dhe të pritjes së një poeti të papërsëritshëm, sidhe të
disa ”kushërinjsh të një gjaku”, siç i cilësonte Nikolae Jorga rumunët dhe
shqiptarët. Për të dhënë më tej ndihmesë në njohjen dhe pranimin e kësaj
lidhjeje të tejhershme, kam përfshirë në libër edhe një material për pakicën
shqiptare në Rumani (përndryshe legjendare në historiografinë shqiptare, me
ndihmesën konkrete që ka dhënë për themelimin e shtetit modern shqiptar); një
material për fjalët e përbashkëta, proverbat dhe disa zakone të qytetërimeve
rumun e shqiptar, me të dhëna për popullsinë arumune të Shqipërisë. Roli i të
dyja bashkësive, - shqiptare dhe rumune, - përbën një shembull bashkëjetese
tradicionale vllazërore gjatë shumë shekujve.
Një kuvendim i gjerë me akademikun Mihai Çimpoi për veprën emineskiane,
sidhe një përshkrim i shkurtër i pritjes së kësaj vepre në shtypin
ndërkombëtar, është plotësuar nga kapitujt e titulluar Eminesku në poezinë
ballkanike dhe Pritja e monografisë „Jeta e Mihai Emineskut” në botën
shqipfolëse. Kreu Të tjerët për Emineskun i kumton lexuesit shqiptar dy
portrete të thella dhe të besueshme, të vizatuara nga Karaxhiale dhe Mirçea
Eliade – dy personalitete tepër të njohura dhe të vlerësuara nga shqiptarët.
Portretet e mësipërm mendova t’i shoqëroj me copëza në gjuhën shqipe nga
poezia, publicistika, proza dhe aforizmat e ”poetit pa të dytë„.
Po e mbyll i bindur se asnjëherë nuk mund të shkruhet mjaftueshëm për
praninë e vërtetë kulturore të Emineskut bash edhe në një botë kaq të ngjashme
me atë rumune, siç është ajo shqiptare. Por dashuria me të cilën është pritur
çdo përçapje në këtë drejtim, më frymëzon të botoj këtë vëllim, duke ditur që
aktualiteti, arti dhe mendimi i epërm emineskian do të vërtetojnë sërish që
rumuni i amëshuar nuk mësoi si vdiset, sidomos në një hapësirë të përbashkët,
por në gjuhë tjetër, në të cilën poeti i madh shqiptar Gjergj Fishta, i
frymëzuar nga këngët epike, thosh se njerëzit shkojnë në vdekje ”sikur me lé”.
N-a învăţat cum se moare – Mihai
Eminescu
Au trecut peste
cinci decenii de la întâlnirea mea cu opera lui Eminescu şi pot afirma că învăţarea limbii
române este pentru mine indisolubil legată de poezia acestui român etern care întruchipează în text şi
în destin literar câteva dintre trăsăturile unice ale genei (şi geniului)
româneşti.
Tânăr poet încă nepublicat, pasionat de literatură, traducând din italiană şi
rusă pentru propria îmbogăţire spirituală, dar trimis să studieze geologia, nu
credeam că voi transpune vreodată capodopere eminesciene în limba albaneză şi
nici că voi cerceta cu devotament structura poetică a lui Eminescu, uneori în sine, alteori comparativ cu operele unor fraţi întru poetică şi simţire balcanică (precum Hristo Botev şi Lasgush Poradeci). Nu pot spune că venirea mea în România anilor ’60 din secolul trecut reprezenta un exil în sensul clasic
al cuvântului, dar, din fericire, conţinea toate amănuntele şi sensibilităţile
individuale, ca să mă îndrept şi mai hotărât spre literatură.
La mijlocul anilor ‘70, după ce
absolvisem Facultatea de Geologie-Mine (1965), am absolvit Facultatea de
Istorie şi Filologie de la Universitatea de Stat din Tirana, fragmente ale operei
eminesciene erau traduse în lumea albanofonă, de marii mei conorăşeni, liricul
Lasgush Poradeci şi prozatorul Mitrush Kuteli, care trăiseră,
se formaseră şi chiar îşi publicaseră operele lor - în limba albaneză, dar în
România[4]. Iată cum privea Lasgush Poradeci, de pildă – fiind o vreme secretar executiv al Coloniei albaneze din
România – raporturile româno-albaneze, pomenindu-l şi pe Eminescu: “Dacă am fi dorit să descriem aşezarea
albanezilor sau începuturile albanezilor pe pământul prieten al României, ar
trebui să ne urcăm pănă în vremurile convieţuirii ambelor popoare, sau să
începem cu apariţia sângelui albanez, cu totul distinct, în istoria statului
român şi al literelor româneşti. Demonstrând aşadar această înfrăţire atavică,
vom înţelege şi vom explica mai bine atitudinea sufletească adoptată de către
oamenii de condei ai limbii române având sânge de albanez, iar vreunul printre
ei chiar trăsături de albanez şi în fizionomie. Astfel ar ieşi la iveală şi
pentru naţiunea noastră raporturile lingvistice şi de rasă între albanezi şi
români, precum şi expresiile subconştiente ale românilor de condei – în frunte
cu marele poet Mihai Eminescu – în cadrul simpatiei şi dragostei lor faţă de
albanezi”[5].
Elita literară şi culturală albaneză îl aprecia pe Eminescu, incluzându-l duios în grupul romanticilor nefericiţi, chinuiţi de
sărăcie, invidii şi boli necruţătoare. Desigur, eram printre puţinii care ştiau
că Eminescu este cu mult mai mult decât atât – şi avam datoria sufletească să
scot la iveală dimensiunea reală a valorilor sale artistice şi umane.
Un pas important în această privinţă s-a făcut odată cu apariţia la Tirana,
în anul 1994, a capodoperei ”Viaţa lui
Mihai Eminescu”[6], pe care am tradus-o într-o înaltă stare emoţională, trezită de revederea
României tinereţii după 29 de ani de absenţă. Primirea cărţii a fost
incredibilă, dovedind încă o dată dragostea nemărginită a cititorului albanez
faţă de tânărul care rostise devastatoarea ”Nu
credeam să-nvăţ a muri vreodată”. Nu era singurul autor care creşte şi
devine din ce în ce mai viu odată cu trecerea anilor de la ziua morţii, dar
avea ceva esenţial balcanic, din vechea Europa, din freamătul pribegilor care
studiaseră în Occident, ba chiar din superioritatea spiritelor traco-ilirice.
Nu exagerez dacă afirm că niciun alt poet de limbă străină n-a fost atât de-al casei în albaneză şi pentru
albanezi ca Mihai Eminescu.
Intenţionat cartea aceasta este compusă în română şi albaneză, nefiind
bilingvă în sensul clasic – deoarece o parte a materialelor sunt cunoscute
pentru cititorul român, iar altele pentru cel albanez – şi se adresează în
primul rând celor interesaţi de comuniunile albano-române. Mi-am dorit să
păstrez, inclusiv cronologic, etapele şi limbile în şi prin care m-am apropiat şi
am perceput prezenţa lui Eminescu în poezia spaţiului nostru, fără a
bate apropos-uri sau a da replici unor ipoteze sau idei lansate în presa
românească. Nu intenţionez deloc nici să transmit vreo învăţătură de natură
morală către semeni care se zbat să deformeze sau să deterioreze chipul lui
Eminescu, în timp ce alte popoare, cel albanez în cazul de faţă, apreciază
corect şi fără prejudecăţi poetul naţional al altora. Demersul cărţii nu vrea
să depăşească expunerea nepărtinitoare a operei literare, a prezenţei, a
impactului şi a primirii unui poet irepetabil, precum şi ce se poate distinge
mai clar din toate cele sus menţionate dacă folosim ochi străini, dar ale unor veri de
sânge, cum îi numea Nicolae Iorga pe români şi albanezi. Pentru a
contribui mai departe la cunoaşterea şi recunoaşterea acestei legături
străvechi, am inclus în carte şi un material despre minoritatea albaneză din
România (de altfel legendară în istoriografia albaneză, având un aport concret
la întemeierea statului albanez modern); un material despre cuvintele comune,
proverbele şi câteva obiceiuri ale civilizaţiilor română şi albaneză, cu date
despre populaţia aromânească din Albania. Rolul celor două comunităţi –
albaneză şi aromână – constituie un exemplu de convieţuire tradiţională frăţeacă
de-a lungul mai multor secole.
Închei convins că niciodată nu se poate scrie destul despre reala prezenţă
culturală a lui Eminescu chiar şi într-o lume atât de
asemănătoare celei româneşti, precum cea albaneză. Dar dragostea cu care este
primit orice demers în acest sens, mă inspiră să public acest volum, ştiind că
actualitatea, înalta artă şi gîndire eminesciene vor mai dovedi o dată că
românul etern n-a învăţat cum se moare, mai ales într-un spaţiu comun, dar de
altă limbă, în care marele poet albanez Gjergj Fishta, inspirat de cântecele epice, spunea că oamenii îşi dau viaţa ca şi cum s-ar naşte.
[1] Në shtypshkronjën e famshme Albania të
shqiptarëve të Konstancës, drejtuar nga Mihal S. Xoxja.
[2] Shih Lasgush Poradeci, Vepra, vëll. 2,
Onufri, Tiranë, 1999, f. 147.
[3] Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike, Tiranë.
[4] La celebra
tipografie Albania, a albanezilor de
la Constanța, condusă de Mihal S. Xoxe.
[5] Vezi
Lasgush Poradeci, Opere, vol. 2, Editura Onufri, Tirana, 1999, p. 147. Revista Haemus Nr. 4-5-6 / 2000, București.
[6] Jeta e Mihai Emineskut, Xhorxhe
Këlinesku, Sh. B. Enciklopedike (Editura Enciclopedică),
Tirana.