Kujtimit të Jorgjie Velos
Ndofta
pak e mbajnë mend Jorgjien sot. Atë mexosopranon e bukur me atë zërin e rrallë.
Dhe patjetër që akoma më të pakët janë ata që e dinë fatin e saj dhe mënyrën
tragjike se si vdiq. Pas mbarimit të Liceut në Tiranë, Jorgjies i doli bursa
për të vazhduar studimet e larta në Konservatorin e Bukureshtit. Ajo e priti me
shumë gëzim këtë. Rumania seç kishte një histori të ngjashme me atë të
Shqipërisë. Sidomos pushtimet romake dhe ato turke i afronin shumë këto dy
vende. Ne kishim Skënderbeun, një hero që i bashkoi princët shqiptarë, dhe rumunët
një shekull e gjysmë pas tij nxorën Mihai Trimin, që bashkoi tri principatat,
duke mbetur kështu si simbol kombëtar për atë popull. Bukureshti, buzë lumit Dëmbovica,
degë e Danubit, që ishte bërë kryeqytet qysh nga viti 1659 (nën sundimin e
princit Gheorghe Ghica / Gjika), me ndërtimet, kishat mesjetare dhe njerëzit e
shquar të shkencës dhe kulturës, ishte një qytet i madh dhe plot gjallëri.
Jo
më kot ky qytet, aty nga vitet ’20-‘30 ishte quajtur Parisi i Vogël. Njerëzit
këtu ishin të qeshur dhe mikpritësa, gjë që kuptohej edhe tek ata shqiptarë që
ndër vite u strehuan në këtë vend dhe ku gjetën ngrohtësi dhe mundësi për t’i
ushtruar lirshëm aspiratat dhe përpjekjet e tyre për kombin. Pastaj këtu,
pedagogët e kuptuan shpejt talentin e Jorgjies dhe punonin me gjithë shpirt me
të. Mes tyre edhe ajo ndihej mirë dhe përpiqej ta justifikonte kujdesin që ata
tregonin. Sapo dilte nga menca, pasi hante drekën, çdo mbasdite, deri natën
vonë do e gjeje në një klasë duke studiuar, ose në sallën e vogël ku bënte vokalica.
Të gjithë studentët e admironin këtë studente për vullnetin që kishte. Por më
shumë nga të gjithë, ajo kishte tërhequr vëmendjen e një studenti, po të Kantos,
që e thërrisnin sipas mbiemrit, Ivanov, i cili ishte nja dy vjet para saj. Ai
kishte kohë që e ndiqte me sy Jorgjien, por ajo asgjë nuk kishte kuptuar. Se
atë ashtu e shihnin të gjithë djemtë korridoreve të asaj godine madhështore,
apo në sallën e koncerteve. Dhe një ditë, ai, ashtu si rastësisht, hyri kur ajo,
e ulur pranë pianos, po këndonte arien e Mimisë nga opera “Bohema”, me të cilën
do paraqitej në provimin e vitit të parë. Si mbaroi Jorgjia së kënduari,
Ivanovi duartrokiti dhe i tha: - Bravo
shqiptarja. Kujtova se po këndonte Çezarina Perrani. Vajza u ngrit dhe u
kthye nga ai. E njohu, por ngaqë nuk e priste, faqet iu skuqën lehtë dhe, pak e
turbulluar, ia ktheu djalit që vazhdonte të qëndronte afër derës, me një
rumanishte të kulluar: - Të faleminderit,
mor Evan Garga, për inkurajimin dhe sidomos për durimin që pate të më dëgjoje.
Aty për aty Ivanovi, pak i befasuar nga kultura e saj, tha fjalët që mesa dukej
i kishte paramenduar: - Ti e di si i tha
ajo zonjusha Çajkovskit? - E di, por
s’kaloi shumë dhe premtimi i tij se do t’i qëndronte pranë gjithë jetën doli i
kotë. - Ashtu është, por kurrë s’u
mor vesh se si qe e vërteta. Ata u
ndanë shumë shpejt pas martese… - Një fjalë goje, u ndanë… - dhe e s’e
zgjati më Jorgjica, që hodhi trikon krahëve dhe doli duke i thënë atij butë: - Natën e mirë! Ai, nga ana e tij, iu
përgjigj po shkurt: - Mirupafshim, Mimi!
Instinktivisht edhe ajo shtoi: - Mirupafshim,
Rodolfo! Qysh atëherë, ata i thërrisnin njeri-tjetrit Mimi dhe Rodolfo. Dhe ditaditës
ata u pushtuan nga hovet e vrullshme të dashurisë. Ajo ishte mjaft tërheqëse,
me trup të hijshëm, me lëkurën si çokollatë dhe sy të ëmbël, kurse ai: i gjatë,
me flokët e dendur, sykaltër dhe me buzë të trasha. Dilnin darkave dhe nuk e
fshihnin dashurinë e tyre. Ashtu si pakuptuar, Jorgjia me kënaqësi vinte re
këtu ruajtjen e traditës dhe gjithçkaje të mirë kishin trashëguar nga fshati.
Dhe kjo e bënte të ndihej si në vendin e vet. Shkonin shpesh buzë lumit që
rridhte i patrazuar dhe për çfarë nuk bisedonin. Ajo i rrëfente për vendin e
saj, për Korçën, Parisin tjetër, dhe për kishat e Voskopojës. Kur kishin pushime,
lëviznin ngado. Deri atje te kështjella e Vlad Drakulës kishin shkuar. Ivanovi
i thoshte se ai dhe i biri, Drakula i Tretë, nuk kanë qenë ashtu siç
përfytyrohen sot. Ata morën trajtat e Carpazit nga romani i Stokerit, shkruar
në 1897. Në raste festash edhe ata të ambasadës shqiptare në Rumani i ftonin të
dy. Ndodhte që në këto pritje edhe të këndonin sëbashku. Kështu që, kur
vendosën të martoheshin, nuk u nxorën ndonjë pengesë. Edhe prindërit e Ivanovit
e donin shumë sopranon nga Shqipëria. Sidomos e ëma mburrej me nusen e re, e
cila, siç u thoshte shoqeve të veta, ishte shumë punëtore dhe gatuante mjaft
mirë. Gjersa Jorgjia të diplomohej, Ivanovi punonte në Teatrin e Operas si
bariton. Ndërkohë, ajo lindi edhe një djalë dhe, bashkë me diplomën, erdhën në
Tiranë, ku i pritën me shumë mall. Kishin vendosur të jetonin këtu. Edhe
prindërit e Jorgjisë e pëlqyen Ivanovin. Ai dukej i lumtur, si nga qyteti,
ashtu dhe nga njerëzit. Me punë u rregulluan të dy, po në Opera, dhe Jorgjies
po i besoheshin role kryesore. Deri këtu gjithçka shkonte për bukuri. Por
Ivanovi e shihte se nuk mund të bënte ndonjë karrierë, pasi këtu kishte mjaft
tenorë, basë e baritonë që kishin studiuar në Moskë. Njerëzit e sidomos kolegët
qenë të afrueshëm dhe të sinqertë, madje për të huajt bënin shumë, por kjo nuk
mjaftonte që Ivanovi të ndihej i plotësuar. Kështu që ai filloi të mbyllej në
vetvete dhe ta shfaqte shqetësimin që kish. U mundua e shoqja ta bindte se
rëndësi kishte që ata duheshin, por ishte e kotë. Kjo gjendje zgjati gjersa një
ditë ai i doli hapur: - Duhet të shkojmë
në Rumani. Atje isha më i vlerësuar. Kjo për mua është gjysmë ekzistencë dhe me
këtë situatë nuk mund të pajtohem. Baritonët shqiptarë janë shumë të mirë.
Jorgjia, që nuk e priste, u mundua ta bindte që të ndërronte mendje: - Rodolfo! E kam kuptuar se ti nuk ndihesh
mirë. Por gjërat edhe ndryshojnë. Kjo është diçka psikike që u ngjet të gjithve
dhe do të kalojë. Është vetëm fillimi dhe do të mësohesh. - Jo moj Mimi. Kjo
është punë që s’bëhet. Dua të shkoj në vendin tim. Dhe kur pa se kishte
gabuar, korrigjoi: - Të tre duhet të
shkojmë atje. Ti nuk e ke të vështirë, se je mësuar kaq vjet. Pastaj, ime më,
ty të do shumë.
U
mërzit sa s’ka Jorgjia, po ç’të bënte. Ishte në mëdyshje dhe, kur ua tha
prindërve, edhe ata u dëshpëruan pa masë. - Po,
fundja do ndjekësh fatin e tyt shoqi, - u përpoq ta lehtësonte babai i saj.
- As ai s’ka faj. S’është kollaj të ikësh
nga vendi yt. Gjithmonë i huaj do ndihet këtu, - shtoi dhe e ëma. - Ja ku është Bukureshti. Kanë shkuar atje gjyshërit
tanë me kuaj e jo tani që avioni… Gjithë ato ditë u mbyt në lotë Jorgjia
dhe, kur e kuptoi se s’kishte rrugë tjetër, i tha të shoqit të nisej, se ajo me
djalin do të vinte atje pasi të mbaronte sezoni koncertal dhe të bëhej gati.
Por kur më në fund shkoi atje, u çudit që në aeroport nuk kishte dalë ta priste
Ivanovi, por e ëma, e cila, pasi e përqafoi me mall, i tha se do ta llafoste
kur të shkonin në shtëpi. Tani ajo po i lidhte ato telefonatat e rralla që ai i
bënte. Hipën në një taksi dhe tërë rrugës thuajse nuk folën. Jorgjien po e
mbysnin parandjenjat e këqia. Shtrëngonte të birin në gjoks dhe shihte e
përhumbur rreth e rrotull. I ngjalleshin si nëpër mjegull kujtime të bukura,
por që më shumë i bëhej se i kishte parë dikur në ndonjë film. Pasi hynë në
shtëpi, ku takuan ajo vjehrrin dhe i biri gjyshin e plakur dhe pinë diçka të
ftohtë, nëna e Ivanovit, me një zë të dridhur dhe duke mbajtur me vështirësi
lotët, nisi të tregojë se i biri, atje ku punonte, ishte dashuruar me një
sekretare dhe tani qenë larguar dhe jetonin të dy në një dhomë hoteli, gjersa
të merrnin shtëpi. Jorgjien e mbytën djersët e ftohta dhe zuri të dridhej. – Ne, moj bijë, - vazhdoi e vjehrra - të kemi dashur dhe do të të duam, edhe pse
ky paska qenë fati yt. Na dhimbsesh si ti, ashtu dhe nipi ynë, prandaj mos na
keqkupto; jo për mëshirë, mund të jetosh me ne. Nga ai, nuk ke për të pasur
asnjë shqetësim, pasi ne ia kemi bërë të qartë se nuk pajtohemi me zgjedhjen e
tij, për të mos thënë se e dënojmë veprimin që bëri. Zëre se patëm dhe një
vajzë… - U jam mirënjohëse, por, si
ta mendoj qetësisht, nesër do t’ju përgjigjem. Kur ranë për të fjetur,
Jorgjinë nuk e zuri gjumi. Dha e mori duke qarë pa zë dhe atë që vendosi ua tha
në mëngjes dhe pleqve: - Ju nuk e dini se
sa e rëndë është kjo për një femër në vendin tim. Plot andrralla ka një grua që
e ka lënë burri. Opinioni i tillë është dhe atë nuk mund ta ndryshoj unë. Por
më duhet t’i nënshtrohem. Dhe kjo është fyese dhe e padurueshme, veçanërisht
kur nuk ke asnjë faj. Nuk dua që edhe im bir të rritet në një vend ku do ta
përjetojë përbuzjen. Prandaj do të qëndroj me ju, nëqoftë se nuk u rëndem.
– Ç’është ajo fjalë, moj bijë. Ti këtu do
jesh si në vendin tënd, si te prindërit e tu. Pasi kaluan disa ditë,
Jorgjia shkoi në Konservator dhe, pasi ngjiti shkallët, trokiti në derën e
rektorit. Ai e priti me ngrohtësi dhe, si u ngrit në këmbë, gati bërtiti: - O, kush na ka ardhur, studentja e shkëlqyer
dhe nusja jonë nga Shqipëria. Jorgjia e humbi për një çast dhe, si e
mblodhi veten, foli: - Më vjen keq, por
nuk jam më nusja e një rumuni. Tani e tutje do të jem një qytetare e thjeshtë e
këtij vendi, ku do rris djalin tim, pasi ai më la. Rektori, një burrë i
moshuar dhe mjaft serioz, u prek shumë nga fjalët e saj dhe, pasi i bëri nja dy
pyetje të zakonshme, i tha: - Ti ke
ardhur për një hall. Me se mund të të ndihmoj? Jorgjia shpjegoi se jetonte
me vjehrrin dhe vjehrrën, që ishin në pension, dhe se duhet të punonte diku,
pasi s’kishte kuptim të vazhdonte gjatë kështu. - Hëpërhë, - u përgjigj pa humbur kohë rektori - a mund të drejtosh korin e provës? Pastaj shohim e bëjmë. - Ju faleminderit. Nuk dua as unë më tepër.
Kur mund të filloj? - Qysh nesër.
- Vetëm kam edhe një kërkesë. A mund të
më lejohet që provat t’i bëj te salla e vogël e vokalicave, ku kam studjuar
vetë? - Me gjithë qejf. Ku të duash
ti.
Pasi e zgjidhi këtë
punë, Jorgjia sa nuk fluturonte nëpër shkallë. Por, mbi të gjitha, kishte mundur
të punonte në atë sallë ku qe njohur me Rodolfon dhe ku u besoi syve të tij të
kaltër e ëndërrimtarë. Nuk e dinte në e donte akoma. Por për ta urryer,
kurrsesi. Kurse për atë kohë, as që donte të mendonte keq. E kishte të shenjtë.
Ai kishte qenë dashuria e parë dhe e vetme e saj. Të nesërmen u paraqit atje
dhe hyri në sallën e njohur. Atje asgjë nuk kishte ndryshuar. Po ajo piktura
varur në mur, po ajo piano, madje edhe po ajo karrikja ku ulej zakonisht. Hodhi
shikimin nga dritarja dhe Dëmbovica, njësoj si atëherë, rridhte i qetë. Qeshi
hidhur dhe ktheu kokën nga dera, por tani nuk qe më ai djali i gjatë që e
kishte krahasuar me Çezira Perranin. Tani jo ajo, që më 1 shkurt të 1896 kishte
luajtur në “Teatër Reggio” të Torinos, Miminë fatkeqe, por edhe vetë Jorgjia,
Mimia e vërtetë, për Ivanovin kishte vdekur. I erdhi ta këndonte edhe një herë
arien e saj, kryevepër të Puçinit, dirigjuar prej Toskaninit, drejtori i
Teatrit Skala-s e, më pas, i Operas Metropolitane të Nju Jorkut, që kishte
ndërruar jetë jo shumë kohë më parë, por e dinte se kishte vajtur ora për të
ardhur djemtë dhe vajzat e korit. Dhe ata nuk vonuan. Fillimisht u habitën kur
zëvendësrektori u paraqiti mësuesen e re, por kur ai u tha se edhe ajo atje i
kishte kryer studimet, me medalje ari, u çliruan dhe u miqësuan shpejt me të.
Ditët kalonin vrullshëm dhe djali kishte filluar shkollën. Ai po rritej me
kujdesin e pareshtur të gjyshëve të tij. Ama, asaj shpesh i vinte ndërmend ai
dialogu i parë rreth dashurisë së Çajkovskit, ku ajo për ndarjen kishte thënë “Një fjalë goje…” Jorgjia, si padashur,
nganjëherë shfletonte librin e një filozofi të shquar rumun, Emil Çoranit, “Kulmet e Dëshpërimit”, të cilin e mbante
te koka e komodinës dhe që ia kishte dhuruar dikur Ivanovi për ditëlindje. E
kishte lexuar edhe atëherë, por nuk e kuptonte pse ai këshillonte vetëvrasjen
si mjet shpëtimi. Në çdo rrethanë njeriu duhet të gjejë forca dhe të jetojë. Të
jetojë me dinjitet, sikurse po jetonte edhe ajo. Të përpiqej si vetë Mimia që
luftonte me sëmundjen, e cila më në fund e mori. Por nuk mendonte kështu fati
që ajo mesa dukej e paskej pasur kundra. Pa pritur e pa kujtuar, teksa ajo
mbante në duar bakedën dhe po drejtonte korin, u tundën me zhurmë xhamat e
dritareve dhe ajo piktura ra nga muri. S’kaloi shumë dhe, mes pluhurit,
rrëmujës e britmave, u kuptua se një tërmet i fuqishëm kishte rënë në
Bukureshtin e ëndrrave rinore. Një tërmet që zuri nën gërmadhat që shkaktoi,
trupin e ri e të bukur, me atë lëkurën si çokollatë të mexosopranos shqiptare
që po e paguante shtrenjtë dashurinë e saj për një djalë të cilin e pat quajtur
Rodolfo dhe që i besoi nderit të tij. Po vdiste fare e re, pikërisht atje ku e
kishte njohur atë. Kjo qe jeta dhe ky qe fati i një artisteje që la jetim
djalin ende të parritur. I një artisteje që sot e kësaj dite është harruar në
vendin e saj.