Qysh në fillimet e tyre, mes letërsisë dhe
politikës ka fryrë thëllimi. Përvoja komuniste i detyroi shkrimtarët që t’i shohin
të paktën vëngër politikanët, teksa përvoja e ashtuquajtur demokratike nuk e pakëson asnjëherë ndruajtjen e politikanëve ndaj shkrimtarëve. Politikanët paditen
edhe sot e kësaj dite si të vetmit fajtorë të varfërimit të shqipes, të
fundosjes së humorit në pellgun e shakave bajate, të trymbetimit të dështakëve
dhe shkatërrimit të ngadaltë të elitave të pavarura, ose sa më pak të varura.
Me pak qetësi do të arrijmë të shohim se e ashtuquajtura shpërfillje ndaj letërsisë së fuqishme është
një çështje shumë më tepër shpirtërore, sesa shtetërore. Ajo nis të zhvillohet
njëherazi nga brenda një letërsie për jashtë dhe nga letërsitë e huaja për
brenda. Në rrafshin e brendshëm, kur autorë e kritikë nuk kanë një kulturë të
domosdoshme për talentin dhe as anasjelltas, bien në të gjendjen që quhet ves i truallit (aq i pranishëm në
mendësinë e qenve) dhe i cili duhet pushtuar e kontrolluar mundësisht edhe pas
vdekjes. Arrihet në një betejë shpesh të nëndheshme, ku secili mezi pret të
dëbojë kolegun nga vendi krejt i merituar, t’ia kyçë librat në sirtar dhe në
depot e librarive, - shpesh duke ia shndëruar në letër për librat e anëtarëve
të bajrakut, - t’ia ndyjë emrin a faqen në prani të të huajve apo të kujtdo
qoftë. Është e qartë se me qëndrime të lësaj natyre s’mund të sigurosh
mbështetjen e askujt, aq më pak të strukturave shtetërore. Ose mund të kesh
vetëm mbështetjen e ndonjë regjimi kalimtar.
Duhet pranuar se jo të gjithë përfaqësuesit e
politikës janë binjakë, jo të gjithë i ka rrëmbyer lumi i historisë udhëve dhe
i ka ulur në poste ku s’ëndërronin as edhe një orë më parë. Nga një pikëpamje,
etjen për truall që i merret tjetrit me çdo kusht, ngulmoj ta quaj out-izëm[1], mosdashje e
qëllimshme e sivëllait, që dalëngadalë mund të shndërrohet në sëmundje (autizëm).
Outizmi është një
fjalë që u ngjiz brenda meje pas gati tridhjetë vjetësh përvoje në jetën
letrare, njëheresh me bindjen se ”Në
gjeometrinë e epërme, cepi ka trajtën e Majës”. Nuk është autizëm e as
mënjanim klasik, dëbim jashtë kufijve të vëmendjes, të lexuesit apo të
kritikës, pavarësisht se, me kohë, nëse autori i shënjuar, ose edhe një letërsi e tërë, nuk do të kapin majat e
zgjimit shpirtëror e nuk do të bëjnë qëndresë, do të nevojitet më tepër një
trajtim mjekësor, sesa filozofik. Mund të vërehet se gjendja e emërtuar Outizëm e ka shoqëruar letërsinë qysh
nga çasti kur një fjalë u shpreh përmes një ose disa fjalësh të tjera, pra
njëheresh me shfaqjen e metaforës, dhe luan në vijim një rol thelbësor në
ngjizjen e kryeveprave. Në kohë e mendësi të ndryshme, Outizmit i janë vënë
emra të paqartë; thelbi i tij është mjegulluar qëllimisht përmes shpjegimesh të
panumurta e gjithnjë tejet teorike, të cilat, në parim, e ndajnë flijimin e
vetëdijshëm të autorit nga vdekja e tij shoqërore dhe / ose mediatike e zbatuar
mbi të nga bashkëkohësia, më saktë: nga sivëllezërit dhe lexuesit mesatarë.
Sigurisht, mediokriteti nuk përfaqëson vetëm mungesën e talentit, e shqisës së
masës, grafomaninë, mendjen e fikur, ose të mbyllur, shpirtin e përgjumur apo
krejt të mpirë, por edhe një dhunti të pazakontë për të pushtuar troje me çmimin e jetës së tjetrit. Në
lashtësi, kjo gjendje pa shërim, kjo pamundësi për ta zhvendosur apo shndërruar
energjinë e smirës në krijim, quhej zili / smirë, kurse në epokën e eufemizmit
të kudondodhur, vepron si një degë e artë e konkurrencës.
Smira e metaforizuar është sot një rrënjë gati e domosdoshme jo vetëm për
identitetin artistik, por edhe për krejt fatin e species njerëzore.
Duhet theksuar se sot Outizmi hartohet
dhe zbatohet në bazë kriteresh gjeopolitike, ndonëse letërsia, për shkak të
analfabetizimit të shumëfishtë të lexuesit, nuk duket të ketë as një të dhjetën
e rëndësisë që kishte gjer edhe dhjetë vjet më parë. Nga ky këndvështrim, tundimi dhe pastaj
detyrimi i lokales për të braktisur sistemin e vet të shenjave, në emër të
Fshatit Global, e shndërron globalizimin në globanalizim[2]. Përçartur nga
gjithfarë izmash pa të ardhme dhe i paralizuar nga të dhëna kaotike, plot
kundërthënie, që relativizojnë çnjerëzisht shpejt konceptet themeltare të
qytetërimit, duke shndërruar ca krime të urrejtshme në të dhëna asnjanëse
statistikore, madje në ngjarje të denja për një admirim të errët, shqisa
historike e njeriut mpihet[3], prishet, dhe
çdo ideologji kthehet në judologji[4]. Kësisoj e
tashmja përcakton të menduarën biologjike në dëm të asaj idealiste, dhe
përjetimin barbar në dëm të atij të
natyrshëm. Nuk mund të hiqet një vijë e qartë midis qëndrës së Perandorisë dhe sinorëve të saj të
mbramë, që të mund t’i dallojmë barbarët nga vendasit, sepse nuk mund të gjehet
me saktësi as qëndra e Perandorisë. Për shkak të kaosit mes botës zanafillore
dhe asaj virtuale, askush nuk ka më një atdhe të qartë, pra secili është një
barbar, qoftë edhe metaforikisht, si në rastin e shkrimtarëve të përkushtuar.
Në shkrime e hulumtime të ndryshme gjatë këtij çerekshekulli, krejt
vetëvrasëse më është dukur ngutja e disa breznive mendore, artistike e
shpirtërore për të fshirë nga kujtesa e breznive që vijnë format e shprehjes
dhe, nëse mundej, thelbet e trashëguar nga breznitë paraardhëse. Mërgimi më
ndihmoi të zbuloj, - fillimisht i çmeritur, - se si, në mungesë të disa
njerëzve të detyruar të mërgonin e të mos ktheheshin, ata që mbetën nuk u
mjaftuan vetëm duke i numëruar të vdekur,
por u sulën të shndërronin me themel gati gjithë ç’i lidhte me jetën e
dikurshme. Më pas, ato ndryshime do të dëmtonin mallin, - gjendje rrënjore,
formuese dhe ushqyese e shpirtit ballkanik, - dhe një ngrehinë e tërë
shpirtërore do të detyrohej të shpëtohej në tekste letrare, ose kujtimesh.
Jetëgjatësia e këtyre teksteve duket tani e diskutueshme, sepse brezat e rinj
jetojnë shumë më tepër në hapësirën virtuale (në një kujtesë ndërplanetare, të
rehatshme, plot befasira të vogla që forcojnë pushtetin e sipërfaqësores), se
sa në hapësirën tekstuale (libër / letër) dhe parapëlqejnë gati pa asnjë
mëdyshje klishetë globale dhe një rrjet vigan prej pseudosh (- proverba, -
njohuri, - metafora, - libra, - kulturë etj). Si zakonisht në histori,
fatkeqësia nuk ka nisur tani, teksa
zbërthimi dhe ndalja e saj nuk di sa mund të ndihmojnë në ndreqjen e gjërave.
Sepse nuk mjafton të ringjizësh një atdhe / jetë (përfshi në tekst), nëse nuk ke tashmë një popull që të jetojë në të
(përjashto personazhet). Lexuesi ndoshta nuk e ndjen se, në ndryshime e sipër,
ka bërë një pakt me të ashtuquajturën rrjedhë
të gjërave, duke e pandehur këtë të fundit si njëfare ligji apo kanun
arsyesh shtetërore, dhe tani korr, përmes pasardhesve të vet, frutat e një
kulture letrare e artistike të paktën të gjymtuar.
Këqyrur me sytë e imagologjisë, është vështirë të thuhet se, në fakt, ka
qënë fjala për një luftë të pashpallur, - por gjithaq të përgjakshme, - të një
hapësirë kulturore të (vetë)zbrazur nga energji e risi kundër një hapësire të
damkosur barbare, të prapambetur, të
varfër dhe të aftë vetëm për mercenarizëm, vjedhje, tradhëtira e skllavëri.
Perëndimi nuk ka dashur të pranojë se Lindja është binjakja e tij e sprovuar
rëndë nga historia, por e pasuruar me hir e dhunti pas çdo trandjeje nga ato që
mbyllin rrathë utopish, që nga komunizmi në demonkraci[5]. Perëndimi as sot nuk pranon se
përbashkësitë e hershme dhe ngritja e tyre mbi planet gjeopolitike janë të
mjaftueshme për ringjizjen e baraspeshës antike, - sepse përbashkësitë nuk
synojnë troje e nuk rreken të bëhen qëndra e Perandorisë, - madje i shpërdoron
sipas parimit „unë të jap bukën që s’të
ndihmova të mos e humbje, me qëllim që ti të mos vdesësh – ti më jep energji,
të paktën aq sa të të mbetem sundimtar”. Për çudi, kjo sjellje shumon në të
dyja hapësirat evropiane mercenarizmin, mllefin, shtirjen, vjedhjet e llojeve
të ndryshme, shthurjen, tradhëtitë, pabesinë dhe mosbesimin. Zgjerimi i këtyre
çon pashmangshëm në të tashmen pa kufij,
e cila nuk ka lidhje me të Tashmen e Përhershme që përshkruan mistika lindore,
por me të tashmen tri herë njëheresh[6], të tashmen në
kub, shumëzuar me veten, duke pushtuar gjashtë përmasat e të qënit (para-mbrapa
/ lart-poshtë, majtas-djathtas, jashtë-brenda), çka nënkupton ngadhnjimin e
pragmatizmit, tjetërsimin e plotë të njeriut, - pa të shkuar, pa të ardhme, pa
të tashme vepruese, - shkëputjen e tij nga shpirti dhe hapësira jolëndore, si
dhe apostazinë.
Letërsia shqipe e shekullit XX dhe e fillimshekullit XXI mbetet një
shembull kuptimplotë për të qartësuar lojën e pamëshirshme të hapësirës
perëndimore. Para ndëshkimit me realizëm socialist, por edhe pas rënies de jure
të ligjeve të tij, për letrat shqipe diheshin gjithnjë e më pak gjëra të sakta.
Hershmëria e gjuhës shqipe dhe vështirësitë për të përkthyer tekste themeltarë
prej saj u përdorën si arsye gjoja-mistike që fshihnin përbuzjen gjeopolitike
ndaj jetës shqiptare ne përgjithësi, çka ishte edhe një ndruajtje, në mos po
frikë, nga fuqitë e saj të paparashikueshme (ndonëse këto fuqi i bëjnë vetëm
mirë ringjizjes së Evropës së Përhershme). Përfaqësuesit e mirëfilltë të
letrave shqipe (shpesh jozyrtarë) e pranuan gjendjen përkatëse sikur të ishte
sprovë e stërvitje për kapjen e majave të përulësisë fetare, dhe nuk kam gjetur
askund në (krye)veprat e tyre ndonjë ndërkryerje që t’i vegojnë lexuesit, apo
shkencëtarit të vërtetën se bëhej fjalë për një nëpërkëmbje që ushtrohej nga
qarqe të caktuara njerëzish e jo nga fati. Shumë prej tyre vuajtën në heshtje
jo vetëm mënjanimin dhe burgosjen në anonimat, por edhe ndëshkimet publike, in dhe post mortem, burgun, syrgjynet, mërgimin jashtë e brenda trojeve të
lindjes, harrimin zyrtar dhe largimin e rrezikshëm nga lexuesi i parë, i dytë
etj. Për fat të keq, outizmi ushtrohet edhe sot[7], kur, për
shkak të ligjeve të globalizimit, gjithë çka është zyrtare tenton të shndërrohet
në të natyrshme, duke shmangur të gjitha alternativat dhe duke zëvendësuar të
natyrshmen, fillimisht përmes kopjimit, pastaj përmes shkatërrimit të saj.
Është si në rastin kur një autor që ka dëshmuar me kryevepra dhuntinë dhe
përkushtimin trajtohet si i barabartë me një autor të rëndomtë vetëm sepse të
dy, zyrtarisht e në çdo fjalor a kod pune, janë shkrimtarë.
Fragment nga: Prof.dr. Ardian Kyçyku, Trialog [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me
mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedh për të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën],
Kapitulli Gjuha e Trojeve, trojet e Gjuhës, nënkapitulli Sa atdhe mund të jetë një gjuhë dhe anasjelltas, Librarium
Haemus, Bukuresht 2016]
[1] Për më tepër shih Outism şi
insomnie, Studiu imagologic, literar și
semiotic asupra unor autori ai literaturii de expresie albaneză / Outizëm dhe pagjumësi, Studim
imagologjik e semiotik mbi disa autorë të letërsisë shqipe (Jeronim de Rada, Naim Frashëri, Fan S. Noli, Faik Konica, Migjeni, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ernest Koliqi, Martin Camaj, Anton Pashku, Anton Çefa, Hiqmet Meçaj, Ferik Ferra, Arian Leka, shoqëruar me përkthime nga veprat përkatëse),
Seria Semioticon Balcanic, Librarium Haemus, Bukuresht, 2013.
[2]
Fjalë e imja, A. K., Koha
e zëvendësve / mëkëmbësve (Vremea
locțiitorilor), libër-intervistë dhënë shkrimtares Iolanda Malamen mbi shpirtërimin shqiptar, Editura Humanitas, Bukuresht, 2003. / Mihai Eminesku scripsit: „...
kozmopolit jam edhe unë; do të doja që njerëzimi të ishte si prizmi, një i
vetëm, i shkëlqyer, përshkuar nga drita që ka aq ngjyra. Një prizëm me mijëra
ngjyra, një ylber me mijëra nuanca. Kombet nuk janë veçse nuancat prizmatike të
Njerëzimit, dhe dallimi mes tyre është aq i natyrshëm, aq i shpjegueshëm sa
ç’është edhe shpjegimi, në situata të ngjashme, i dallimit mes individit dhe
individit. Bëni që të gjitha këto ngjyra të jenë njëlloj të ndritshme, njëlloj
të lëmuara, njëlloj të favorizuara nga Drita që i krijon dhe pa të cilën do të
bjerreshin në asgjënë e mosqënies, sepse në terrin e padrejtësisë e të
barbarisë, të gjithë kombet janë njësoj sa i përket shtazërimit,
budallallepsjes, fanatizmit, rëndomtësisë; mirpo kur Drita sapo pasqyrohet në
ta, kombet krijojnë ngjyra prizmatike. Shpirti i njeriut është si një valë –
shpirti i një kombi: si një oqean”, Mihai Eminescu, Opere / Vepra, VII, Proza letrare, me
një studim hyrës nga Perpessicius, Editura Academiei,
Bukuresht, 1977. / Kozmopolitizmi, si rrënjë fillestare e globalizimit, është i
pranueshëm në letërsi, madje shpesh cilësohet si burim veprash e kryeveprash.
Çështja është se, pas periudhash të mbingopura me ndryshime të dhunshme globalizimi,
sidomos nga ato që synojnë tretjen e dallimeve mes kombësive e trojeve, prurjet
letrare kozmopolite e humbin ndikimin si dhe një pjesë të ndjeshme të vlerave,
dhe rrezikojnë të mënjanohen në harrim, ose në kujtesën muzeore, njëlloj si
shumica e librave-kult të globalizimit, të realizmit socialist etj.
[3] Me
këtë synim qarkullojnë sot nëpër shkollat e mesme dhe fillore historitë alternative – vëllime termash
e ngjarjesh që relativizojnë fjalën, termat dhe qëndrimet ndaj çështjeve
madhore të së kaluarës, por edhe të së tashmes. Relativizimi, bashkë me fuqinë
e kopjes për të zëvendësuar origjinalin në lëmin e të dhënave pamore, bëjnë që
njeriu të mos kuptojë, për shembull, nëse një tragjedi, ose arritje që shpallet
si ndërplanetare ndodh vërtet, apo është realizuar në studio.
[4]
Fjalë e imja, A. K., Outism
și insomnie, vep. cit.
[5]
Fjalë e imja, A. K., Koha
e zëvendësve / mëkëmbësve, vep. cit.
[6] Ky
zbërthim shprehet qartë në veprën gojore dhe të shkruar të Cleopa Ilie-s (Sulița, Botoșani, 10 prill 1912 - Mănăstirea Sihăstria, 2 dhjetor 1998),
përjetues, teolog dhe mendimtar rumun, autori i shprehjes së famshme „Ju hëngërt parajsa!” (Mânca-v-ar Raiul!). Më gjerësisht rreth së tashmes tri herë njëheresh tek: Në vend të njëjësit, nënkapitulli Selfie / Selfish / Selfishing të këtij
libri.
[7] Ka
qarqe perëndimore që sot mbështesin e përhapin pikërisht letërsinë e realizmit
socialist, të cilën, të paktën në përputhje me liritë që kishin dhe predikonin,
duhej ta kishin luftuar. Kjo mund të merret edhe si një kumt i tipit: Ju nuk mund të krijoni diçka më të mirë,
pra, nuk meritoni më tepër.