(Disa
shënime për librin “Në kërkim të këmishës
së humbur”, autor: Arian Leka, Botimet Poeteka, 336 faqe, ISBN:
978-9928-230-27-0, Realizimi grafik:
Joan Leka & Xhoel Leka – Geppetto’s Studio, Tiranë, 2018)
Përmasat e një
libri të shkruar nga brenda
Sot janë shtuar tejmase ata që preken rëndë në sedër, kur
mësojnë se pyetjes “Pse shkruani?”
Louis-Ferdinand Céline-i iu përgjigj: “Që
t’i bëj të tjerët të palexueshëm”. Sepse sot, si për fund sa më të
shpejtuar bote, shumëkush e përfton veten hero kryesor të një libri, madje hero
i dyfishtë, edhe si autor. Prandaj nuk janë rastësisht në modë top-et e librave
më të lexuar, më të shitur, më të
pavdekshëm, të shkrimtarëve, mendimtarëve, politikanëve, ish-ëve të çdo
lloji etj. Në shumicën dërrmuese te rasteve, pjesëmarrësit nëpër rubrika të
tilla i përgjërohen tërthorazi lexuesit, duke shpalosur vetí prej udhëheqësish
(të paktën) ndërgjegjesh: “Bëhu si unë...
Lexo këto që çmoj unë dhe do të bëhesh si unë...” Nuk di sa lexues duan të
bëhen si ata e si ato. E qartë është
se top-et e autorëve dhe të librave ndikojnë fare pak dhe kalimthi mbi ecurinë
e letërsisë së mirëfilltë, e cila u nënshtrohet ligjesh të tjera gjer edhe kur
duket e mënjanuar apo e shfarosur.
Ndodhi që librin e ri të Arian Lekës, - të cilin, veç
shkrimtar i shquar, doktor shkencash e botues, do ta quaj edhe përfaqësues i plotë i mërgimit të brendshëm në
letrat shqipe - ta lexoja në pjesë,
ashtu siç është botuar gjatë këtyre dhjetë e më shumë viteve në shtypin
kulturor, më tepër në gjuhë të huaja. Ende pa e përfunduar si vëllim më vete,
mbresat u shndërruan në bindjen se libri ishte i krijuar dhe jo i shartuar,
pra shumë më tepër se një shartim esesh dhe renditje sipas një botëkuptimi të
caktuar.
Kisha zgjedhur ndërkaq plot 55 faqe[1],
të cilat, tek harroja fjali pas fjalie emrin e autorit dhe dialogoja me zërin e
tij të brendshëm, më kishin prekur, trandur e magjepsur: për nga hijeshia e
përftimit të çështjeve, tematika, arkitektura e brendshme dhe stili. Nuk stepem
të them se ky libër mbetet së pari një poemë-roman si shumë pak të tjerë[2],
jo vetëm në shqip. Pas një heshtjeje dhjetëvjeçare, me një modesti të cilën
shpesh nuk ia pranoj dot, Arian Leka e nëntitullon veprën e vet “Ese” (njëjës
dhe shumës). Dihet që eseistika është e sertë dhe lyp frymëzim krejt të
veçantë, që të përzjehet me detaje zhanresh të tjerë pa rrezikuar të rrënohet.
Ndaj ngulmoj që ky libër, falë disa përmasave të veta, bën të lexueshëm disa
libra me vlerë, - shkruar para tij, - pikërisht me fuqinë e një libri që bën të
palexueshëm shumë libra të shkruar për forcë zakoni, apo për synime
jashtëletrare.
“Në kërkim të
këmishës së humbur” ka një përmasë poeme (veçmas në çelësat metaforikë, me
të cilët hap lidhjet e nyjëtuara, ose thjesht të fshehura, të disa ngjarjeve
historike-kyçe, ose brava mendësie); ka një përmasë romani (falë lëndës
epiko-lirike dhe ngritjes së disa personave e ngjarjeve të njimendta në nivele
burimore); një përmasë gazetarie, me kahun drejt antropologjisë dhe fenomenologjisë
shoqërore (po përmend vetëm kapitullin kushtuar mëdyshjeve rreth ndërtesës së
Teatrit Kombëtar); dhe një përmasë mirëfilli shkencore (falë paanësisë dhe
kulturës së thellë të përdorura ndaj çështjeve themelore e themeltare që
shqyrton[3]).
Sa i përket kësaj të fundit, si autor që i shkruan librat nga brenda e jo nga
jashtë, Arian Leka është një ndër shumë të paktët që dinë se, në disa çështje,
paanësia “e sotme” shkencore nuk është veçse një trajtë e fshehur nënshtrimi
ndaj direktivave letrare e gjeopolitke dhe nesër ndodh të dalë jo vetëm e
dëmshme, por edhe fajtore. Ndaj edhe të vërtetat që përcjell ky libër nuk
ngatërrohen me të vërtetat e përditshme.
Shkrim jete,
jetë shkrimi, lidhëza
Duke përkujtuar vetëm në titull kërkimin e kohës së
humbur të Proust-it, libri ka si trup metaforik autobiografinë, me emër e
mbiemër, me të dhëna tejet vetjake, si lindja “me këmishë” një vit para
shpalljes së Shqipërisë si shteti i parë ateist në botë e të tjera, por faqe
pas faqeje shndërrohet natyrshëm e pa synime të fshehura përvetësimi, në
autobiografi-lumë, ose det (i gjithëpranishëm në tekst e nëntekst, por edhe në
poetikën[4] e
Arian Lekës) të një breznie (jo kohore, por shpirtërore). Jetëshkrimi i
kërkohet autorit nga një botuese perëndimore, me qëllimin që të jetë sa më
joshës e i tretshëm për lexuesin. Jo rrallë, kjo nënkupton futjen e dhunshme të
një tigri brenda helikave të makinës grirëse, me qëllimin për ta nxjerrë sa më
mace, të zbutur e zbavitëse, por që, në fund, e nxjerr thjesht miush prej
pushi.
Në epokën kur dobësimi i emrit të shtetasve provincialë e
globalë dëshmohet edhe nga shfrytëzimi gjer tek vetëvrasja në Kujtesë i
autobiografive, Arian Leka risjell në vëmendjen e lexuesit rrënjët e kësaj
drame në botën shqiptare të diktaturës – zgjatim i asaj staliniste, por më e
rreptë, ashtu siç jo rrallë bishti i një gjarpëri del më vrastar se sa helmi i
tij. “Autobiografitë nuk shkruheshin për
të mbërritur tek e vërteta, por për
të gjetur të mesmen e artë: atë formë mizore, që e kënaq xhelatin, po edhe viktimën
nuk e le krejt të pakënaqur. (...) Nuk ishte nevoja të lexohej e gjithë
autobiografia. Mjaft të gjuanin nëpër tekst se çfarë lidhëzash përdorte
autobiografishkruesi dhe gjithçka bëhej e kuptueshme. Edhe fëmijët e shkollës e
dinin vazhdimin. Kush përdor lidhëza bashkërenditëse shtuese ishte “yni”. Kush
përdorte lidhëza kundërshtuese, ishte kundërshtar i regjimit. (...) Do të ishte
ngjarje e veçantë sikur në ndonjë arkive të Shqipërisë, që ruan ende të
paprekura dosjet e përndjekjeve të Sigurimit, të zbulohej edhe ndonjë dosje që
ruan autobiografitë tona: këto forma të përkryera vetëdenoncimi”. (f. 13)
As sot pjesa më e madhe e autobiografive nuk shkruhet për
të mbërritur tek e vërteta, por te nxjerrja për shitje e shpirtit, tek njëfarë
vetëtrymbetimi që e vesh me aq virtyte autorin, saqë i zhduk vetveten dhe e
detyron të klithë se brenda atyre rrobave, stolive e fjalëve vërtet vigjëlon
një mbret. Mbarë shoqëria e sotme ndodhet nën trysninë e zgjedhjes mes së
shkuarës siç ka qënë vërtet dhe siç ngulmojnë të njohur e të panjohur se ka
qenë. Zgjedhja e njërës përjashton tjetrën dhe sjell përfitime, ose pengesa
të gjithëfarëshme, shpesh me ndikim shumëvjeçar, ose me “vdekje”, pa
përjashtuar rastet kur kujtesa shfrytëzohet si mjet fajësimi, ndëshkimi publik
etj, thjesht për të marrë pushtetin, ose për t’u prishur punë kundërshtarëve,
sipas parimit: paraardhësit e tu kanë
vrarë e prerë – pushteti më takon mua, që isha në anën e të vrarëve.
Shpesh, ky shpërdorim i kujtesës nuk ve në vend drejtësinë, nuk sjell paqen e
shumëpërfolur, nuk shton sqarimet, apo përgjegjësitë, por vetëm mllefin brenda
bashkësisë. Në rrafshin vetjak, për ndarjen e skajshme të gjërave, një shembull
tashmë i stërnjohur vjen nga rrjetet
globale të miqësimit, ku, teksa shfaqin vetëm anët e panjollosura e
ngadhnjimtare dhe mbledhin në qosh të vetes, si në një kasafortë, mangësitë,
bëmat e dënueshme, mëkatet e pashmangshme, makthet etj, njerëzit çmiqësohen dhe
/ ose armiqësohen siç nuk ndodh as gjatë a pas luftrave më të përgjakshme.
Arian Leka shkruan me guxim një poemë autobiografike që
nuk ia përvetëson fjalën e as kujtimet ndonjë shqiptari e as lindori. Ai
shkruan, sepse, po nuk shkroi, është shumë pak, ose nuk është fare. Mund të
thuhet se, falë arkitekturës së tekstit (që endet edhe rreth disa hojesh të
muzikës klasike) dhe vendit që autori ka zgjedhur për t’u shprehur, vetë
ngjarjet renditen e bëhen të dukshme, duke shtuar befasitë, por edhe freskinë.
Lodra që hanin
kokë, lojëra fjalësh që paguheshin me kokë
“Të zalisur nga
nostalgjia, pakkush dëshiron ta pranojë se jo lodrat-armë, që mbanim në duar,
por librat me rima të bukura, tingëlluese dhe të embla ishin mjetet më të
rrezikshme që frymëzonin urrejtje edhe kur nuk nxisnin vrasje”. (f. 19)
Uni-fëmijë “e mëson alfabetin njëheresh
me pentagramin muzikor” dhe nuk di kur
“ecja buzë detit u plotësua me notin”. Ngjarjet e asaj periudhe i sheh
qartë vetëm pasi ka hyrë me trup e mendje në moshën e pjekurisë, në një
hapësirë ku ende sundon deti, por tashmë „Deti im. I shfrytëzuar. Deri në palcë. Det
që punoi me tre turne, si prindërit, për të sjellë në shtëpi bukë dhe herë pas
here dhe disa copëza realiteti, që ngjanin më fort me imagjinatën”. (f.
175) Tani bora bie mbi krahët e pulëbardhave „që nuk gjejnë ushqim as mes dallgëve, as në breg, por ushqehen duke
pritur që lypësit të largohen nga koshat e plehërave”. (f. 20)
Libri i kushton një hapësirë të veçantë Kujtesës së
përbashkët dhe mjeteve të cilat e dobësojnë, ose e ndihmojnë të mbijetojë. „Di të them vetëm se unë jetoj falë kujtesave
të të tjerëve, jetoj në mëshiren e tyre, jetoj nëse dikush më kujton dhe pres
të dëgjoj si të tjerët më mbajnë mend” (f. 22), shprehet autori. Pas shumë
(stër)mundimesh për të ngritur një jetë më
të mirë (njerëzisë nuk i thuhet kurrë sipas çfarë kriteresh e gjer ku/r),
në ca zona mbetet gjallë vetëm varfëria me sprovat e saj dhe një lëndë letrare
aq e pasur, sa i ndan qartë shkrimtarët e mirëfilltë nga grafomanët, nga
mesatarët me emër dhe nga hordhitë e shkruesve që nuk e kapërcejnë asnjëherë
gjendjen e përpjekjes. Qëndrimi ndaj Kujtesës na ndan, shpesh me tiraninë me të
cilën një kujtesë e caktuar na mban bashkuar me a pa dëshirën tonë.
Një gjerdan lojërash të epërme e gjithaq të thjeshta
fjalësh ringjiz në libër një realitet të dhimbsur për ata që e njohën, por edhe
syhapës për ata që e njohin shtrembër, kryesisht nga shkrimet apo filmat e
realizmit-socialist, që ngulmon të shndërrohet në realizëm globalist: “Nga të rriturit dëgjova se edhe ata njerëz (është
fjala për disa të burgosur që ndërtojnë pallate – sh. im) kishin rënë. Procesi kishte qenë i njëkohshëm. Ata kishin rënë në
burg. Unë kisha rënë në mësime. Kisha
rënë për herë të parë edhe në dashuri. (f.
24) (...) Çfarë duhet të tregoja, kur
isha fëmija që nuk kisha pasur ndjellje të hershme nga letra, edhe pse dy
fabrikat, ajo e Kavajës dhe e Lezhës, që prodhonin karton e letër për të gjithë
Shqipërinë, ndodheshin pak kilometra larg qytetit ku linda? Të shpikja. Të
shpikja një histori të pëlqyeshme dhe që mbahej mend lehtë[5]. Po kjo që po
them ishte e vërtetë. Në kohë të kthjellët, sidomos kur frynte lehtë nga
Juglindja dhe qielli pastrohej, tymi i oxhakut të Kavajes dukej me sy të lirë
edhe nga Durrësi. Edhe ai tym ngjasonte me krematoriumin që nxinte natë e
ditë. Ishte e çuditshme se si ai tym shkonte aq drejt, kur aty diçka digjej!
Çfarë duhet të kuptoja nga ajo shenjë urbane që sulmonte natyrën si të ishte
gryka e një topi gjigant? Se që të prodhoje letërsi, që të kishim libra me rima
të bukura dhe me figura fëmijësh topolakë, duhej të digjej e të sakrifikohej
patjetër diçka?”. (f. 26)
Pakkush habitet sot kur vëren se gjithmonë një realitet i
pasur me varfëri lëndore dhe me ligje të rrepta zgjon një krenari të sëmurë në
elitat e kohës së vet. Ato sulen ta zbukurojnë nëpër libra e filma, ta ndreqin,
t’ia krasitin gjembat, sqepat, flatrat e rritura jashtë porosive nga lart dhe
kësisoj ia bëjnë më të dukshme anët e pavarura, humorin e zi, të vëtëdijshmin e
të pavullnetshmin, dhembjet, hidhërimin e përuljeve me forcë dhe të
poshtërimeve që, më vonë, duken të pashpërblyera. Ndërkaq, shkrimet e epokës
përkatëse, lexuar pas ndërrimit të regjimeve, faniten si dëshmi të
vetëposhtërimit me dashje, të ligies së shpitrave dhe marrëzisë, ku çon çdo
mohim i Qiellit dhe rropatja për të ngadhnjyer në gjithçka “me forcat tona”.
Dënim me lule në
mungesë
Fëmijët që kanë pasur për gjyshër televizorët dhe janë
rritur me shumë më tepër lodra, sesa libra, do të na këqyrin të paktën me
qesëndi, nëse do të lexojnë që: “Më shumë se nga armiqtë e brendshëm dhe armiqtë
ndërkombëtarë, ishim të rrethuar nga libraritë dhe bibliotekat. Biblioteka të
vogla e të mëdha. Biblioteka në qytete. Biblioteka në fshatra. Biblioteka edhe
në lagjet ku banonim. Biblioteka në shkolla, kopshte dhe universitete.
Bibliotekë në klasë. Bibliotekë në shtëpi. Biblioteka në reparte ushtarake.
Bibliotekë në fabrikë. Biblioteka në burgje dhe në anijet lundruese. Biblioteka
me të njëjtët libra kudo”. (f. 176)
Pyetjet që lindin natyrshëm, ndonëse post mortem, janë: Po si nuk doli ndonjë hero nga ata që nuk lexojnë e t’u vinte zjarrin
aq librave dhe të shporrte tërë atë prapësi gjysmëshekullore?! / Pse nuk u themelua ndonjë grup i fshehtë për
të shembur bibliotekat e jo pushtetin popullor?! / Si ka mundësi që, të rrethuar nga aq libra plot mençuri e metafora, e
çuat marrëzinë njerëzore gjer në mohimin e Krijuesit dhe në shkatërrimin e
menjëhershëm, apo me këste, të shoshoqit?! – e të tjera. Ata fëmijë kanë
edhe një përligje të patundshme për faktin që lexojnë gjithnjë e më pak, nga
monotonia e dikurshme: “Kudo që të gjendesha,
librat dhe shkrimtarët ishin po ata. Për të gjithë. Lexime të detyruara. Veç e
veç apo lexime kolektive, në grup, si orgjitë (sic!). Por që nga koha kur më thanë se dikush me emrin Don Kishot ishte
çmendur pasi lexoi libra, arsyet e mia për të mos e dashur leximin u dyfishuan.
Nuk kisha fat, siç nuk kisha as zgjedhje. Unë nuk lexoja. Ishin të tjeret ata
që m’i lexonin librat. Veçse edhe pa lexuar libra, jetoja si në një kamp
përqëndrimi. Rrethohesha nga librat si nga një mur që nuk duhej kapërcyer. (…)
Edhe brenda fletëve të librave në bibliotekën e shkollës nuk gjeta kurrë ndonje
lule të harruar, që të bënte të ëndërroja për dashurinë. Dukej sikur të gjithë
ishin dashuruar me luftën dhe e vetmja që do të pranonte të më puthte në buze
do të ishte vdekja – pakashumë në formën e asaj që shkruan Cesare Pavese, kur
përsërit: Vdekja do të vijë dhe do ketë sytë e tu”. (f. 29) Pason një vëzhgim tronditës: “Më
vinte keq vetëm për diçka. Unë lexoja se çfarë bënin heronjtë e mi të librave,
por kurrë, në asnjë faqe, nuk i gjeta ata duke lexuar libra”. (f. 31)
Me sa duket, heronjtë që therrorizohen për të shembur
regjime çnjerëzore e jo biblioteka po aq çnjerëzore, nuk lexojnë. Zakonisht
vdesin të rinj, dhunshëm, dhe nuk dihet nëse leximi do t’i kish ndihmuar të vdisnin,
apo të jetonin ndryshe. Ata të paktët që lexojnë nuk kanë hak vdekje heroike –
dhe për të rrënjosur këtë bindje diktatura shfarosi aq njerëz të mësuar dhe ua
zëvendësoi vëllimin me trupa heronjsh nën e mbi tokë.
Me gjithë numurin marramendës të pó atyre librave, duket
sikur Epoka e Lavdishme kishte më tepër heronj, se banorë; më tepër shkrimtarë,
se heronj; më tepër lexues, se të vdekur etj. Këto të vërteta dikur torturuese,
fëmijëve që u lindën në kapërcyellin mes lavdisë
dhe rënies u duken përralla, ose
sajesa të dështuara shkrimtarësh. Pikërisht ndaj kësaj sprove të kujtesës e
besimit në bëmat e historisë, “Në kërkim
të këmishës së humbur” kapërcen kufijtë e një kërkimi dhe është më tepër se
çdo kërkim i çdo këmishe, qoftë kjo edhe metaforë, simbol, mishërim i diçkaje
jashtënjerëzore dhe thellësisht njerëzore.
Poeti i shquar rumun Nichita Stănescu (1933-1983) ka një
varg ku fjalën e përfton si “këmishë në
të ftohtë”. Tek Arian Leka këmisha është edhe udhëtim, drejt vetes dhe të
tjerëve, - me më shumë vete, se sa të tjerë, - mbrapa, ose para në histori, në
Kujtesë, është mbërritje e kthim, mërgim brenda e jashtë trojeve, është dalje
përtej vdekjes së shkaktur nga harrimi i qëllimshëm, ose jo, nën ndriçimin e
një vetëdijeje që zakonisht verbon, ose përgjak.
Këmisha më duket edhe si shpirt i qepur e pastaj i shqyer
nga të tjerët, si ndjeshmëri, fisnikëri, apo edhe drejtësi, guxim për të
pranuar një të shkuar, ose qetësi për të pranuar një të ardhme që caktohet nga
e shkuara përkatëse, si edhe nga një e ardhme e mëpasshme. Heraherës ke
përshtypjen se libri synon të gjejë e të riqepë fatin e humbur, - për të mos
thënë të vetëvrarë[6], - të trevave juglindore. Fatin e mirë, por edhe më të
keqin e mundshëm, se jo gjithmonë humbja vjen për keq dhe, nga ana tjetër, të
humbësh fatin më të keq, nënkupton të kesh një fat njëfarësoj të mirë. Prandaj
është e natyrshme që lexuesi ta gabojë përkohësisht kahun e zbërthimit të
metaforave dhe hyn pandijshëm në dialog me tekstin.
Kjo nuk ndodh shpesh as në letërsi e as në eseistikë, jo
më në punimet shkencore, sidomos kur zëri i tekstit, ose uni i shumëfishtë, ta quajmë, e paraqit veten haptas si shkrimtar.
“Talenti është një mëkat vdekësor i
fshehur, që nuk shlyhet dhe as nuk falet. Gjithsesi, mendoj se vdekja më e ashpër
nuk ndodh për shkak të talentit dhe trazirave që ai shkakton, duke hyrë si
forcë e pazakontë brenda formave të rëndomta të jetës e që u kalon fare pranë
edhe njerëzve të pajisur me ndonjë dhunti”. (f. 36) Talenti i të shkruarit
kërkon nga të tjerët gati të njëjtin talent në të lexuar, përndryshe u
drejtohet të palindurve, që nuk dihet a do të dinë shkrim e këndim. Për këtë
arsye: “Formë brengosëse e vdekjes duhet
të jetë vdekja që ndodh në kujtesë. Pavarësisht nga arsyet e rreme që shfaqin,
për kaq bëhen luftërat. Kush do të
harrohet. Kush do mbahet mend. Për kaq janë zhvilluar betejat”. (f. 37) M’u
kujtua vetiu edhe fjalia e gdhendur mbi një kryq guri në Rumani: “Kujtonani, që të mos vdesim”.
Lexues
joshkrimtarë, shkrimtarë jolexues dhe „i Midisti”
Një hapësirë e merituar i jepet në libër lexuesit joshkrimtar, më saktë: sprovave
të pafundme nëpër të cilat ai kalon. Në mjaft raste, shtypi e burgos këtë
lexues në libra të dështuar, brenda të cilëve përjeton si në jerm shndërrimin e
tigrit në miush dhe nga të cilët del jo vetëm i fyer, por edhe i mpakur
shpirtërisht. „Duket sikur të gjithë mezi
ç’presin të vërsulen, për t’ia ngulur lexuesit naiv penën drejt e në bebëzen e
syrit të patrembur digjital, ndërkohë që për ata që protestojnë dhe rebelohen
kanë tjetër armë”. (f. 47) Për fat të mirë, lexuesi joshkrimtar ende mbetet
një Ciklop, të cilit nuk i mbarohen sytë. Po të rikujtonim një parrullë të
hershme nga ato me një bie - mijëra
ngrihen, mund të thoshim se, për letërsinë e vërtetë, Një sy lexuesi shpohet, dy të tjerë hapen.
Arian Leka flet
drejtpërdrejt edhe për recetat që do
t’i quaj „të përjetësimit”, tashmë të
njohura nga shumëkush, por të mbuluara me guna gjithnjë e më të trasha
heshtjeje, ose me shkrime gjoja-demaskuese, që dalëngadalë i bëjnë të pabesueshme,
a thua se përdorimi i recetave të atilla është virtyt i zgjedhur, ndërsa
nxjerrja në shesh – shpifje. „Në këtë
pikë kujtohem se njerëz me më shumë përvojë se unë në lëmë të botimeve në gjuhë
të huaja, më kanë besuar të fshehtën e tyre. Në qoftë se do të kesh sukses në
Perëndim, më këshilluan ata, mëshoi detajeve që lidhen me të majtën dhe të
djathtën, me ateizmin dhe çështjen e besimit në një vend ateist, mbi dhunimin
dhe ndalesat, mbi burrneshat dhe homofobitë, mbi bunkerët dhe dashuritë nën uniformë,
mbi revolucionin naiv seksual, mbi demonizimin e atdheut, mbi homoseksualitetin
e Enver Hoxhës, mbi përdhunimet dhe trafikantët, mbi kanunin dhe gjakmarrjen.”
(f. 52)
Në mbrojtje të
lexuesit joshkrimtar, por edhe të fillestarëve ende të panjollosur të letrave,
Arian Leka i përgjigjet një mendësie të tërë, ndehur në trajtë oktapodi mes
Lindjes e Perëndimit: „Sa herë që më
është dhënë rasti të shpreh diçka mbi ata që shkruajnë dhe mbi letërsinë, jam
përpjekur të mos mbivlerësoj asgjë. Poeti e prozatori, më të vërtetët dhe më të
sinqertët prej tyre, nga ata të paktët dhe të rrallët fare, që nuk e kanë të
shkruarit punë mëditëse dhe që nuk i shpjegohen askujt tjetër veç Zotit të
Fjalës për gjithë ç’kanë shkruar e shkruajnë dhe sa thonë e sa bëjnë, ky shkrimtar
pra, në përfytyrimin tim është një ndërmjëtesues i paanshëm. Ai shfaqet si një
shenjë ndërlidhëse, bashkuese, aty ku nuk e pret, aty ku mbase njerëzit nuk
kanë fare nevojë për të, aty ku nuk e kuptojnë dhe nuk i krijohen mundësitë të
shfaqet plotësisht (...) Ai vjen nga gjuhë të vogla dhe si pjesë e popujve
numerikisht të vegjël, si për të na thënë se njerëzit dinë diçka mbi njësitë,
por jo mbi përmasat. Një “i midistë” është ai, ngulur si ushtë mes tokës dhe
qiellit, një krijesë pa përkatësi, i përmbytur nga të njëjtat përkohshmëri,
dilema dhe frikëra si të gjithë. Në çastin kur poeti a shkrimtari shfaqet si
ndërmjetës mes nesh, mes realitetit të qenë dhe realitetit të prekur
artistikisht prej tij, shkrimtari bëhet i rëndësishëm, pikërisht se na rikujton
disa gjëra që kanë qenë, janë dhe do të mbeten, por që ne, të zënë me ngutin e
zakonshëm, i kemi harruar. Vijmë nga e njëjta kujtesë. Në këtë kujtesë
europiane në kuptimin më të gjerë të termit (pasi vetë besoj se në Europë ka
pasur dhe ka po aq Azi dhe Afrikë sa ç’ka pasur dhe do të ketë Azi e Afrikë në
Europë), shkrimtarit i është kërkuar të bëjë me mjeshtërinë e tij po aq sa ç’u
është kërkuar të bëjnë edhe profetët në misionin e tyre. Kjo për faktin se ky
“zog i qiejve”, ndryshe nga artistët e tjerë, ndërhyn në jetët tona për ta
marrë shoqërinë në shqyrtim: për ta mësuar, për ta qortuar, për ta ndëshkuar,
për ta përkëdhelur, për ta kritikuar, diagnostikuar, ndryshuar, shëruar,
shpëtuar dhe mallkuar atë”. (f. 63)
Jo rastësisht
copëza e mësipërme m’u lidh me vëzhgimin e autorit se si duart e të burgosurve
nxirrnin mineral nga i cili bëheshin antenat për të kapur stacionet e huaja
televizive[7]
dhe me shprehjen se „të gjithë mund të
kemi përjetuar ndjesinë e të burgosurit, por vetëm pak kishin qenë ata që provuan
burgun”. (f. 195) Ruhet e njëjta logjikë shpirtërore: çdo shkrimtar ka një
kredo të vetën, por jo të gjithë janë Shkrimtarë.
Në Fjalor
Marrëdhënia e shqiptarit me Zotin meriton vëmendjen e
shkrimtarëve dhe shkencëtarëve të disa breznive. Vërtet të qënit prore nën
mallkim është një mënyrë çapkëne për të mos u larguar nga vëmendja e Zotit, si
puna e fëmijës që bën të pabëra për të mos humbur vëmendjen e prindit. Kjo nuk
ndodh me plan dhe nuk është shenjë lirie, apo mendjeje të hapur. Është një pafuqi
që, me kalimin e kohës, u krijon pasardhësve bindjen se Zoti vetëm (na)
mallkon. Pasojë e kësaj pafuqie, - të papranueshme në jetë të jetëve për
shqiptarët, - ishte lëvizja e mallkuar e vitit 1967 (që zyrtarisht nisi pó nga
Durrësi, një vit pas lindjes së autorit).
A ishte fjala për një shpërthim e shumëfishim të
mercenarizmit që aq shpesh thuhet mbi e nën zë se na shquan?! Apo idhujtaria
ndaj një udhëheqësi që i bëri askushët e pafajshëm të ndiheshin të
papërsëritshëm si emra?! Ja, ne askushët,
mund të dëbojmë gjer edhe „Atë që Ishte, Është dhe do të Jetë”. Edhe para
një jave hasa në televizion një të paemër që, më një çiltërsi shajnitëse,
shprehej: „Nuk e di pse e bëri Zoti këtë”.
Vërtet ndihej i prerë në besë që Zoti nuk e kishte pyetur, madje nuk i kishte
kërkuar as lejë.
Por përtej zbavitjes së hidhur e frymës anekdotike që
ëmbëlson sadopak hallet e shqiptarëve, duhet thënë se, gjer edhe historikisht,
asgjë, askush, nuk ka merituar mohimin e Qiellit për hir të diçkaje a të
dikujt. Përkundrazi: çdo mohim i tillë ka sjellë vetëm dalje nga vetja, endje
rreth saj si qeni rreth trungut ku i është lidhur zinxhiri, mbushje me zbrazëti
e krenari rrënimtare, gjak, grindje pa bukë e ndëshkime, që shpesh plakin e
nxjerrin të pasqaruara nga skena e historisë disa brezni. „Dhe ne, të lindurit me këmishë ishim pjesë e së njëjtës skuadër
humbësë, si Zoti. Ai u bë i vdekshëm. Ne u bëmë ateistë. Përfshirë edhe mua. Të
lindurin me këmishë”. (f. 80)
Nuk dihet pse ndodhën këto, por dihet tashmë se ku u
strehua Zoti gjatë viteve të ateizmit zyrtar që rrezikonte të mposhtte edhe të
zgjedhurit e Tij. „Me siguri që gjyshja
duhet ta ketë bërë me vete pyetjen se ku u strehua Zoti, që nuk u zhduk edhe
gjatë përndjekjes së ashpër? - shkruan autori. Ku? Në fjalor. Vendstrehimin e Tij e kemi prekur kushedi sa herë me
duar, pa e marrë vesh se preknim dorën e Tij. Atë vendstrehim e kishin
shfletuar edhe ateistet më të tërbuar, por nuk u kishte shkuar mendja se Zoti
do gjente strehë në fjalorin që ata vetë e kishin spastruar nga fjala Zot. Edhe
kur e mohuam, ia kemi përmendur emrin e fshehur në fjalor. Sa herë që, për
shkak të detyrës apo detyrimit, shqiptuam fjalët zotohem, zotërim, zotëroj,
zotësi, i/e zoti, zotërues, zotërohet,
nuk kemi bërë tjetër përveçse E kemi pohuar vetë Zotin”. (f. 109) Një
dëshmi tjetër se si vepron Kujtesa.
Një dollap sa
një botë dhe ngjarje me e pa kripë
Për pushtetin flasim me tepricë ata që nuk kanë drejtuar
ndonjëherë dhe që i njohin përgjegjësitë dhe peshën e pushtetit nga
pakënaqësitë e humbësve. Kjo e vërtetë dhemb, shqetëson e egërson. Të kërkosh
me çdo mjet pushtetin nuk është edhe dëshmi se e meriton. Arian Leka nuk flet,
por thotë. Një rresht ngjarjesh të librit përshkruajnë me tonet e një elegjie
plot dhimbsuri, pa lotë që medoemos duan të duken, bëmat e pushtetit në
Shqipëri e më gjerë.
Ngrihet fillimisht parabola mahnitese e dollapit, të
cilin gjyshi partizan e kishte blerë në treg, mirpo i cili i përkiste një të
panjohuri që pat rënë nga dynjallëku.
Pronarët e rinj të dollapit nuk e hapin asnjëherë gjysmën e kyçur të tij, ku,
për vite me radhë, qëndrojnë teshat e të panjohurve. „Që ditën e parë, kur dollapi hyri në shtëpi, unë kuptova se
Zoti–rrobaqepës po na jepte një shenjë, - shënon autori. Veshjet pa zotërinjtë e tyre brenda po na vinin në provë dhe, në
Ditën e Gjyqit të Fundit, do të ishin veshjet ato që do të dëshmonin ndaj nesh”.
(f. 99) Pasojnë faqe të paharrueshme, plot humor të ndritshëm e hidhërim për
pafuqitë ndaj fatit, faqe që duhen lexuar, sepse edhe citimi i plotë do të
kishte qenë njëfarë përdhosjeje.
Historia e gjyshit plotëson tablonë e ngjarjeve, në një
gërshetim kulmor të groteskut me lirizmin e kulluar dhe me humorin bardhezi. Diku(r) fanitet sërish deti,
por i tjetërsuar, i pamëshirshëm, ai det që nuk zbutet me lotë, ndoshta ngaqë
është përjetë i kripur, dhe i le lotët të thahen pa përgjigje, lotët që
gjithashtu nuk kanë nevojë për ujë deti.
Pushteti lëviz ngjarjet dhe anasjelltas. „Ndodhi në 2 korrik të vitit 1990. Kishin
kaluar tetë muaj nga rënia e Murit të
Berlinit. Edhe Shqipëria, me sa duket nën simbolikën e gjermanëve, shenjën e
ndryshimeve e dha duke shembur gjithashtu një mur. Muri që u shemb ishte
gjithashtu një mur gjerman. Ishte muri i Republikës Federale të Gjermanisë –
ambasada më e re e një vendi perëndimor në Tiranë”. (f. 232)
Vijon një „Histori
e gjatë emigrantësh. Kapërcim i detit. Njerëz shpresëhumbur, që as nuk
mbërrinin aty për ku ishin nisur dhe as nuk ktheheshin dot në shtëpi. Thjesht
mbyteshin. Prej asaj kohe, sa herë që ndodhnin tragjedi në pjesen shqiptare të
Deteve Jon dhe Adriatik, banorët e brigjeve nuk blinin kripë të prodhuar në
kriporet e vendit (që vdekja të mos u hynte në gjellë)”. (f. 235)
Autori kujton edhe një poezi të hershme të vetën, ku
shqiptarët, në vend të këpucëve, mbathin varkëza dhe anije, me të cilat „ata kanë ecur jo drejt integrimit, por drejt
emigrimit”. Nuk kalon shumë dhe dyndet „Viti
1997, kur u thyen depot dhe kur thuajse të gjithë u armatosën…” Armët prej
lodre, ose lodrat prej armësh rimarrin pushtetin, të paktën në kujtesën
letrare. U dëshmua sërish se „edhe
dashuria fëminore ndaj armës plastike, edhe afshi ndaj pjesëve erotike të
pushkës, ishte shndërruar në paranojë. Ishte një pranverë ku lulet e gjakut mbi
këmishët e shqiptarëve bënë që askush të mos i vinte re lulet që mbinin në
tokë, përveç rasteve kur lulet shkuleshin për t’u vendosur drejt e mbi varrin e
porsahapur”. (f. 191) Këmishët na faniten tani nën tjetër kuptim, sikurse
lulet që autori nuk i gjeti kurrë brenda ndonjë libri.
Por deti, si këmishë më vete, nuk kopsitet e as arnohet
me kaq. „Frika ndaj të tjereve i ka
zgjeruar kufijtë, duke krijuar mes nesh një det te ri: nuk është Det i Zi. As
Det i Kuq dhe as Det i Bardhë. Është Det Mosbesimi, ky që kemi vendosur mes
nesh – in between. Këtë det mosbesimi nuk do e gjejmë të shënuar mbi asnjë
hartë tjetër, përveç asaj harte që endet në mendësinë tonë, sa herë që ditët
zymtohen dhe, në vend të zgjidhjeve, hapjeve, zgjerimit, shohim telat me gjemba
si rrugëdalje”. (f. 244)
Pasi ndjek me përkushtim ecejaket e fjalëve dušo e dushman, aq të pranishme e turbulluese në Ballkan, Arian Leka
pranon, - pa gjykuar kënd, - se „Kemi
mbetur po ata. Njerëz të ngjashëm në vese, por jo në virtyte, me paraardhësit
tanë”. (f. 150)
Zgjedhimi i
foljes „me ra”
Folja „me ra / të biesh” përshkon tekstin dhe nëntekstin
e librit edhe në trajtë mëdyshjesh (me ra
a mos me ra, të biesh a të mos biesh).
Gjendemi në një hapësirë shpirtërore e gjeopolitike, ku fjalët janë si dama
siameze letrash bixhozi; mjafton një çast i vështirë për t’ua kthyer kuptimin
sëprapthi dhe të mos merret vesh se cila kokë dame është poshtë e cila sipër.
Rënia bëhet ngritje, ngadhnjimi – dështim, shpresa – shkreti. Ish-të burgosurit
kishin rënë (jashtë lirisë së pakët,
ose në burgje më të vegjël se atdheu); autori-fëmijë kishte rënë në dashuri për herë të parë;
njerëzve u kishte rënë kryesh një fat
mizor, mirpo tjetër fat nuk u pat rënë
në hise...
Pas shumë vitesh të rëndë e të turbullt, shtyrë, joshur,
cytur e ngucur nga arsye e shkaqe që mezi i mbledh edhe fjalori, të gjithë ranë në një mendje. Ja si: „Duan ta kenë një veshje me fytyren e dikujt.
Ish – të majtë, ish – të djathtë, ish – pronarë dhe ish – të përndjekur
politikë, ish – të dënuar, ish – bashkëpunëtorë të regjimit, të penduar dhe të
papenduar, që iu lëshuan fesë dhe besimit me shpresë se fjala më fal sjell lehtësim
edhe mëshirë; ish – shkrimtarë, që nuk duan ta pranojnë se arti i tyre ishte
një lloj bombe e shfarosjes në masë; të dekoruar, që nuk i kthejnë mbrapsht
medaljet dhe aplikojnë për kredi të butë. Ka edhe të tjerë, por jemi pothuajse
të gjithë ata që duan ta kenë një veshje me fytyrën e dikujt. Heronj të luftës
antifashiste, me abone të udhëtimit falas; të persekutuarit e luftës së klasave
me krushqi komuniste; pishtarë të demokracisë; editorialistet e përditshëm,
bashkë me analistët që nanurisin çdo natë; drejtues elegantë ekranesh
sqimatarë, që bëjnë thirrje për mbledhje fondesh për ndihma në raste
fatkeqësish; trafikantë, terroristë, njerëz të duruar (nuk u bënë dot
dëshmitarë të Parajsës së premtuar socialiste, por mundën të shohin me sy të
lirë shpërbërjen e kampit, eksodet masive, krijime shtetesh të rinj, përhapjen
masive të internetit, ringjalljen e nacionalizmave lokale, rrënimin dhe shitjen
e pasurisë publike, ngushtimin e zonës publike) që, në kërkim të alibisë,
vazhdojnë t’ia kërkojnë Zotit vendosjen e rregullit dhe të drejtësisë në jetë.
Të gjithë pra, apo thuajse të gjithë, rane befas në një mendje”. (f.
117)
Më ka vënë dikur në mendime bindja e Shën Joan
Shkallarit: „Paqja është katër herë më e
madhe (e rëndësishme), se sa drejtësia”[8].
Ndoshta ka ardhur çasti kur nuk duhet gjykuar shkaku që sjell mirëkuptimin, ose
edhe pajtimin, por vlera e këtyre të fundit. Na ka shoqëruar në shekuj ajo
përsëritje dhe / ose stërvitje, që bëri të mundur të përshtateshim edhe në
kushte çnjerëzorë jetese, pa humbur shpirtin e as Kujtesën – dhe mundësitë që
stërvitja me mirëkuptim për hir të mirëkuptimit të na pështasë e të na mësojë
me të, të paktën deri në përçarjen e ardhëshme.
Globalizim, ose
glob nën banalizim
Jemi në kalimin „Nga
shoqëria e represionit drejt shoqërisë së depresionit masiv”. Me arritjet
dhe dëmet e tij, duke huazuar ide e mjete nga sistemet e mëparshme, globalizimi
i ngjan një hijeje më vepruese se sa trupi nga i cili del. Është i pranishëm në
shoqërinë njerëzore qysh kur u ndërtua ura e parë, kur disa nga anëtarët e
bashkësisë u bindën se punët e shpirtit mund të drejtohen përmes një pasurie që
nuk lidhej me shpirtin dhe kur dallimet në fjalë e sjellje ndërmjet anëtarëve
cënuan pushtetin.
Arian Leka sjell një vëzhgim që meriton vëmendje: „Globalizimi i parë nuk u shpik prej
amerikanëve. As nga zona e Bashkimit Europian nuk u shpik. Protoglobalizmi u
shpik në kampin socialist. Për herë të parë globalizmi u zbatua, u krye dhe u
përsos në vendet komuniste. Madje ishin shtetet më të varfra dhe më të
indoktrinuarat e kampit socialist ato të parat që e zbatuan me sukses
globalizmin. Duhen shembuj për ta përligjur? Muzika. Filmat. Veshjet. Kënget.
Sloganet. Ndëshkimet. Burgosjet. Represioni. Vrasjet. Kampet e internimit.
Survejimet. Pushimet e organizuara. Lejet e krijimtarisë për shkrimtarët dhe
artistët. Propaganda. Përgjimi, festat familjare dhe festat shtetërore ishin të
njëjta për të gjithë zonën komuniste. Këto janë vetëm disa nga tiparet e globalizmit
në kampin socialist të Lindjes komuniste, i cili nuk është studiuar dhe nuk
është vlerësuar ende mirë”. (f. 219)
Një shekull pas hartimit të planeve globalizuese, në
Evropën e përçarë si mos më keq nga pikëpyetjet dhe pikëçuditëset: „Të varfrit do të mbeten të varfër edhe në
imitim. Ata që qeverisin Ballkanin e mbetur jashtë Europës dhe ata që qeverisin
Ballkanin europian janë vënë në garë. Kush e kush do të qeverisë më mirë? Ata
me këmishë pa kollare? Apo ata me këmishë me kollare? Monotonia e imagjinatës
së varfër shkon deri aty sa në takime ku nënshkruhen protokolle të nivelit të
lartë, ata që qeverisin Ballkanin zgjidhin kollaret nga qafa dhe ia dhurojnë
dikujt që është betuar të qeverisë pa kollare. Ndaj nuk kanë më sukses as
dramat, as komeditë e zeza dhe as tragjeditë me absurd. Ndonjëherë, këtë objekt
që nuk përfaqëson origjinalitet, ata që qeverisin në mënyrë qesharake Ballkanin
e heqin nga qafat e tyre në mënyrë teatrale, për të falsifikuar iluzionin se
edhe litari do të hiqet po aq lehtësisht edhe nga qafat e shtetasve të tyre që
varen plotësisht nga jeta politike. Nuk ndodh ndryshe as në Europën e atyre që
qeverisin senza giacca e cravatta, ku autokratët
shtohen dhe të majte e të djathtë ushtrohet populizmi që vë në spikamë virtytin
kundrejt elitave të korruptuara. Veçse jo që të propozojnë një linjë të re
mendimi dhe aksioni politik, por për t’u zënë vendin elitave me të cilat
ngjasojnë”. (f. 119)
Në vijim të ngjarjeve, do të veçoja kapitullin e
titulluar „Të shpiket ballkanasi, siç shpiket një armë”, ku shkruhet: “Dhe ja ku dashur pa dashur e hoqa
një vijë demarkacioni mes europianit human dhe ballkanasit gjaksor. Ngecëm, kur
ruleta e ndaloi rrotullimin. Kë zemëron më shumë kjo ndarje: europianët
skeptikë apo ballkanasit që ëndërrojnë? Shtëpi e përbashkët, por secili në
dhomën e vet. Ballkanasi në Lindje. Europiani në Perëndim. Ballkanasit
komunistë. Europianët kapitalistë. Ballkanasit në mish-mashin e tyre të
besimeve fetare, të cilet të premteve shkojnë në xhami e të dielave ne meshë, ngatërruar
mes gjuhësh dhe bindjesh politike. Europianët të ndarë në katolikë,
protestantë, ortodoksë. Ballkanasi i fshehur pas Perdes së Hekurt. Europiani i
rrethuar me kurorat plastike të integrimi, diversitetit, eurocentrizmit dhe
unifikimit të hapësirës, kufijve, monedhës së përbashkët, por pa simbole
shtetesh. Themelet e shtëpisë europiane, ku fare pak jetojmë së bashku, janë
plasaritur që herët prej rrënjeve të dallimeve mes Perëndimit dhe Lindjes. Më
së paku që prej kohës kur Perandoria romake u nda, në Romën (racionale,
progresive) dhe Kostandinopojën (dogmatike, intolerante) dhe kur trupi i
përbashket i perandorisë u ça më dysh. Krijuesit e kësaj forme të re treguan
vëmendje për t’i shtuar një kokë të dytë shqiponjës bizantine, por nuk u
kujtuan se ky trup kishte nevojë edhe për një zemër të dytë. Këto dallime do të
jenë mes nesh derisa të jetë gjallë edhe europiani i fundit që mësoi ndarjet
dhe dallimet mes nesh nga librat shkollorë të historisë”. (f. 268)
Gjatë gjysmëshekullit që
kaloi, hekuri i perdes së Hekurt u lëmua aq shumë, saqë për ca kohë u shndërrua
në pasqyrë, pastaj në qelq, por të pathyeshëm, dhe të dyja palët e ndodhura
përballë nuk ditën kujt t’ia kthenin shpinën më parë. Nuk di ta ketë pyetur
veten kush se si mund t’i kthehet shpina vetvetes, apo Kujtesës. E qartë është
se shpikja e tjetrit për të përligjur mangësitë e vetes vijonte njëheresh:
ballkanasi shpikej si pushka që mezi pret të vrasë të pafajshëm dhe shpikte nga
ana e tij evropianin përherë shpërfillës, dinak, të shthurur, përfitues, shitur
tek paraja të cilën e mblidhte vetëm për vete, teksa ngulmonte ta blinte
ballkanasin me kacidhet e këtij të fundit.
Zymtësia e autorit ndaj
marrëdhënies ballkanas-evropian duket bindëse. Ndoshta duhet thënë se vërtet
gjatë ndarjes së Perandorisë Bizantine u harrua t’i shtohej një zemër
ish-shqiponjës që u nda më dysh e fitoi dy koka dhe mbeti me një zemër, por se
edhe ajo zemra e vetme duket të ketë pushuar prej kohësh së rrahuri.
Eshtra, por jo për hajmali
Pesha e globalizimit ndihet thellë edhe në letërsi dhe
veçanërisht në pasqyrimin që i bën letërsisë shtypi. Është një zonë ku
mirëkuptimi mes evropianëve të ligur shpirtërisht dhe ballkanasve të etur për
famë të shpejtë ka kapur majat. Vlerat e mesme qarkullojnë dhe trymbetohen në
të dyja hapësirat e kontinentit, aq sa të vjen të besosh se dy shqiponjave që
përmenda më lart u kanë pushuar së regëtiri edhe trutë.
Morali i dyshimtë bën çudira në shtyp. Faqja 317: „... ngaqë në “letërsitë e vogla” talenti nuk
shfaq begati të plotë, kushtet për shprehësi të pavarur dhe të shkëputur nga
nocionet shtet-etni-komb nuk janë aq të përshtatshme sa të mund të krijonin
mjeshtrin e vet përfaqësues, i cili do të ndahej përfundimisht nga të
shprehurit kolektiv. Kjo ka ndodhur edhe në letërsinë shqiptare. Dhe jo vetëm
gjatë Romantizmit, por edhe gjatë zbatimit të metodës së realizmit socialist –
atavizëm ky që, ndonëse gjithmonë e më rrallë, vazhdon të artikulohet edhe sot.
Për shkak të
këtyre kushtëzimeve, për t’u vetëmbrojtur, për t’u vetëshpallur apo nga frika
se humbasin identitetin dhe treten në oqeanin e globalizimit kulturor, disa
prej letërsive vetëprovincializohen, zgjedhin mbylljen në vend të hapjes,
monodinë në vend të polifonisë së emrave dhe estetikave plurale që sjellin ata.
Ato letërsi mblidhen
rreth një emri të vetëm apo pak emrave përfaqësues, thua se u duhet ta ruajnë
energjinë për kauza madhore, duke vënë shenjën e barazisë mes letërsisë së tyre
(të vogël) dhe emrit të përveçëm që, nga ana tjetër, i shfaq si të
pamjaftueshme përpjekjet e paraardhësve letrarë.
Ndaj në këto
zona letrare janë ende në përdorim titujt retorikë “poet kombëtar”, “shkrimtar
i kombit”, “poetprofet”, “mjeshtër i madh” dhe “shkrimtar-nder i kombit”, që u
ngjajnë eshtrave, prej të cilave mund të rikrijojmë nostalgjinë e dinosaurit të
socializimit të zhdukur dhe të shkrimtarit në atë klimë”.
Kam bindjen se me këta rreshta Arian Leka mban parasysh
pasqyrimin dhe mënyrën se si e përhap letërsinë shtypi i ashtuquajtur kulturor. Sepse, në të vërtetë, gjendja
e shkrimtarit-njësh, pa të cilin gjithë të tjerët, përfshi paraaradhësit, janë
vetëm zero e s’do të arrijnë kurrë dhjetë, ka kaluar prej vitesh.
Tani, si me qenë gjaku i derdhur prej tjetërkujt në emrin
tënd, duhet shlyer inercia e errët e propagandës, e cila shpreson që, derisa e
vërteta të mësohet nga të gjithë e të mos shkatërrohet dot, letërsia mesatare
dhe e shitur të jetë bërë mishërim i vetë Shijes. Me vetëdijë a për forcë
zakoni, një veprimtari të shumanshme kanë këtu shkrimtarët që s’pushojnë se
luftuari për vënien në vend të drejtësisë, rropaten vetëm për lexuesin (alias popullin e shumëvuajtur), të pranishmit
kudo e gjithkënd. “Fjala “shkrimtar i angazhuar”, -
shkruan Arian Leka, - sigurisht që
shqiptarëve u kujton llojin e autorit që trashëguam nga realizmi socialist,
atij që i këndoi flladit, tek përkund kallëzat e fushës me grurë, (por jo të
njëjtit fllad që përkundi edhe poetët e varur), atij që nuk bëri dallim mes
vrimave që hapën plumbat në gjoks (dhe vrimave që hapën dekoratat dhe medaljet
mbi xhaketë)”. (f. 256)
Nuk është fjala as për të
majtë, as për të djathtë, as për ata të pavarur, në tubimet e të cilëve nuk
duhet kujtuar litari. Është fjala për kumtin, vendin dhe synimin që zgjedh
vepra e secilit.
Vite më parë, shkrimtari trigjuhësh dhe mendimtari i shquar rumun
Vintilă Horia (1915-1992) sqaronte shkurtimisht çështjen e togfjalëshit „Kultura e djathtë”. Kultura e majtë është gjithmonë tejzgjatje e politikës së majtë, -
shprehej ai, - ndërsa mes kulturës së
djathtë dhe të djathtës politike shpesh hapet një humnerë[9].
Kultura e djathtë është kultura e përherëshme, ajo që mbledh e ruan, si vetë
Kujtesa, arritjet më të mira të njerëzimit. Prandaj harta e vërtetë e letërsisë
ndryshon kryekëput nga hartat e shtypit, të politikës dhe të historive të letërsisë.
Pjesa
tjetër e librit, libri i lexuesit tjetër
Do të mund të shkruheshin lirshëm gati po aq faqe sa ka
libri për kërkimin e këmishës së humbur.
Pas bindjeve të mësipërme, një tjetër lexim nis për mua, por jo edhe për
secilin lexues, që do të kërkojë këmishën e vet, në varësi të atyre pyetjeve e
përgjigjeve, të jetëshkrimit e jetëkujtimit që e kanë mbrujtur të mos jetë
tjetërkush e të mos lexojë me sytë e tjetërkujt.
Doja vetëm ta thoja me shkrim se, siç dihet e
pëshpëritet, ndodh që një libër të përmbajë kaq thellësi, dhimbsuri, të vërteta
e hijeshi, sa t’i shtojë vlerën një biblioteke të tërë. E për fat, libra të
tillë janë kaq të rrallë, sa s'ke si të mos i shohësh e aq më pak t’i
anashkalosh.
Bukuresht, shkurt 2019
[1] Citimet
qëllimisht nuk ruajnë kronologjinë e librit (sh. im, A. K).
[2] E shpreh edhe vetë autori, por në vijim mendimesh të
tjerë: „Poema, ndoshta, ka mbetur e vetmja formë centaur: formë kafshë-njeri. Poema ngjason me
qelqin në formën e tij të lëngët, para se të ngurtësohet”. (f. 40)
[3] “Guximi për të thënë jo thjesht të vërtetën e
një pale, por të drejtën e paanshme. Aftësia për të kuptuar se duhet ndenjur jo
përkrah, përbri apo përballe një grupi, por për të ndenjur përmbi të gjithë”.
(f. 252).
[4]
Nxjerrë në pah dhe vlerësuar lart nga kritika dhe lexuesi rumun, pas vëllimeve
„Anija e Gjumit” (Nava Somnului,
Librarium Haemus, Bukuresht, 2007) dhe „Biblioteka lundruese” (Biblioteca plutitoare, Charmides,
Bistrita, Rumani, 2017).
[5]
Asnjëherë nuk na thuhet pse lexuesi duhet t’i mbajë mend gjërat lehtë. Për çfarë gjëra të rënda e madhore e ruan pjesën tjetër
të kujtesës?!
[6] „Kryetalentet tona
ishin shfaqur sërish, si në këngët e kreshnikëve. Talenti numër një: të humbnim
raste. Talenti dytësor: të bënim armiq. Shumë kishim duruar nën diktaturë, por
edhe të tjerët e kishin duruar shumë heshtjen tonë”. (f. 211)
[7] „Duhet kthjelltësi mendore, jo
magjepsje dhe mistikë, për ta besuar se nuk mund të kenë qenë të tjera duar veç
duarve të poetëve, të artistëve, të piktorëve, të klerikëve, të përkthyesve dhe
të mendimtarëve të burgosur ato që zgjateshin nga galeritë për të rrotulluar
antenat drejt sinjaleve të qartë. Ishin ato duar që nuk bënë sa ne dëshironim,
por bënë sa mundën që antenat e drejtuara ditën nga Tirana dhe natën nga
stacionet e Perëndimit – prej nga mbërrinin pamje të klonuara të Shqipërisë
bahçe me lule dhe të parajsës së reklamave, të ktheheshin drejt asaj që ndodhte
në kampe, në burgje dhe nëpër të gjithë Shqipërinë”. (f. 194)
[8] Për mëninë, Filokalia, vëll. 9.
[9] Shih
dokumentarin “25 vjet nga vdekja e shkrimtarit Vintilă Horia”, Kujtesa e Mërgatës
Rumune, nga Marilena Rotaru, Agerpres, 2017.