Nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar,
nuk duhet ta fshehësh kurrë…
Bisedë me shkrimtarin Ragip Sylaj
(Convorbire cu scriitorul Ragip Sylaj)
Ragip Sylaj (lindur në Sllapuzhan më 1959) me shkrime merret qysh nga bankat e gjimnazit, kurse në periodikun letrar u paraqit në fund të viteve të shtatëdhjetë. Ka punuar mësimdhënës, gazetar në gazetën e studentëve "Bota e re", në të përditshmen "Bota sot", ndërsa tash është gazetar i rubrikës së kulturës në gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. Përveç shkrimeve nga fusha e gazetarisë dhe e publicistikës, Ragip Sylaj shkruan edhe poezi, prozë, ese dhe kritikë letrare. Ka botuar këto vepra letrare: Hije e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986, Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja", 1989, Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992, Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala", 1993, Përhitja (tregime), "Plejada", 1996, Mëngjes qumështor me akull (poezi), "Rozafa", 2000, Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001, S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004, ndërsa në proces botimi e ka librin më të ri të poezisë „Eliksir”.
Për librin e poezive "Hije e gjallë" është lauruar me çmimin "Hivzi Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth për liridashësin”, të botuar midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po ashtu është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme letrare.
Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes, “I kujt je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2), (Prishtinë, 2003), të A.-Ch. Kyçykut, “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë shqipe), antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune (Bukuresht, 2003), etj. Poezi të këtij autori janë përkthyer dhe botuar në gjuhën angleze, rumune etj.
Revista Haemus: I dashur Ragip Sylaj. Tek merresh njëherazi me poezi, prozë, ese dhe gazetari, le përshtypjen e një autori që vendos modestinë dhe heshtjen përbri kaq librash të botuar. A mendon se shkrimtari duhet të flasë më tepër dhe të ngjizë një strategji mediatizimi?
Ragip Sylaj: Është e çuditshme, gjë që nuk e di, ku dhe si e keni hetuar, i nderuar Haemus. Madje habitem mrekullisht me goditjen e cakut nga ana juaj. Është keq të jesh modest (lexo: ta nënçmosh vetveten) po aq sa këtë vetvete ta mbiçmosh a të shpërfaqesh megaloman. Që të dyja këto janë të dëmshme për atë që i manifeston. Ndërmjet këtyre dy skajeve do të duhej vënë një ekuilibër. Nëse më ka munguar ky ekuilibër ose drejtpeshim diçka me mua nuk ka qenë në rregull. Por, kjo modesti, disa herë nuk varet edhe vetëm prej një shkrimtari. Në fillim mendoja se modestia është virtyt, më vonë mësova se ai që i fsheh ose i mohon vlerat e veta është teveqel. Kjo i bie të thuash se nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, atë nuk duhet ta fshehësh kurrë. Mund të jetë kompleks inferioriteti, mund të jetë edhe gjendje e nxitur nga rrethanat që janë bërë shumë të disfavorshme për krijuesin. Edhe përkundër asaj se gjithçka varet prej nesh (ose: farkëtar të fatit e të fatkeqësisë jemi vetë), megjithatë ne jemi të ndërlidhur edhe me atë që receptohet prej të tjerëve dhe me atë stimulim që nganjëherë na e japin të tjerët. Kam bindjen se shkrimtari duhet të flasë më tepër (sigurisht kur e dëgjojnë) dhe të ngjizë një strategji mediatizimi por në një mënyrë normale e të paimponueshme.
Revista Haemus: Çfarë roli ka luajtur vendlindja në krijimtarinë dhe në jetën tënde? Largimi nga vendlindja ishte njëfarë “dëbimi nga Parajsa”, apo një nga ato dhembje që i kthejnë bukuritë dhe ndjesitë e rralla në libra?
Ragip Sylaj: Vendlindja në krijimtarinë dhe në jetën time e ka luajtur atë rol që e luan trualli për bimën. Ajo përvidhet në vargje, në prozë e në ese edhe kur autori nuk e ka një qëllim të domosdoshëm. Megjithatë një krijues që e ka gjakim të përhershëm idealitetin, ose te më e pakta përsosshmërinë, s’ka si të mos kërkojë t’i kapërcejë e kufijtë e “Itakës” së vet. Vendlindja, si çdo gjë tjetër, kuptohet dhe duhet në plotëninë e saj vetëm kur braktiset. Vetëm kur iket nga ajo parajsë pa qenë i vetëdijshëm se ndonjëherë ka qenë parajsë. Edhe vetë dëbimi nga parajsa është pasojë e një mëtimi a e njëfarë kryengritjeje të njeriut të parë. Ndoshta krijuesi si unë e ndonjë tjetër (për të mos thënë të shumtët) ka edhe bindjen se njeriu ferrin e parajsën i bart brenda vetes. Ndoshta parajsa nëse ka ekzistuar ose nëse arrihet ndonjëherë e ka emrin lumturi, për dallim nga ferri që është vetë vdekja e përkohshme ase vuajtja e përjetshme. Ndoshta një nga yshtjet e mistershme të krijimtarisë është që ose të iket nga dhembjet ose ato në mënyrë alkimike të shndërrohen në lumturi: në lumturi për veten dhe për të tjerët, për të treguar se jeta ka kuptim, apo se dhembjet e kanë bukurinë e vet dhe pa to nuk krijohet arti.
Revista Haemus: Në kohën kur botoje për herë të parë, Kosova ishte krejt e ndryshme nga tani? Si zhvilloheshin atëherë marrëdhëniet mes shkrimtarëve? A gjallonte një mirëkuptim dhe një ndihmë e ndërsjellë mes breznive të ndryshme letrare?
Ragip Sylaj: Në kohën kur botoja (jo) vetëm unë, dikur në vitin 1979 ishte njëfarë feste e vogël, por edhe një gëzim i madh. Aq shumë jam gëzuar kur e kam botuar poezinë e parë saqë sot do ta barazoja figurativisht me vetë aktin e ringjalljes. Kjo për faktin se kisha konsideruar se e kisha dhënë provimin kryesor jetësor, pa e ditur se në jetë e edhe në krijimtarinë letrare të presin provime të rënda e të pandërprera.
Në marrëdhëniet ndërmjet shkrimtarëve më duket se ka pasur më tepër humanizëm sesa ekziston sot dhe, siç theksoni edhe ju, ekzistonte edhe ai mirëkuptim e ndihmë e ndërsjellë ndërmjet breznive. Me shumë mall dhe respekt i kujtoj ato kohë dhe ata shkrimtarë. Ndoshta ishte ai sistem totalitar dhe antishqiptar që na bashkonte në një ideal etik e estetik... Ku ta dish!? Por, tash disi e kuptoj shembjen e antivlerave, por s’e honeps dot shembjen ose zhbërjen e atyre lidhjeve të forta ndërmjet shkrimtarëve. Gjithmonë mendoj se ai organizim e ajo mbështetje ishte aq e mirë (së paku mua më është dukur kështu) saqë i ngjante njëfarë misioni, ku gërshetohej në emër të artit të letërsisë: edhe miqësia, edhe atdhetaria, edhe respekti, edhe përkrahja nga mësimi i ndërsjellë i mjeshtërisë për të shkruar e deri te përkrahja e natyrës materiale. Mrekulli do ta quaja po të arrinim t’i tejkalonim vlerat e asaj kohe, në kuptimin e gjerë të fjalës.
Revista Haemus: Si e ke parë në fillimet e tua dhe si e sheh tani letërsinë që shkruhet shqip, pavarësisht nga gjeografia apo gjeo-politika?
Ragip Sylaj: E para e punës, akëcili njeri nuk mund të masë asgjë pa e matur ose krahasuar atë me diçka tjetër. Dikush ka thënë se njeriu nuk mund ta njohë veten pa i njohur të tjerët. Kultura jonë është ushqyer gjithmonë nga kulturat e mëdha. Në momentet kur ka munguar, të themi, ky shkëmbim ka pasur një venitje ose një djerrinë (kujto periudhën soc-realiste). Kësaj djerrine i kanë shpëtuar ata që kanë gjetur ventila të tjerë ta ushqyer veprën e tyre dhe bashkë me këtë mundësi e kanë pasur edhe koshiencën për një veprimtari të tillë. S’do mend se këtu bëhet fjalë për shkrimtarët më të mirë.
Në fillim, pavarësisht prej vlerësimit për një letërsi si tonën, e kam pasur të qartë se nuk mund të jetojë pa të. Që i ri, tepër i ri, pavarësisht prej kushteve të vështira nëpër të cilat ka kaluar një krijues si unë, më ka provokuar shumë letërsia e thellë, e mbrujtur, të them, me një lëndë filozofike. Ajo që më ngazëllente, qoftë kur lexoja apo ajo që e kërkoja te një autor, qoftë ajo që synoja ta krijoja vetë, ishte teksti që kishte erudicion, sensibilitet dhe zhdërvjelltësi e gjallëri, për të mos thënë, një dimension të përbërësit hyjnor. Ose thënë thjeshtë: një letërsi plotë shpirt. Përkundër mëdyshjeve të mëdha krijuese që mund të ketë një shkrimtar, megjithatë mund të them se një nga shtytjet e kësaj natyre është diskutueshmëria e njëfarë triniteti se, a duam të mësojmë për vete, të tregojmë se dimë diçka apo t’i mësojmë të tjerët, të cilëve iu dedikohet vepra (libri).
Kur flitet për vlerat e mirëfillta të letërsisë shqipe, pavarësisht nga gjeografia a gjeopolitika, mund të thuhet se i kanë pikëtakimet e tyre të përbashkëta. Kjo ngjan edhe përkundër asaj se akëcili autor është individualitet specifik. Pa pretenduar që t’i njohë të gjithë autorët (e do të duhej njohur domosdoshmërish më të mirët gjithmonë), mund të konstatoj se ata përafrohen në rrafshin e vlerës, në strukturën kompozicionale, në mjetet shprehëse, dhe në mesazhet që plasojnë. Në këtë kuptim gjithmonë ka pasur ndikime (a marrje e dhënie të ndërsjella, qoftë në aspektin stilistikor, qoftë në atë përmbajtësor), por modelet më të mira që kanë ardhur tek ne (mund të thuhet pa kompleksin e inferioritetit) janë të shkrimtarëve të mëdhenj botërorë.
Revista Haemus: Lexuesit tanë do të donin të dinin diçka nga përvoja jote si mësues.
Ragip Sylaj: Është një përvojë që nuk më pëlqen shumë ta kujtoj. Është një kohë zero e ekzistencës, siç e quan Franc Fanoni kohën nën okupim, kohë në të cilën nuk rrjedh asgjë. Megjithatë, edhe në këtë kohë kam bërë ose kam mëtuar të bëjë dy jetë herë paralele e herë unazore: jetën e mësuesit a të edukatorit dhe jetën e krijuesit a të shkrimtarit. Disa segmente të këtyre jetëve nuk janë prekur ndërmjet vetes atëherë kur janë dashur të mos ngatërrohen punët, por këto jetë janë gërshetuar në ato raste kur jeta e shkrimtarit është dashur ta ushqejë e t’i shërbejë si udhërrëfim jetës së mësuesit dhe në rastet kur jeta e mësuesit ka mundur ta shkundë nga letargjia jetën e shkrimtarit. E shkrimtari i asaj kohe kishte mundësi tepër të kufizuara për botim e të mos flas për anën e skajshme të destimulimit të krijuesit. Shkurt e shqip: gjatë kohës që e kam bërë punën e mësuesit jam munduar ta bëjë edhe jetën e artistit, gjë që ka qenë tepër e vështirë. Ndoshta rrjedhojë e atij angazhimi, në cilindo kuptim qoftë, është krejt ajo që mund të lexohet, përkatësisht ajo që e kam krijuar gjatë dhe pas luftës, qoftë si poet, tregimtar, eseist e gazetar.
Revista Haemus: Në poezinë dhe prozën e Ragip Sylajt gjejmë një thellësi dhe një përkushtim të veçantë ndaj gjithçkaje shpirtërore, të brendshme, të fshehtë – veti që mbrujtin fatthënën apo vetë fatin e njeriut, veçmas atij të sotëm...
Ragip Sylaj: E kam adhuruar krijimtarinë, ta quaj, të përftesave hyjnore. Në fillim, kur njeriu s’vdes i ri (sintagmë sipas S. Hamitit), çdo kush është poet. Ka një dashuri a energji që e nxit fjalën ndoshta si ajo forca e mistershme që e nxit zogun për të dalë nga veza, por edhe ajo tjetra që ia mundëson fluturimin. Kështu ka qenë me gjasë edhe me mua. Por për t’i mbetur besnik kësaj dashurie a devotshmërie më është dashur të gërmoj shpesh thellë brenda vetes, për të nxjerrë fjalë, siç thotë një koleg yni, nga palca. Ndoshta ky kërkim i shpirtërores me çdo kusht, i kësaj fshehtësie të bukur, ka qenë një mëtim për t’i mundur dhembjet, për ta ndriçuar terrin e brendshëm, për të përftuar diçka përndritëse. Madje mund të them se ka qenë një mëtim mbase i ndërdijshëm që kjo përndritje të reflektohet edhe te ata për të cilët mbruhet arti.
Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari në Prishtinë?
Ragip Sylaj: Një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari (si unë) përafërsisht rrjedh kështu: Më duhet të përgatitem çdo ditë që të bëj rreth 120 km rrugë me autobus me pretendimin për të mësyrë qytetarinë, për të qenë në amën e rrjedhave të artit e të kulturës, me synimin për të krijuar diçka me vlerë. Sepse nëse nuk mund t’i shohësh vlerat nuk ke si t’i krijosh. Prishtina është, siç dihet, kryeqendra e Kosovës dhe atje gjithmonë ka funksionuar një qark i fortë kulturor. Nëse një krijues (si unë, në këtë rast) nuk ka mundur të jetojë pa letërsinë dhe ka vendosur të flijohet për të (dhe sa e vështirë e sa pengesa të dalin edhe në këtë rrugën e flijimit), të vetmen mundësi për t’i kurorëzuar rezultatet e tij sa më me sukses është mësymja drejt Prishtinës, edhe kur ky pretendim dikujt i duket donkishotizëm, edhe kur dikujt kjo mund t’i pengojë, e edhe kur për këtë dikujt mund t’i vijë keq.
Në këtë ditë rrjedha duket kështu: në autobus më duhet ta nxjerr librin e ri, qoftë pse ndonjëherë për të më duhet të shkruaj në gazetë, qoftë pse me autorin e tij më duhet të bëjë ndonjë bisedë (intervistë), qoftë për ta mbajtur hapin me rrjedhën e kulturës, përkatësisht të krijimtarisë letrare. I njoftuar me ngjarjet e ditës, gazetari (së paku i rubrikës së kulturës) duhet t’i ndjekë veprimtarit e fushës së tij dhe të kthehet të raportojë duke e baraspeshuar të vërtetën e asaj ngjarjeje a të një të teme aktuale. Pastaj pak figurativisht e më tepër jofigurativisht nis kthimi në vete, nëse mund të flitet për kthimin në vete të një gazetari, e sidomos të një personi, brenda të cilit grinden për supremaci gazetari e shkrimtari.
Revista Haemus: Le të shtojmë edhe një fjali gati të pandryshueshme të këtyre bashkëbisedimeve të Haemus-it: një ngjarje nga fëminia, një fjalë, ose një qenie njerëzore që të ka lënë mbresa të pashlyeshme…
Ragip Sylaj: Nuk e di kush e ka thënë, por është e njohur një thënie se shkrimtar bëhen të shumtën ata që nuk kanë pasur fëmijëri ose ata që kanë pasur një fëmijëri të keqe. Ndryshe, siç e kam thënë në njërin nga librat e mi, njeriu (lexo: shkrimtari) që nuk ka jetë reale kërkon jetë ideale. Ndoshta kjo mënyrë e të jetuarit është ikje nga liria a nga përgjegjësia, por është edhe vetë mrekullia, sepse krijuesi i gjen shtigjet e shpëtimit. Megjithatë: ”Gjëja më e bukur e jetës / Është se shpirti ynë / Ndal fluturimin / Në vendet ku njëherë e një kohë luanim” (Khalil Gibran).
Revista Haemus: E ke njohur mërgimin? Nëse po, na thuaj si të duket ai pas kthimit. E nëse jo, çfarë peshe dhe roli ka “mërgimi i brendshëm”, të cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët?
Ragip Sylaj: Mërgimin e kam njohur nëpërmjet të të tjerëve: të dajave, të miqve, të fqinjëve e të vëllezërve të mi. Ndonëse, sipas shkrimtares angleze Daphne duMaurier (1907-1989) edhe “njerëzit që udhëtojnë janë gjithmonë të arratisur”. Edhe unë i kam ndjerë lotët e mërgimit. Edhe “mërgimi i brendshëm”, siç thoni ju, të cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët e ka peshën dhe rolin e tij. Disa herë e kam të vështirë ta zbërthej këtë mërgim, porse mërgimi për të mos thënë azili kryesor imi është letërsia. Ndoshta vetëm aty jam i vetvetes...