Ky libër nuk ka si qëllim historinë e jetës
së furishme të Bajronit: poet dhe personazh, as të bëjë analizën e veprës së
tij. Me anë të këtij libri, pas leximit të dhjetëra biografive, monografive,
studimeve, do të përpiqemi të tregojmë jo vetëm të thënat, por sidomos të
pathënat, të njohurat, por dhe të panjohurat për lexuesin kureshtar; misteret
që e shndërruan shtegtarin e dashurisë në simbol të shtegtarit të lirisë.
Një kreshtë dallge e lirë e cila udhëtonte
nëpër vite lufte, atje ku e drejtonin erërat poetike, përplasej shkëmbinjve
buzë Jonit. Mes shkulmeve të dallgëve, ashtu si në mitet, përlind “Afërditën
bajroniane”, Çajlld Haroldin. Ngjitet majë Alpeve, haplehtë buzë
liqenit Leman dhe grykës së Ronit: “Vendlindja e dashurisë për natyrën”. Kalëron
prej Po-së në Arno. Tek “Ura e Psherëtimave”, në Venedik, këndon me gondolierët
kanconeta me vargje të Turquato Tassos. Mban iso në këngën korale me Të
rreptët bijt’ e shqipes!: ”Bo-bo-bo-bo-bo-bo-bo, Burra, Burra...”. Mediton
tek shushurima e Aousës[1] së lashtë. Fle, ku e zë nata; pranë zjarrit,
mbuluar me gunën e bariut. Herë mbi rrogoz o mbi hejbet, me kacekë me lëkurë
dhie plot me verë. Nga dritaret e vogla të shtëpive të mikpritësve të tij:
pamjet e korijeve plot koçimare. Fshatrat i sodit, ashtu siç i ka përshkruar
Virgjili: “brofnin si dhitë e varura ndër shkëmbinj”.[2] Mëngjesi e
gjen në pallat, mbrëmja në kasolle lopësh. Të nesërmen me një admiral. Muzgu i
hirtë i dimrit, me kleftët.
Ulet këmbëkryq. Pi raki, “shpirtin e
zjarrtë që nxjerrin nga rrushi”. Nën flakëritjen e zjarrit: magjia
e valleve shqiptare. Në majë-malet blu Akrokeraune, “me syrin e zemrës”[3] sheh
dymbëdhjetë shqiponjat që fluturonin në Parnas. Fantazon Karontin tek pinte
eliksirin. Harpën e Orfeut. Zërin e Najadës. Shijimin e ambrozës.
Frymëmarrjen e dallgës lozonjare, që i qahet bregut të detit. Buçimën e
oqeanit. Ulërimën e talljes.
Në mendimet fisnike, në aktet kalorësiake,
shpirti i tij shpërthen brigjeve të Mesdheut me vetëflijimin për lirinë. Nëpërmjet
poezive zbuloi imazhin e Greqisë dhe Shqipërisë, me pasione dhe ngjyra më të
gjalla, vënde, që banoheshin nga qytetarë, bashkëkohës, të cilëve u takonte një
fat më i mirë. Poeti i çudirave të mëdha, në Olimpin poetik, do të
adhurohej nga shqiptarët si Promete i shekullit të vet. Nga italianët: miku më
i bukur i lirisë. Nga grekët do të krahasohej me Adonisin, Apolonin
dhe heroin më fisnik të Pavarësisë.
Mendjet, më të ndritura të Evropës dhe të botës, e konsideruan
njeriun e tyre, për artin e tij, pikëpamjet demokratike, antiabsotuliste. Sa
për ta ilustruar këtë mendim, nga dhjetëra shembuj, përmendim: Gëtia deshi të plazmonte
figurën e tij në pjesën e dytë të “Faustit”, Delakruain e frymëzoi për ciklin e
kompozimeve në pikturë, Verdin, Paganin e shumë të tjerë në muzikë. Tenisoni,
Skoti, Hygoi, Lamartini, Floberi, Pushkini, Lermontovi, Dostojevski, Miskeviçi,
Edgar Allan Poe, George Richard Wilson Knight e
shpirtëzuan Milordin me metaforën më të zjarrtë liridashëse. Bajroni, i cili u
foli popujve me zemër dhe jo me fjalë, gati njëqind herë e botuan dhe ribotuan
Çajlld Haroldin, në atdheun e Xhorxh Uashingtonit, që poeti e pati idhull,
kësisoj se ai nuk shkeli mbi kombet e tjera që të çlironte popullin e vet.
Libri, pra, fton për një udhëtim në anijen me
vela, pa kapedan. Anije së cilës i japin flatra fjollat e erërave poetike,
nëpër dete e stere të njohura e të panjohura, plot me lojëra fati, aventura
dashurie, patos dhe dhimbje, në këndvështrimin e shumë njerëzve të përfshirë
tek Bajroni: Poeti i të gjithë epokave.
Tereza Guiccioli (Gamba)
Tereza, në sallonin e konteshës Albrizzi,
plotësonte kostelacionin e yllësisë së bukurisë femërore. Me “romantiken
kryeneçe” aventura nisi me një copëz letër, që ia lë në dorë tek largohet.
Shkruante se dëshironte ta takonte, duke i lënë orën e vendin e takimit.
Më 29 qershor, i shkruante Murray-t:
“...kalëroj ose prij çdo ditë nëpër pyll e në pishnajë... dhe shoh çdo ditë
Damën time në orë të sakta (o të gabuara)... Duke e humbur atë, do të humbja
një krijesë që ka rrezikuar shumë për mua, kështu kam arsye të shumta për ta
dashur... Unë nuk e di se çfarë do të bëja nëse ajo do të vdiste... nëse nuk do
të më ikë mendja e kokës...”
Letrën të shoqëruar me poezi-parodi ia dërgon
poetit Moore në Londër, që ta shkëpuste nga prozaizmi londinez dhe të
harmonizohej për pak çaste me serenatat mbi gondolat e Kanalit të Madh. Thomas
Moore, me të vërtetë la Londrën për të shijuar mrekullitë e Venecias dhe për të
soditur hiret e koketës elegante, tetëmbëdhjetëvjeçare, konteshës Tereza[4].
Ajo ishte dhe s’ishte Molla e Ndaluar e Dhiatës së Vjetër! I shoqi i saj, konti
Aleksandri Guiccioli, ishte mëse shtatëdhjetëvjeçar, i martuar disa herë, me
lidhje të shumta jashtëmartesore, me katër a pesë kopile të zëna nëpër orgji me
kamerieret. Takimet e fshehta, me plot trille, i japin ndjesinë fatlume
l’ultima mia Passione, tek shijonte eliksirin e buzëve të saj. Vila Foscarini,
La Mira, ku bujti, bëhet çerdhja e tyre. Bashkëjeton mes qetësisë së natyrës,
nxitet të rishkruajë nga përkëdheljet karizmatike të një gruaje frymëzuese. Detaje
këto që ajo i përshkruan në kujtimet e saj. Rrinin orë të tëra në kopshtin me
portokalle duke lexuar poezitë dhe mandej Terreza merrte kitarën e këndonte.
Bajroni, i dashuruar, shkruante këngët në çdo çast kur i shkrepte, në çdo letër
që gjente përpara. Vinte mandej m’i lexonte, gjithë qejf, por që gjatë
recitimit, bënte ndreqjen e poezive, qeshte, qeshte, qeshte, me gjithë patos, i
përmbyste mandej poezitë, që të tingëllonin më të bukura... Megjithëse si
temperament ishte flegmatik. Ndjente se dashuria që lindi, rronte dhe do të
vdiste ndër sytë. Piktori amerikan William Edward West, me porosi të Mouri-t,
në prill 1822 i bën portretin Bajronit dhe dëgjon nga dhoma përbri zërin e
Terezës. ”Mbeta i mahnitur. Flokët e saj të verdha binin të shpleksura mbi supet
dhe drita e diellit i bënte të dukeshin të florinjta. Buzëqeshja romantike,
sytë e saj shumë të bukur, metamorfozoheshin në vegim qiellor” - shkruan Wets-i
i cili i pikturon dhe Terezës portretin.
Letër e Bajronit për Terezën
George Gordon, Lord Byron to Teresa Guiccioli
Bologna, 25 August, 1819
My dearest Teresa, I have read this book in
your garden, my love, you were absent, or else I could not have read it. It is
a favorite book of mine. You will not understand these English words, and
others will not understand them, which is the reason I have not scrawled them
in Italian. But you will recognize the handwriting of him who passionately
loved you, and you will divine that, over a book that was yours, he could only
think of love. In that word, beautiful in all languages, but must so in yours -
Amor mio - is comprised my existence here and thereafter. I feel I exist here,
and I feel that I shall exist hereafter, to what purpose you will decide; my
destiny rests with you, and you are a woman, eighteen years of age, and two out
of a convent, I wish you had stayed there, with all my heart, or at least, that
I had never met you in your married state. But all this is too late. I love
you, and you love me, at least, you say so, and act as if you did so, which
last is a great consolation in all events. But I more than love you, and cannot
cease to love you. Think of me, sometimes, when the Alps and ocean divide us,
but they never will, unless you wish it.
Byron
Xhorxh Gordon, Lord Bajron për Tereza
Guiçioli[5]
Bolonjë, 25 gusht 1819
E shumëdashura Terezë, e lexova këtë libër në
kopshtin tënd. E dashur, ti nuk ishe aty, se po të kishe qenë, unë s'do të
mundesha ta lexoja. Është një nga librat e mi të preferuar. Ti nuk do t’i
kuptosh këto fjalë anglisht edhe të tjerë nuk do t’i kuptojnë, prandaj unë nuk
i shkarravita italisht. Po ti do të njohësh shkrimin tim, të atij që aq me
pasion të dashuroi dhe do ta kuptosh që me këtë libër unë tregoj se sa të dua.
Në këtë fjalë, të bukur në të gjitha gjuhët, por me shumë në tuajën - Amor mio
– përfshihet gjithë ekzistenca ime këtej e tutje. Nëse do ndjej se ekzistoj
këtu, apo do ndjej se do të ekzistoj që këtej e tutje, për këtë je ti që do të
vendosësh. Fati im është në dorën tënde dhe ti je një grua 18 vjeçare, dy vjet
ke që ke dalë nga manastiri dhe do të kisha dashur të ishe atje akoma me gjithë
zemër, ose të paktën të mos të të kisha takuar siç je, e martuar. Por të gjitha
këto janë tepër vonë. Unë të dashuroj dhe ti më dashuron ose vepron sikur të më
dashuroje, e cila është një ngushëllim për çdo rast. Por unë të dua aq shumë,
sa s'mund të pushoj së dashuruari ty. Mendo për mua ndonjëherë kur Alpet dhe
oqeani të na ndajnë, por ata s'do të munden kurrë, po s'deshe ti.
Bajron
Tereza i përgjigjet:
Mendo - dashuria ime, ato çaste të ëmbla, të
rrezikshme, por, me gjithë kuptimin e fjalës, të lumtura, jo vetëm për
kënaqësinë, më shumë se ekstaza që më jepje, por rreziqet që për fat të mirë
shpëtuam. Holli! Salloni! Porta e hapur! Shërbyesit, kaq kureshtarë dhe kaq
pranë- Ferdinandi, vizitorët! Sa pengesa! Por të gjitha u kapërcyen- një triumf i vërtetë i
Dashurisë!...My love, come suona bene nella tua
lingua! Le Alpi e l'Oceano non ci divideranno, non voglio neppure pensarci. Il
mio cuore è già troppo ferito per i miei giovani anni, sto bruciando, bruciando
al pensiero che presto bacerò le tue labbra carnose…"
Marrëdhëniet e tyre tërhoqën vëmendjen e Ravenës. I shoqi, nervoz,
sy e veshë, endej si re e zezë për t’i kapur në flagrancë.
Tereza i shkruan vëllait Pietro Gamba
Përse nuk duhet ta dua një mik të tillë? Ndjenjat që kam për të
janë më të forta se të gjitha arsyetimet dhe, duke dashur Lord Bajronin ashtu
si e dua unë atë, mendoj se nuk fyej ligjet e shenjta. Më kërkon të heq dorë
nga kjo miqësi, po pse? Për shkak të kontit? Por me dëshirë të tij Bajroni
është këtu. Për shkak se çdo thotë bota? Por këtë botë, njohjen e së cilës mezi
e kam bërë, mendoj se tashmë e kam vlerësuar, i kam kuptuar kotësinë e
padrejtësinë e saj si dhe paaftësinë të mbushë një zemër dhe një shpirt që ka
vetëm ndonjë nevojë të thjeshtë e të lehtë. Mos është frika se bota mund të
gjejë rastin për të ushtruar keqdashësinë e vet? Por më duket, nga aq pak sa
kam parë prej saj, se ajo s’ka nevojë të sillet kështu. Dhe çdo të më kthejë
mua kjo botë për të më shpërblyer sakrificën që duhet të bëj, për dorën e këtij
miku që më mbron, për inteligjencën e tij të mprehtë, për zemrën e tij të madhe
që do të jetë ndriçimi i jetës sime për të më treguar udhën e drejtë? Po ma
kërkon këtë në emër të qetësisë dhe të lumturisë sime? Por duhet ta gjej
paskëtaj lumturinë pa të? Më duket se po nuk e pashë më kurrë sërish, për mua
nuk do të ketë më diell në qiell... Sa për pallavrat e përhapura nga armiqtë e
tij në Romë, të lutem t’i konsiderosh përralla. Detaje këto, të cilat Tereza, i
përshkruan më vonë në librin e saj me kujtime. Rrinin orë tëra, në kopshtin me
portokalle, duke i lexuar poezitë. Pasdite vinte pajtoni me Meri Shellin, që të
merrte shëtitje Terezën. Bajroni kalëronte mbi kalin e racës dhe zhdukej pyjeve.
Tereza në kujtimet e saj shkruan se shpesh Bajroni, i dashuruar, i shkruante
këngët në çdo çast kur i shkrepte, i hidhte vargjet në çdo letër që gjente
përpara. Parandjente se dashuria që lindi, rronte dhe do vdiste ndër sytë e
tij[6]. Kontesha ishte femra që nuk ishte taksur për fatkeqësi. Fytyra i
ngazëllehej nga dashuria, që për poetin ishte prehje, shfaqje e mrekullueshme e
zgjimit të frymëzimit. Tereza gjithë jetën, freskinë e marrëdhënieve me
Bajronin, i ruajti të gjalla në kujtesë, si një thesar kujtimesh. Bile dhe i
shoqi, i fundit, kur e prezantonte në sallonet mondane në Paris, thoshte me
krenari: Tereza - gruaja ime, ish-dashnore e Lord Bajronit[7]. Por, sa do të
zgjatej kjo dashuri në krahët e entuziazmit? Dëshpërimi i Terezës ishte i
pangushëllimtë kur mësoi se Bajroni përgatitej për të shkuar në Greqi. Kupidoni
i verbër ishte e pashmangshme të mos bënte krahë e të ikte. Bajroni me parimin,
se: Dashuria për burrin është një rast i veçantë i jetës së tij, kurse për
gruan është gjithë jeta e saj, - parandjente se nektarin e dashurisë tek ajo
“lule kontesha”, e kishin thithur dhe mbaruar.
Letra e Teresa Guicciolit drejtuar z. Hobhouse
Pas largimit te Hobhouse-it, Teresa Guiccioli
i dërgoi atij një letër, në stil zyrtar, në të cilën, ndoshta, tregon se sa me
finesë ajo kishte marrë me mend mosmiratimin e tij për të:
Në anën e sipërme të zarfit: To The Honorable
/ J.C. Hobhouse/
Florence
23, shtator, 1822
Fort i nderuari Zotëri
Do të gjeni këtu brenda një letër plot
sqarime të babait tim drejtuar Markezë Sacrati-t, një kushërirë e jona, njohja
me të cilën shpresoj të të shërbejë në Romë dhe shoqëria më të cilën të mos
jetë e bezdisshme. Ndërkohë, me kënaqësi të madhe, përfitoj nga rasti për t’ju
shprehur ndjenjat e konsideratës time dhe për t’ju siguruar për vlerësimin që
më jep njohja me ju. Imzot, pasi vuajti shumë për dy ditë rresht nga dhimbjet e
reumatizmës, tani ndjehet më mirë në sajë të një kure të menduar nga Vacca, i
cili ka një butësi të çuditshme në raste të tilla, për të cilën nuk kam ç’të
mendoj tjetër veçse ndikimit të këshillave tuaja të urta. Dhe kjo gjë është për
mua një ngushëllim i madh - i cili do më bëjë të kujtoj praninë tuaj për ta
mbajtur ashtu siç duhet - si ajo e një gjeniu bamirës - që edhe sikur ta
dëshiroja nuk do më largonte cilësitë e rralla si dhe kënaqësinë për ta parë më
të gëzuar Bajronin. Unë shpresoj se do të bëni, dhe keni për të bërë, një
udhëtim të këndshëm për aq sa lejon stina me kohë të paqëndrueshme, e cila mund
ta bëjë jo të sigurt nisjen tuaj, por që mund të bëhet të mërkurën e ardhshme.
Mora guximin t’ju shkruaj në italisht, gjë për të cilën ju kërkoj falje,
meqenëse ju e njihni kaq mirë gjuhën tonë. Imzot ju dërgon të fala të
përzemërta si dhe me shumë respekt dy zonjave, motrave tuaja. Ju lutem pranoni
të përsëris vlerësimin dhe mirënjohjen time, duke e quajtur veten,
shërbëtorja juaj e përkushtuar.
Teresa Guiccoli Gamba
Krenohu, mbret i këngëve të pavdekshme!
Kujtimet e Lamartinit
Intermezzo
“Bajroni qe një nga magët e mëdhenj të
romantizmit evropian. Sindroma e romantizmit është e ndikuar nga lëvizjet
kalodoiskopike të Evropës në këtë shekull. Revolucioni francez u bë heraldika
shpirtërore e lirisë... Poetët u bënë apostolues të lirisë dhe të principeve të
mëdha të romantizmit”- shkruan poeti Moikom Zeqo.
Lamartini ishte dy vjet më i vogël se Bajroni. Në vitin 1819 lexoi
Kursarin, Lara, Manfredin. I dehur me poezinë e Milodrit, në vitin 1820, botoi
përmbledhjen poetike Premiers Meditations poetizues, duke i kushtuar disa poezi
Bajronit Toi, dont le monde entiere ignore le vrai nom (Ty, që të gjithë të
mohojnë emrin e vërtetë). Në vitin 1829 shkroi Çajlld Haroldin e vet, Denier
Chant du peterinage d’Harold. Tereza i përgjante si tip me Sanseverinën, te
Manastiri i Parmës i Stendalit, e cila pohonte se një dashuri e zjarrtë meriton
sakrifica dhe duhet të zgjedhësh atë në vend të banalitetit të një dashurie
bashkëshortore. Njihet me Terezën në Romë, në festimet e Vitit të Ri – 1827. E
viziton në shtëpi, me kopshtin e madh gjithë lule, me aroma, që i bënte më
shprehëse kujtimet e bukura të dashurisë së saja. Me lajtmotivin, që
përsëriste: Oh sa i bukur që Bajroni ishte!, dukej se ftonte nga qiejtë “Këngën
e Këngëve” të jetës së saj: Dieu! Qu’l etanit beau!... Duke lozur në kitarë dhe
në piano, këndonte copëza kanconetash me tekst të Bajronit, para portretit të
Poetit. Mbi piano libri me kujtimet e saj Storia[8]. Leximi i kujtimeve të
Terezës e nxiti edhe më shumë Lamartinin për të shkruar librin e tij Vie de
Byron[9].
Në vitin 1828 Lamartini shkoi në Florentinë
që të bisedonte me ledin Blessing. Ledi shkruan, se, Lamartini ishte
shumë i bukur, xhentëlmen, që nuk të bënte të dyshoje se ishte poet! Ajo
i hapet me kujtime befasuese, duke risjellë në kujtesë peripecitë e bajronizmit
që mbeten përherë të proshkëta e këndjellëse. Kontesha Tereza Guiccioli vdiq
mes të mirave, e lumtur nga jeta, në moshën shtatëdhjetë e tre vjeçare[10].
Ndërsa i vëllai i saj, Pietro Gamba (1800-1827), vdes në Greqi, pas Bajronit,
në moshën 27 vjeçare[11]. Anekdota të shumta ka për bajronistin Gustav Flober
që emocionohej sa herë dëgjonte emrin e Bajronit. Shkon pelegrinazh tek varri i
Bajronit, rri orë të tëra, e shkruan emrin e tij në gur...[12]
Profecia e Dantes
Qershor 1819 - Ravena
Tek varri i Petrarkës, mbi pllakën e mermertë mbështeti bllokun e shënimeve dhe shkruan: Dashuria
do ta gjejë udhën dhe aty ku ujqërit kanë frikë të gjuajnë... A mendoni ju se,
po të kishte qenë Laura gruaja e Petrarkës, ai do t’i shkruante sonete gjithë
jetën?
Kërkon
të përjetojë historinë e Paolos dhe Françeskës së famshme. Ecejaket në Kështjellën
e Gradarës, midis Riminit dhe Pezaros, ku jetonin dikur familjet fisnike, e
Polentëve dhe ajo e Malatestëve, në armiqësi të përhershme mes tyre. Edhe pse
Dantja i vendosi dashnorët, Paolon e Françeskën, në Ferr në Komedinë Hyjnore,
ai nuk e gjen fajin te ndjenja dashurore e dy engjëjve të dashurisë, por në
kontekstin dhe në moralin e asaj kohe.
Bajroni mendon e rimendon për Ferrin e kallkanosur vetjak. Mëkatet
e shumta në jetë i peshon me ato të dy engjëjve të dashurisë danteske, që as do
mund të krahasoheshin... Kontesha Tereza, nëntëmbëdhjetë vjeçe, e mori “për
dore” si Frini Praksitelin, që të skaliste në vargje The prophecy of Dant”
(Profecia e Dantes). Ka parasysh mesazhin e fjalëve, që i vë në gojën e Dantes:
Të internuar më bënë /veç nuk arritën t’më
bëjnë skllav.
Bajroni qëndroi për pak në Ferrara për të
vizituar spitalin e kishës Shën Anna. Ndenji në qeli, atje ku Torkuato Tasson e
patën mbyllur kundërshtarët e tij, si të çmendur (nga viti 1579 deri më 1578).
Në mesnatën e së njëjtës ditë, në Milano, hodhi në letër 250 vargje. I
përpunoi, duke rënkuar dhe ofsharë për vuajtjet që hoqi Rilindasi për shprehjen
e mendimit të lirë. Poema Kuja e Tassos (The Lament of Tasso)
ishte gati, kushtuar heroit-poet, që frymëzoi dhe Gëten.
Me të nisur arrestimet në masë nga policia
austriake, i shkroi konsullit anglez, Richard Beigrave Hoppner në Venecia: “Ju
nuk keni ide se në çfarë gjendje ndodhet vendi. Janë arrestuar në Rumani mbi
njëmijë vetë, që nga shtresat e larta e të ulëta, disa i internuan, të tjerë i
burgosën, pa të drejtë dhe pa gjyq...”
To Countess Teresa Guiccioli (1819)
Shelli - letër Tereza (Gamba) Guiccioli
Lejomëni, madamë, të paraqes arsyet për të cilat mendoj se Gjeneva do të ishte
një strehë e padëshirueshme. Rrethanat tuaja japin disa ngjasime me ato në të cilat u gjend
familja ime dhe e Lord Bajronit verën e vitit 1816. Shtëpitë tona ishin ngjitur
dhe, duke mos kërkuar tjetër shoqëri, mënyra jonë e jetës ishte e ngushtë dhe e
qetë, askush nuk mund të përfytyrojë jetë më të thjeshtë se tonën ose ndonjë më
pak të çmuar për të tërhequr gjithë ato shpifje që u vërvitën mbi ne. Këto
shpifje ishin të përbindshme dhe vërtet tepër të turpshme për të na lënë neve,
viktimave të tyre, qoftë edhe mbrojtjen e përbuzjes. Vendasit e Gjenevës dhe
anglezët që jetonin atje, nuk nguronin të provonin se ne bënim një jetë të
shfrenuar liberali. Ata thoshin se ne kishim formuar një pakt për të shkallmuar
gjithë ato që vështroheshin si më të shenjtat në shoqërinë njerëzore. Lejomëni,
madamë, të shpjegohem në hollësi. Do t’ju them vetëm se ateizmi, horrllëku dhe
shumë gjëra të tjera - nganjëherë qesharake, nganjëherë të tmerrshme - u hodhën
mbi ne. Gazetat angleze nuk vonuan të përhapnin skandalin dhe njerëzit ta
besonin atë. Zor se i shpëtuam ndonjë dëmi. Banorët në anën tjetër të bregut të
liqenit, përballë shtëpisë së Bajronit, përdornin tejqyra për të përgjuar
lëvizjet tona. Një zonje angleze i ra të fikët (ose u shtir) nga tmerri sapo e
pa atë të hynte në dhomë. Karikaturat më të shëmtuara për të dhe shokët e tij
përditë shpërndaheshin kudo dhe të gjitha këto, brenda tre muajve. Efekti i të
gjitha këtyre në shpirtin e Lord Bajronit ishte i papëlqyeshëm. Hareja e tij e
natyrshme thuajse e la krejt. Një njeri duhet të jetë pak a shumë stoik të
përballë fyerje të tilla me aq durim. Madamë, mos e gënjeni veten me mendime se
anglezët, meqë e pranojnë Lord Bajronin si poetin më të madh të kohës sonë, do
të shmangeshin së ngacmuari e munduari për aq sa ata të jenë në gjendje.
Admirimi i tyre është pavullnetshëm dhe shpifin për të si pasojë e
paragjykimeve të tyre të pamasa, sa më shumë që e lexojnë për qejf të tyre.
Ju, madamë, nuk mund të merrni dot me mend
rreptësinë e paanë me të cilën një farë klase e anglezëve e urren atë, sjellja
dhe mendimet e të cilëve nuk janë prerë sipas tyre. Sistemi i këtyre ideve
formon një supersticion, i cili vazhdimisht kërkon dhe gjen viktima të reja.
Sado e fortë të jetë urrejtja teologjike, ajo gjithmonë i hap udhë urrejtjes
shoqërore. Kjo gjendje mendore është e ditës në Gjenevë dhe u gjallërua me
qëllim që të mundte Lord Bajronin dhe miqtë e tij. Kam frikë se arsye të njëjta
nuk do të shkojnë kot për të dhënë të njëjta pasoja, në qoftë se udhëtimi që po
planifikoni, do të bëhet. E mësuar me mënyrat e urta të Italisë si jeni ju,
madamë, vështirë se mund të hamendësoni se ç‘vrull ka mbërritur kjo urrejtje
shoqërore në një moment më pak të lumtur. Mua më takon t’ua them këtë. Unë kam
parë të gjithë ata që ishin më të dashur për mua të ndërlikuar në mënyrë të
pashmangshme në këtë shpifje. Gjendja ime ka disa ngjashmëri me të vëllait tuaj
dhe tamam për këtë, jam i zellshëm t’ju shkruaj gjithë këto, t’ju shkoqis të
gjitha prapësitë, të cilat për dreq i kam vuajtur vetë.
Jemi tashmë motra në fatkeqësi![13]
Meri Shelli - Teresa Guiccioli
Shumë e dashur mikeshë,
Si mund t’ju shkruaja? Si të shpreh dhimbjen
e madhe që më sëmbon zemrën? E shkreta Terezë! Jemi tashmë motra në fatkeqësi!
Ndruhem se mos letra ime ta dyfishon trishtimin tënd dhe, fatkeqësisht, ndiej
se s’ka për të ngushëlluar ndopak. Nuk mund të përdor fjalë të përgjithshme për
t’ju ngushëlluar, sepse e di që ato nuk shprehin shumë. Si mundem të them se
paqja do jetë me ju atëherë kur koha të ketë shëruar plagët e dhimbjes, nëse e
ndjej se, për këto plagë, koha nuk mund të bëjë asgjë? Për ditë e më shumë
ndiej brenda meje se sa pak vlen bota kur ajo çka do, të mungon. A nuk e ka thënë
vetë i shtrenjti Bajron (ai që njihte me themel zemrën e femrës) se gjithë
ekzistenca e një femre varet nga dashuria dhe, atëherë kur ajo humbet të
dashurin, nuk i mbetet tjetër veçse të gjejë strehë në To love again
and be again union (anglisht ne tekst: Të dashurosh përsëri
dhe të bashkohemi përsëri).
Por ne, e shtrenjta Guccioli, nuk e kemi këtë
strehëzë. Fati na dha të dyjave shpirtrat e parë që deshëm dhe, tani që i
humbëm ata, nuk ka për ne një dashuri të dytë; dhe zemrat tona, më shumë se
kurrë të vetmuara, nuk janë gjë tjetër veçse monumente që tregojnë lumturinë që
është varrosur aty.
Dhe e pashë për herë të fundit! Nuk kam për
të parë më kurrë më të bukurin e të gjithë burrave, këtë krijesë të lumturuar
që ishte mburrja e gjithë botës; kurrë s’kam për të dëgjuar zërin e tij duke
lexuar një poezi të re, fryt i gjenisë së tij të paarritshme. E di që nuk duhet
të shfrej në këtë mënyrë duke të shkaktuar lot tani që sytë e mi janë të
mjegulluar nga lot të dhimbshëm. Kur unë humba gjysmën e dashur të vetes time,
asgjë nuk më ngushëlloi më shumë se sa fjalët tij, më qetësonin aq shumë ato,
dhe marr me mend tani se edhe ju do të doni të ndjeni në vuajtjet e një mikeshe
të Bajronit, jehonën e lotëve të tu.
Do të doja të isha pranë teje, e shtrenjta
konteshë; do të flisnim së bashku për Bajronin e dashur, do të kujtonim kohën
që kemi kaluar së bashku - për shëtitjet tona, kur ai na dilte përpara me atë
madhështinë e bukurisë së tij dhe bisedat nuk do të kishin të mbaruar.
Sigurisht që nuk të mungon simpatia e miqve të tu; më ngushëllon mendimi që
ndodhesh ndërmjet miqve dhe që shijon kënaqësinë që miqësia e vërtetë mund të
falë.
Sa frikë për këtë udhëtim! Çdo ditë bindem se
Zoti na ka dhënë një forcë për të parashikuar të këqijat. Por jemi të gjitha
Kasandra; e kështu të verbra si jemi, nuk bëjmë kujdes ndaj zërave të heshtur
që dëgjohen në shpirt. Dhe kur profecitë plotësohen, atëherë njihet e vërteta…
Zonja Williams ju lutet të pranoni shprehjet
e simpatisë së saj. E shkreta ajo! Është shumë keq: dobësuar sa të tmerron, me
shëndetin të shkatërruar plotësisht. Për ne jugorët nuk ka pranverë që shëron
trupat e vuajtur; të ftohtët, shiu dhe ndryshimet e motit dobësojnë dhe
shkatërrojnë edhe trupat më të fortë; dielli për ta është gjithmonë i zënë. Por
le të mos flasim për këto vogëlsira. Kjo fatkeqësi do të errësonte edhe qiellin
e bukur të Italisë, ndërsa lulet për ju nuk do të ishin gjë tjetër veçse
zbukurime për varrin e dashurisë suaj. Megjithatë, ki kurajo, siç duket kemi
një ligj të ri të natyrës: do të vdesim të gjithë të rinj! Pra, kurajë! Kështu
që për ne rruga e panjohur e vdekjes është e shënuar nga të dashurit tanë dhe
kur të bëjmë po atë rrugëtim, do të mbërrijmë në një vend të panjohur, ndërsa
ata që duam do të jenë ndërkaq atje dhe do të shpejtojnë të na urojnë
mirseardhjen. Të vdesësh, për ne, nuk do të jetë një ndarje nga të mirat e
jetës, por një bashkim me të shtrenjtët tanë që na i ka rrëmbyer Vdekja.
Eh! E shtrenjta ime, më shkruaj sa më shpejt
(…)
[1] Emri i vjetër i lumit Vjosë.
[2] Xhon K. Hobhouse, “Letra nga Shqipëria”, f. 94.
[3] Varg nga “Prometheu” i Eskilit.
[4]Tereza Gamba Guccioli ishte e bija e
Ruggero Gamba, nga familjet e vjetra aristokrate të Ravenës, me origjinë
rumune. I ati ishte një pjesëtar energjik në lëvizjen për pavarësinë e Italisë.
Tereza pasi mbaroi shkollën e mesme në Manastirin Santa Chiara në Faenza,
martohet me kontin Alessandro Guiccoli, dyzet vjeç më i madh. Pas
mosmarrëveshjes me të shoqin, i cili e pat zënë në flagrancë në Ravenë me
Bajronin, kërkon nga Papa i Romës ndarjen, e cila i jepet me ndërmjetësinë e të
atit të Terezës. Pasi i ati me të vëllain, Pietron, largohen nga Italia për të
mos u arrestuar, Tereza bashkëjeton me Bajronin, derisa ndahet në Pizë.
[5] Përkthyer nga Lluka Qafoku
[6] U. Shekspir.
[7] Tereza në vitin 1832 shkoi për
pelegrinazh në Londër për të vënë një buqetë me lule mbi varrin e Bajronit. I
bën vizitë Augustës, duke biseduar me të për orë të tëra me kujtimin e
Bajronit. Kontesha martohet në moshën pesëdhjetëvjeçare përsëri me Markezin Buassi.
Në sallonin e madh të shtëpisë në Paris kishte portretin e Bajronit. Kur vdiq
markezi, shkroi kujtimet e saj për Bajronin. Lamartini shkon dhe e viziton
shpesh për të shkruar dhe ai më vonë kujtimet, sipas mënyrës së tij.
[8] Tereza Guiccoli shkroi në frëngjisht Lord
Byron juge par les temoins de sa vie. Në frëngjisht la dorëshkrimin rreth
1700 faqesh në Bibliotekën Classense të Ravernës, me titull La Vie de
Lord Bayron en Italie. ( P. Kanelopçulu f. 171)
[9] Për Lamartinin dhe Bajronin u
shfrytëzuan informacionin që na jep shkrimtarja angleze Fiona MaCarthy, në
librin Bajroni jeta dhe legjenda, f. 553- 554
[10] Harold Nicolson, Byron, The last
journey, f. 56
[11] Panajoti Kanelopulu, po aty, f. 171
[12] Andre Moropis, Jeta e Bajronit, f.
45
[13] Përkthyer nga origjinali, Petraq
Truja.