O soartă stranie, neasemănătoare cu multe, sau foarte rară, cu întorsături neobişnuite, este cea a talentatului scriitor albanez Bashkim Shehu. Fiu răsfăţat al celui mai puternic şi mai longeviv premier din istoria modernă a Albaniei, care a explorat lumea civilizată atunci când ceilalţi nu îndrăzneau să se gândească la ea, a trecut mai târziu, timp de circa zece ani, prin calvarul închisorii rău famate a ţării, din Burrel. După eliminarea fizică şi politică a lui Mehmet Shehu, erou al luptei antifasciste din Spania, comandant legendar în cursul celui de-Al Doilea Război Mondial, iar mai apoi cel mai puternic demnitar comunist după Enver Hodja, Bashkim şi familia sa au suportat chinurile a persecuţiei.
Despre tema persecuţiei sub dictatura comunistă au scris şi alţi autori, majoritatea lor însă fiind simpli cetăţeni, care îşi exprimau mâhnirea acumulată, dezvăluiau aspecte înfricoşătoare din viaţa în închisori, îi acuzau pe persecutori, revendicându-şi drepturile. Spre deosebire de toţi aceştia, autorul romanului “Angelus Novus” nu acuză în mod direct pe nimeni, nu-şi asumă răspunderea de a se tângui, de a-şi lua revanşa sau de a-şi revendice recuperarea drepturilor pierdute de-a lungul celor zece ani de condamnare politică. Din mulţimea co-suferinzilor, el îl alege pe Mark Shpendi, un locuitor din îndepărtata regiune Nikaj-Mërturi, din nordul Albaniei, un ins cu o minte sclipitoare, deşi cu instruire minimă, întreruptă la Tirana din motive politice. Convorbirile din închisoare, dialogurile Shehu-Shpendi sunt tratate filozofice propriu-zise, modalităţi iscusite de descifrare a vieţii şi a morţii, a raporturilor inter-umane şi a sistemelor politice, a iubirii şi a gândirii.
Autorul pune în faţa lui Mark Shpendi un filozof evreu de proporţii planetare şi trage nişte paralele uimitoare cu conceptele acestuia, despre aceleaşi panele, care îl interesează şi pe Mark. Walter Benjamin, urmărit de nazişti în timpul conflagraţiei mondiale, se sinucide la Port Bou, un sat aflat între capătul Spaniei şi începutul Franţei. În roman se încrucişează două puncte de vedere geografice contrarii, pornite de la casa memorială a lui Walter Benjamin, din Port Bou, în Spania, de unde, cu o oarecare dificultate pot fi zărite marea şi Burrel, mai precis închisoarea din Burrel, aflată foarte departe de mare. În spaţiul dintre cele două puncte îndepărtate, evenimentele cuprind istoria întregii Europe şi nu numai. Se focalizează în ambianţele închisorii anul 1987, cugetările însă merg până în îndepărtatul an 1920, respectiv în primii ani ai secolului al XXI-lea, când autorul călătoreşte prin lume, purtându-şi greutatea amintirilor care aţâţă sufletul sensibil al elegantului creator, apreciat în literatura albaneză de azi.
Jocul cu şi de-a timpul este o imagine a universului, incompletă, aşa cum şi-o închipuie Bashkim Shehu. Spre deosebire de alţi autori, el crede că nu există un singur timp absolut, ci o serie infinită de timpuri paralele sau convergente, care se intersectează şi se alternează, fapt ciudat: nefiind luate în seamă de către oameni. Această multitudine de timpuri ocupă toate posibilităţile.
Mark s-a născut după moartea lui Benjamin, având aceeaşi vârstă, pe care celălalt o avea în momentul în care se îndrepta spre somnul lipsit de limite. Walter Benjamin fusese un filozof în toată firea şi scriitor, sau ceva între ambii aceştia, scrisese tratate şi şi-a prezentat propriile idei în cărţi complete, din care omenirea a avut ce citi, în timp ce Mark nu a scris nicio carte, nu are o instruire completă, nu-l cunoaşte pe Benjamin, nici teoriile filozofice şi literare ale acestuia. În ciuda acestor diferenţe extreme, autorul a tras o paralelă interesantă, care parcurge cartea de la un capăt la altul.
Un destin comun, aidoma unei constante amare, uneşte două vieţi extrem de îndepărtate din toate celelalte înfăţişări.
Arta sau libera gândire, pe de o parte, şi doctrina, pe de altă parte, sunt diferite. Indiferent de doctrine, arta şi gândirea au strălucit. Acesta este paradoxul lor, fără de care nu există nici un progres. Doctrinele s-au autoapărat în faţa ereticilor, exercitând o sângeroasă violenţă fizică şi spirituală, ambele fiind îmbinate în mod fatal la rău famata închisoare de la Burrel. Doctrinele rigide s-au străduit să pună stăpânire pe cărările gândirii, tocmai prin propovăduirea libertăţii. Asociere denaturată aceasta a contradicţiilor ireconciliabile. Walter Benjamin ajunsese la aceste deducţii în mod ştiinţific, prin analize minuţioase şi prin nenumărate argumente, cercetate mai înainte de către alţi mari filozofi şi autori, contribuind astfel la avansarea mai departe a ştiinţei pe făgaşul progresului.
Mark Shpendi ajunge la aceeaşi concluzie în mod empiric, graţie propriei minţii neobişnuite, respectiv memoriei care înregistrează însetată orice convorbire cu autorul romanului, amândoi fiind deţinuţi la amarul Burrel, în cursul plimbării de două ore prin ambianţele înguste ale închisorii. Mark Shpendi al lui Bashkim Shehut ne aduce aminte de Funés, omul memoriei lui Borhes, pentru care prezentul şi cel mai insignifiant trecut căpătaseră o multitudine şi o limpezime insuportabile. Perceperea şi simţirea lui Mark erau lipsite de greşeli, el putând să reconstruiască toate visurile şi semi-visele legate de zânele ţării sale, un miracol al epopeii albaneze din secolele trecute. Putea reproduce un gând sau o expresie timpurie cu fidelitate cu mult timp mai târziu. Ceea ce gândea sau îşi imagina o dată, nu se mai ştergea din memoria sa. Fiind produsul unei atari memorii uimitoare, Mark întrezărea necontenit progresele liniştite ale decăderii, ale putrefacţiei şi ale oboselii din închisoare, deosebea pasul morţii, al răutăţii. Era un privitor doar cu o minte sclipitoare şi necruţător al unei lumi multiforme, de o precizie nemaipomenită, om care privea peste lucrurile obişnuite prin spaţiul posomorât al închisorii.
Bazându-se pe modalităţi diferite, amândoi au ajuns la concluzia că nu merită să trăieşti într-o lume tristă, ce se sprijină pe false temelii, printre duşmănii şi contradicţii extreme. Walter Benjamin a găsit o modalitate exactă şi ireparabilă de a-şi lua viaţa, folosind douăzeci şi cinci de tablete, iar Mark Shpendi nu şi-a dus până la capăt actul de sinucidere la închisoare. Era supravegheat de către gardieni, aceştia din urmă reuşind, contrar voinţei sale, să-l reîntoarcă în viaţa din care-şi dorea să scape.
Să schimbi trecutul nu înseamnă să schimbi un singur fapt, ci să înlături consecinţele lui, care tind să devină infinite. Cu alte cuvinte, să dai naştere a două istorii universale, a două paralele ce nu prea au vreo şansă să se întâlnească. Shehu este de părere că omul nu merită realitatea existentă, pe care soarta i-a impus-o, de aceea, cu ajutorul imaginaţiei şi al scrierii, nu ia în seamă spaţiul îngust al închisorii, creând o altă realitate, largă şi plină, stăpânită de alte reguli, ca o chezăşie şi alternativă. Este vorba de libera gândire umană, visată de Walter Benjamin, unde se aruncă fericiţi autorul împreună cu personajul său.
Închisoarea este lumea vizibilă, o retrăire înspăimântătoare pe care Shehu o descrie cu un realism cutremurător în romanul său, fără să ajute nimic, mai ales fără comentarii, lăsând concluziile la îndemâna cititorului. Bucăţica neschimbată de cer pe care deţinuţii o văd în fiecare dintre sutele şi miile de zile ale lor, celulele de forţă în care nu pot stea nici întinşi şi nici în picioare, ci într-o poziţie de suspensie, între viaţă şi moarte, sinuciderile prin spânzurare pe gratiile din celule, autorul le vede cu un calm tremurător, al cărui efect este mai dureros decât orice atitudine personală.
Faţă de această realitate crudă, Shehu şi co-suferindul său preferat îşi creează propria lume, în care înfloreşte libera gândire, discuţiile filozofice, viaţa departe de sârma ghimpată a închisorii, care sunt în contrast cu grotescul vremii, cu condamnările şi recondamnările deţinuţilor ori de câte ori străinii vizitează Tirana, luarea în derâdere a vieţii ca şi cum aceasta ar fi fost o jucărie în mâinile gardianului. Nu există nici un fapt, oricât de simplu ar fi, care să închidă în sine istoria universală, precum şi interdependenţa la infinit a consecinţelor cu cauzele.
Lumea paralelă era tocmai ceea pe care dorise s-o creeze Walter Benjamin în tratatele sale filozofice, dar care a fost destrămată de nazism: marele suflet al lui Benjamin nu a mai suportat, punându-şi capăt zilelor la vârsta de 48 de ani. Mark, de asemenea, n-a putut face faţă, de aceea a încercat să se sinucidă în ajunul echinocţiului de primăvară, când noaptea s-a egalat cu ziua, iar viaţa lui a tins să se egaleze cu moartea. După ce n-a izbutit, el n-a mai încercat încă o dată, deşi sfârşitul îi va fi la fel de tragic ca şi al lui Benjamin.
Coperta şi titlul „Angelus Novus”, impresionantul tablou al lui Paul Klee, constituie o găselniţă artistică ingenioasă ale autorului, reprezentând sinteza întregului roman, punctul la care converge istoria implacabilă. „Angelus Novus” este îngerul istoriei universale, care se îndepărtează cu durere, împins de vânturile vremii, cu ochii îndreptaţi spre trecut şi cu grămezile violente de pietre dedesubtul picioarelor sale. Cugetarea lui Walter Benjamin asupra tabloului şi asemănarea excepţională între înfăţişarea îngerului pe de o parte şi portretul lui Mark Shpendi pe de altă parte, duc la bun sfârşit paralela divină a lui Bashkim Shehu.
Istref Haxhillari
Prozator, eseist şi jurnalist albanez.
Prozator, eseist şi jurnalist albanez.
Angelus Novus – një tjetër lloj libri
Mbi persekutimin e diktaturës komuniste kanë shkruar autorë të mirëfilltë, po më së shumti qytetarë të thjeshtë, që shprehin mllefin e grumbulluar, zbulojnë pamje të llahtarshme të burgjeve, akuzojnë perskutorët, kërkojnë të drejtat e tyre. Në dallim nga të gjithë këta, autori i romanit “ Angelus Novus ” nuk akuzon direkt askënd, nuk merr përsipër të qahet e të kërkojë revansh apo rivendosjen e të drejtave të humbura në dhjetë vite burgim politik. Në morinë e bashkëvuajtësve ai zgjedh Mark Shpendin, një verior nga Nikaj - Mërturi i largët e i humbur në Ninderlandin e Shqipërisë, njeri me mendje të pazakontë, ndonse me shkollim minimal, lënë përgjysmë në Tiranë për motive politike. Bisedat e burgut, djalogët Shehu - Shpendi janë traktate të mirëfillta filozofike, mënyra të holla trajtese për jetën dhe vdekjen, për marrdhëniet njerëzore dhe sistemet politike, dashurinë dhe mendimin.
Një jetë e çuditshme, e pangjashme me të tjera ose tepër e rrallë, me kapërcime të pazakonta është ajo e shkrimtarit të talentuar Bashkim Shehu. Biri i përkëdhelur i kryeministrit më të fuqishëm dhe më jetëgjatë në historinë moderne të Shqipërisë, që eksploroi botën e qytetëruar kur të tjerët nuk guxonin të mendonin për të, kaloi më pas për afro dhjetë vjet në kalvarin e burgut më famëkeq të vendit, atë të Burrelit. Pas eliminimit fizik dhe politik të Mehmet Shehut, hero i luftës antifashiste të Spanjës, komandant legjendar në luftën e dytë botërore dhe pastaj ofiqari komunist më i fuqishëm pas Enver Hoxhës, Bashkimi dhe familja e tij vuajtën peshën e rëndë të përndjekjes.
Loja me kohën është një imazh i universit, i pa plotë ashtu si e koncepton Bashkim Shehu. Ai, ndryshe nga të gjithë, beson se nuk ka një kohë të vetme absolute por një seri e pafundme kohësh paralele apo konvergjente, që priten dhe alterrnohen por çuditërisht shpërfillen nga njerëzit. Kjo shumësi kohësh zapton të gjitha mundësitë.
Autori ve përballë Mark Shpendit, një filozof çifut të përmasave botërore dhe heq paralele të habitshme me konceptet e tij për të njëjtat panele që interesohet Marku. Valter Benjamini, i ndjekur nga nazistët në hullinë e luftës botërore vret veten në Port Bou, fshat në fund të Spanjës dhe fillim të Francës. Në roman kryqëzohen dy këndvështrime të kundërta gjeografike, nga memoriali i Valter Benjaminit në Port Bou të Spanjës, prej ku pak me vështirësi duket deti dhe Burrelit, më sakt burgut të Burrelit tepër larg detit. Në hapësirën midis dy pikave të përlargëta ngjarjet rrokin historinë e tërë Europës dhe më përtej saj. Fokusohet viti 1987 në mjediset e burgut, por meditimet shkojnë deri në motin e largët 1920 dhe përkëtej në vitet e para të shekullit XXI, ku autori udhëton nëpër botë me peshën e rëndë të kujtimeve që ngacmojnë shpirtin e ndjeshëm të krijuesit elegant, tejet të ndjeshëm në letrat e sotme shqipe.
Një fat i përbashkët, si konstante e hidhur njerëzore bashkon dy jetë skajërisht të largta në të gjitha përshfaqjet e tjera.Arti apo mendimi i lirë dhe doktrina janë të ndryshëm; pavarsisht nga doktrinat, arti dhe mendimi kanë shkëlqyer, ky është paradoksi i tyre pa të cilin nuk ka progres. Doktrinat kanë mbrojtur vetveten nga heretikët, kanë përdorur dhunë të përgjakshme dhe dhunë të pagjakshme ( shpirtërore ), që përzihen fatalisht në burgun e Burrelit famëkeq. Doktrinat e ngurta stërgjata kanë tentuar të zaptojnë shtigjet e mendimit, pikërisht duke predikuar lirinë. Pranëvendosje e përçudnuar e kundërshtive të papajtueshme.Valter Benjamini kishte arritur në deduksione të tilla në mënyrë shkencore, përmes analizave të holla me argumente të shumta, qëmtuar nga të tjerë filozofë dhe autorë të mëdhenj, që e kishin shtyrë historinë e njerëzimit drejt progresit.
Mark Shpendi arrin në të njëjtin përfundim në mënyrë empirike, falë mendjes së pazakontë dhe kujtesës që regjistron e etur çdo bisedë me autorin, të dy bashkëvuajtës në Burrelin e hidhur gjatë shëtitjes dyorëshe nëpër mjediset e ngushta të burgut. Mark Shpendi i Bashkim Shehut të kujton Funesin, njeriun e kujtesës të Borgesit, për të cilin e tashmja dhe e kaluara më e parëndësishme kishin fituar një shumllojshmëri dhe qartësi të papërballueshme. Përceptimi dhe ndijimi i Markut ishin të pagabueshme, ai mundej të rindërtonte të gjitha ëndrrat dhe midisëndrrat për shtojzovallet e vendit të tij, një mrekulli e eposit shqiptar në shekujt e shkuar. Një mendim apo shprehje të herëshme e riprodhonte besnikërisht shumë kohë më vonë. Ajo çka mendonte apo imagjinonte njëherë nuk i shlyhej më nga kujtesa. Si produkt i kësaj kujtese të mahnitshme, Marku shquante pandërprerje përparimet e qeta të prishjes, kalbëzimit dhe lodhjes së burgut, dallonte çapin e vdekjes, të ligështisë. Ishte spektator mendjekthjellët dhe mizor i një bote shumëformëshe të çastshme me saktësi të habitshme, që shikonte përtej të zakonshmes në hapësirën e zymtë të burgut.Në mënyra të ndryshme të dy arritën në përfundimin se nuk e vlen të jetosh në një botë të trishtë me themele të gënjeshtëra, mes armiqësive dhe kundërshtive të tejskajëshme. Valter Benjamini gjeti një mënyrë të saktë e të pariparueshme për të vrarë veten me njëzetepesë tableta, kurse Mark Shpendi nuk e përfundoi aktin e varjes në mjediset e burgut se ishte nën kontrollin e gardianëve, që e rikthyen përkundër vullnetit të tij në jetën prej së cilës donte të largohej.Të ndryshosh të kaluarën nuk është ndryshimi i një fakti të vetëm, por të heqësh pasojat e saj, të cilat kanë prirje të jenë të pafundme. Me fjalë të tjera të krijosh dy histori të përbotëshme, dy paralele që nuk ka gjasa të takohen diku. Shehu mendon se njeriu nuk e meriton realitetin ekzistues që i paracakton fati, ndaj me anë të imagjinatës dhe shkrimit shpërfill hapësirën e ngushtë të burgut dhe krijon një tjetër realitet, të gjerë e të plotë me të tjera rregulla, si një aspiratë dhe alternativë. Është mendimi i lirë njerëzor që ëndërronte Valter Benjamini, në të cilën zhyten të lumtur edhe autori edhe personazhi i tij.Burgu është bota e dukshme, përjetimi i llahtarshëm të cilën z. Shehu e vizaton me realizëm tronditës përgjatë romanit të tij, pa shtuar asgjë, sidomos pa komente të cilat ia le lexuesit t’i gjykojë e zhvillojë. Copëza e vogël e njëllojtë e qiellit që shohin të burgosurit ditë për ditë në qindra e mijëra të tilla, kaushët e forcës ku nuk mund të rrinë as shtrirë as në këmbë por në një gjendje të pezullt, të përçudnuar mes jetës dhe vdekjes, vetëvrasjet me varje në hekurat e dritareve të birucave, autori i përcjell me indiferencë tronditëse, efekti i së cilës është më ligështues se çfardo qendrimi vetiak.Përkundër kësaj duknaje të mjerueshme, Shehu dhe bashkëvuajtësi i tij i parapëlqyer krijojnë botën e tyre, ku lulëzon mendimi i lirë, diskurset filozofike, jetën jashtë telave të burgut, që bëjnë kontrast me groteskun e kohës, dënimet dhe ridënimet e të burgosurve sa herë të huajt vizitojnë Tiranën, përqeshjen e jetës si të qe lodër në duart e gardianit. Nuk ka fakt sado i thjeshtë që të mbyllë brenda historinë e përbotëshme dhe bashkëlidhjen e pambarim të pasojave me shkaqet.Bota paralele është ajo që synonte të ngjizte Valter Benjamini në traktatet e tij filozifike, por që u shkërmoq nga nazizmi dhe shpirti i tij i madh nuk e përballoi, ndaj i dha fund jetës në moshën 48 - vjeçare. Edhe Marku nuk e kapërdiu, ndaj tentoi t’i jepte fund jetës në ekuinoksin e pranverës, teksa nata u barazua me ditën dhe jeta e tij synoi të barazohej me vdekjen. Pas dështimit, ai nuk tenton më ta përsëritë, por fundi i tij është më tragjik se ai i Benjaminit.
Marku ka lindur pas vdekjes së Benjaminit dhe është në moshë po aq vite sa tjetri është larguar në gjumin e pacak. Valter Benjamini qe filozof i kompletuar dhe shkrimtar apo diku pezull midis të dyve, shkroi traktate dhe zhvilloi idetë e tij në libra të plotë, prej të cilave njerëzimi përfitoi, ndërsa Marku nuk ka shkruar asnjë libër, nuk ka shkollim të plotë, nuk e njeh Benjaminin as teoritë e tij filozofike e letrare. Megjithë këto kundërshti të skajshme, autori ka qëmtuar një paralele interesante që e përshkon librin nga fillimi deri në fund.
Ballina dhe titulli, Angelus Novus, tabloja impresionuese e Paul Klee-së, janë gjetje e hollë artistike e autorit, sinteza e gjithë romanit, pika ku konvergon historia e pamëshirëshme. Angelus Novus është engjëlli i historisë së përbotëshme, që largohet dhimbshëm i shtyrë nga erërat e kohës, me sytë nga e shkuara dhe grumbujt e dhunshëm të gurëve nën këmbët e tij. Përimtimi filozofik i tablosë nga Valter Benjamini dhe ngjashmëria e çuditshme e pamjes së engjëllit me portretin e Mark Shpendit e çojnë deri në fund paralelen hyjnore të Bashkim Shehut.