Përktheu: Viktor
Bakillari
Sadek IDAJETI, (Sadegh Hedayat) shkrimtar i madh iranian, lindi në vitin 1903 në kryeqytetin e Iranit, Teheran, dhe vdiq më 1951 në Paris / Francë. Është nismëtari i letërsisë moderne perse. I vetmi shkrimtar modern iranian që ka fituar famën më të madhe jashtë kufijve të vendit të tij. Idajeti lëvroi shumë bukur gjininë e prozës së shkurtër (tregimit). Ai është konsideruar nga kritika si shkrimtari më i madh i Iranit modern. Për nga fuqia e stilit është quajtur Franc Kafka i Orientit. Vepra e tij përshkohet krye-fund nga ankthi. Ajo karakterizohet nga një pesimizëm i thellë, pesimizëm ky, që e çoi në vetëvrasje.
Haxhi Murati, kërceu përpjetë si kaproll
nga platforma e dyqanit dhe doli në shëtitoren e pazarit. Shkundi kindat e
tunikës ngjyrë hiri, rregulloi rripin e argjendtë, shkoi dorën në mjekrën e
ngjyer me këna dhe thirri Hasanin, çirakun e tij, për ta ndihmuar të mbyllte dyqanin.
Ndërkohë, nxori nga xhepi katër monedha dhe ia zgjati, - i cili e falënderoi,
pastaj u largua me hapa të mëdha duke fishkëllyer dhe humbi në turmë. Haxhiu
hodhi supeve pallton ngjyrë kafe që e mbante në dorë, dhe pasi pa rreth e
rrotull filloi të ecte serbes. Këpucët e reja ia bënin krak-krak. Shumica e
dyqaneve e përshëndesnin teksa kalonte dhe i thoshin nga një fjalë të ëmbël.
- Njatjeta Haxhi... Si je Haxhi? Ke
humbur fare Haxhi!...
Këto fjalë zëzëllonin butë në veshët e
tij sidomos titulli “haxhi” ndaj të cilit ishte veçanërisht i ndjeshëm. I
mikluar tinëzisht, ai u përgjigjej përshëndetjeve me një buzëqeshje begenisëse.
Ai e dinte mirë që emri “haxhi”, me të
cilin e nderonin, ishte i padrejtë, sepse nuk kishte shkuar asnjëherë për
pelegrinazh në Mekë. Thjesht, pas vdekjes së të atit, atëherë ende fëmijë, e
ëma, sipas amanetit të të ndjerit, kishte shitur shtëpinë, e kishte bërë mallin
para dhe kishte shkuar me kuç e me maç në Qerbela. Pas një a dy vjetësh ata i
harxhuan të gjitha dhe mbetën me gisht në gojë. Haxhiu, vetëm dhe me shumë
mund, kishte shkuar në Hamadan, ku rronte i ungji. S’kaloi shumë kohë dhe, ky i
fundit, ndërroi jetë duke e lënë si trashëgimtar të vetëm. Dhe meqë xhaxhanë e
njihnin në pazar me emrin “Haxhi”, djaloshi kishte trashëguar, njëherësh,
krahas dyqanit edhe titullin. Ai nuk kishte asnjë të afërm në qytet. Dy-tri
herë ishte përpjekur të merrte vesh për fatin e s’ëmës dhe së motrës të mbetur
në Qerbela, por më kot; madje s’kishte mundur të gjente asnjë gjurmë të tyre.
Haxhiu ishte martuar para dy vjetësh, por
nuk para shkonte mirë me të shoqen. Qysh para ca kohësh kishin filluar
gërr-mërret mes tyre. Asgjë nuk e inatoste më shumë Haxhinë sesa kunjat dhe
sarkazma që i hidhte e shoqja. Për t’ia mbyllur gojën, ai e rrihte dhe e
zhdëpte paq. Nganjëherë pendohej që e kishte kopanisur dhe me të shpejtë e
përqafonte duke pritur me padurim që të pajtohej. Ideja që s’kishte akoma
fëmijë ia shtonte më tepër zemërimin. Kush e di sesa herë miq të tij e
këshillonin të merrte një grua të dytë, por kjo zgjidhje nuk e joshte. Ai nuk
ishte aq leshko sa të mos kuptonte që një grua e dytë s’do të bënte gjë tjetër
veçse do t’i shkaktonte më tepër kokëçarje. Këshilla të atilla i hynin nga një
vesh dhe i dilnin nga tjetri. Për më tepër, gruan e kishte ende të re dhe shumë
të bukur. Me kalimin e kohës, ata ia kishin mësuar huqet njëri-tjetrit, dhe, si
të thuash, nuk rronin më keq se të tjerët. Vetë Haxhiu nuk ishte plak dhe mund
të shpresonte akoma që qielli ta bekonte bashkimin e tyre. Kështu, ai nuk donte
ta lëshonte gruan. Por, ama nuk mund të hiqte dot dorë së e rrahuri. Dhe ajo,
nga ana e saj, sa vinte e bëhej më e padurueshme. Kështu, dje mbrëmë, ajo u
tregua vërtet grindavece, dhe plasi një sherr që lëre mos e pyet; si kurrë
ndonjëherë më parë.
Duke çupitur fara bostani dhe duke
mbllaçitur lëvoren e tyre nëpër dhëmbë, Haxhiu kaloi portën e pazarit. Mbushi
mushkëritë me ajrin e freskët pranveror dhe tha me vete se do t’i duhej të
kthehej në shtëpi, ku do të fillonte sërish sherri dhe e gjitha kjo do të çonte
si gjithnjë në kacafytje. Pastaj, do të vinte darka, gjatë së cilës ata do ta
shikonin njëri-tjetrin gjithë hakërrim, më pas çasti për të fjetur... Ishte e
enjte, mbrëmje. E dinte se për darkë do hanin sabzi polo[1]. Ai bluante këto
mendime duke kullotur sytë sa andej-këndej. Iu kujtuan fjalët e së shoqes:
- Ik ore, palo haxhi! I bukur haxhi,
besa, me një nënë e me një motër që bredhin rrugëve të Qerbelasë! O Zot; rri e
rri dhe mendoj për kambistin Mashad Hysenin që më kërkoi dorën. Kush e di se sa
e sa herë pyes veten pse nuk pranova, përse zgjodha këtë copë mishi me dy sy,
këtë haxhi të rastit...
Ai kafshoi buzët. I dukej sikur po ta
takonte të shoqen, do t’ia nxirrte zorrët me gjithë zemër aty për aty.
Kishte arritur në shëtitoren e Bregut – të
– Ujit. U hodhi një vështrim shelgjeve gjithë jeshillëk anës kanalit dhe i
shkrepi në kokë se do të ishte diçka shumë e bukur që të nesërmen, pra, të
premten, të shkonte për piknik, gjithë ditën e ditës, në luginën e Murat Beut,
me disa shokë që i kripej muhabeti. Të paktën kështu do të shmangte një ditë në
shtëpi aspak të këndshme si për veten ashtu dhe për të shoqen.
Kur arriti te bërryli i rrugës që të
shpinte në shtëpi, pa befas një siluetë që iu duk e njohur; atë të së shoqes, e
cila po e parakalonte pa u druajtur fare prej tij. Po, ajo ishte, tamam ajo! Jo
se Haxhiu ishte më i zoti se të tjerët për të njohur bashkëshorten e tij të
mbuluar, por ajo perçe me dantellë të bardhë anash ishte shenjë që e dallonte
ndër një mijë të tjera. S’e luante as topi, ishte ajo, as që kishte fare
dyshim. Po si ndodhej jashtë në atë orë pa lejen e tij? Ajo nuk kishte ardhur
në dyqan dhe do ta kishte bërë proçkën. Ku dreqin mund të kishte qenë? Haxhiu
shpejtoi hapin për ta arritur. Po, ishte vërtet e shoqja dhe s’po shkonte drejt
shtëpisë. Papritur, i hipi një zemërim i paparë sa në çast do të kishte dashur
ta mbyste. E thirri në emër:
- Sharbanu!
Gruaja u kthye dhe, e tmerruar, nxitoi
hapin. Haxhiut i hipën xhindet. Jo vetëm që kishte dalë pa lejen e tij, por nuk
begeniste as të përgjigjej kur e thërrisnin. Ky ishte kulmi. I thirri dhe një
herë tjetër:
- Hë, moj ti! Ty po të flas! Ku ishe në
këtë orë? Prit të të them dy fjalë!
Gruaja ndaloi dhe filloi të bërtiste:
- Jo, po, ç’dreqin do ky rrugaç? Me kë
përzjehet kështu ai? Pa shih, pa shih se ç’mënyra përdorka për t’u rënë më qafë
grave të botës në rrugë. Mor ti, mbaj gojën, dëgjove! Ku kujton se je, ë? Hë se
ta rregulloj unë! Ndihmë! Ndihmë! Kapeni të marrin! Kapeni pijanecin! Do
thërras policin… Zoti polic! Zoti polic!…
Kur ç’të shikoje; dyert e shtëpive
filluan të hapeshin njëra pas tjetrës. Njerëzit filluan të grumbulloheshin dhe,
pas pak, rreth tyre u bë një turmë e madhe që sa vinte e shtohej. Haxhiu, u bë
flakë i kuq, në ballë dhe në qafë i kishin kërcyer damarët përpjetë. Ai që
njihej nga gjithë pazari, ishte atje, në mes të grumbullit të njerëzve, me atë
grua fytyrëmbuluar, e cila thërriste policin me sa zë kishte. U tërbua nga
inati, dhe, duke u zmbrapsur një hap, i futi me sa fuqi që kishte një shpullë
mu në fytyrë megjithëse të mbuluar me perçe.
Mos u mundo ta ndryshosh zërin, ta njoha
menjëherë. Ja, nesër, qysh nesër, do të të lëshoj. Kini parë kështu; ja kjo
zonjë bredh rrugëve pa e çarë kokën fare nga unë! Kjo zonjë kërkon të më
poshtërojë! Mund t’i thosha këto dhe shumë gjëra të tjera, po të doja, para të
gjithëve. Cipëplasur! Ja tek jeni dëshmitarë ju të tjerët, që nesër unë do t’i
këllas murdallëkun kësaj femre, do ta përzë. Kisha kohë që dyshoja, po duroja,
e mbaja veten. Po tani kaq e pat; u mbush kupa. Të gjithë sa jeni, ja ku po jua
them, kjo grua që më çnderoi, nesër… do jeni dëshmitarë…
Po gruaja, e kthyer nga turma, bërtiste
nga ana e saj:
Shikoni ç’frikacakë! Hë, ç’më rrini ashtu
si tuhafë? Ju e lini këtë maskara t’u bjerë më qafë grave të botës në mes të
rrugës? Po të ishte këtu Mashad Hyseni, do t’jua tregonte ai! Ah! Sikur dhe një
ditë jetë të më mbetej, do të merrja hak, dhe hakmarrja do të ishte e tillë që
as qentë nuk do ta kishin hak. Po ç’është kështu? Si s’doli një burrë t’ia
ndreqë samarin këtij horri? Po ç’i duket vetja atij? Ah! Po ç’t’i bësh, ja ku
po ta them, ai do të ta nxinte jetën… Zoti polic!…
Në fund ndërhynë disa burra dhe e hoqën
Haxhiun mënjanë. Kur ç’të shikoje, në atë kohë ia behu një polic: njerëzit u
hapën për t’i bërë vend. Haxhiu, gruaja me perçe të zbukuruar me dantellë të
bardhë dhe dy-tre dëshmitarë morën rrugën për në komisariat. Duke ecur, secili
jepte variantin e tij të sherrit, ndërsa sehirxhinj të tjerë i bashkoheshin
grupit të vogël, kureshtarë për të marrë vesh fundin e meselesë. Haxhiut i
rridhnin djersët çurg nga sikleti që e shikonte veten në krah të policit.
Tashmë, nisi ta brente dyshimi. Duke parë më me vëmendje, ai vuri re se tokëzat
e këpucëve dhe çorapet nuk ishin ato të gruas së tij. Të dhënat që kjo grua i
jepte policit dukeshin me vend: ishte e shoqja e Mashad Hysen – kambistit, të
cilin ai e njihte mirë. Ai po e kuptonte pak me vonesë davanë që kishte bërë.
Ç’do të bëhej më tej?
Ata mbërritën në komisariat. Ndërkohë që
të tjerët qëndruan jashtë, polici futi Haxhiun dhe gruan në një sallë, ku ishin
ulur pas një tryeze dy oficerë. Polici nderoi gati-tu, raportoi ngjarjen
pastaj, zuri vend në fund të sallës. Njëri nga oficerët iu drejtua Haxhiut:
Emrin?
Haxhi Murat, zotëri, në shërbimin tuaj.
Në pazar s’ka njeri të mos më njohë.
Profesioni?
Tregtar orizi. Kam një dyqan në pazar. Në
qoftë se keni nevojë për gjësend, keni besim tek unë.
A është e vërtetë që ju nuk keni treguar
respekt për këtë zonjë dhe se e keni qëlluar mu në mes të rrugës?
Po ajo m’u duk si ime shoqe.
Çfarë ju bënte të besonit.
Dantella e perçes: ajo është e bardhë.
Çudi sesi s’ia ia njihni zërin
bashkëshortes suaj!
Haxhiu lëshoi një psherëtimë:
Duket qartë që nuk e njihni, këtë
nepërkë! Ajo imton të gjithë zërat e kafshëve. Kur kthehet nga banja merr nëpër
gojë gratë që ka takuar dhe i përqesh me radhë. Kujtova se po ndryshonte zërin
për të ma hedhur.
Sa turp! bërtiti gruaja. Ju jeni vetë
dëshmitar, zoti polic, ai më ra me shpullë në sy të botës, përpara qindra
njerëzve, dhe tani, siç e shikoni, hiqet i pafajshëm! Epo kjo s’ka anë e qoshe
ku të rrijë! Zotëria kujton se gjithçka lejohet! Ah, sikur ta merrte vesh
Mashad Hyseni, ju betohem se nuk do të ndodhte kështu! Mos e pyet, sesa
shtrenjtë kishte për ta paguar. T’i biesh më qafë një gruaje!
Zoti oficer!…
Mirë, në rregull zonjë, mbaruam me ju,
mund të largoheni. Tani do merremi me zotërinë.
E ngatërrova, ju betohem, tha prapë
Haxhiu, është thjesht një gabim i vogël. Besoj se ju nuk do të më trajtoni si
vagabond. Unë jam i njohur, ju e dini. Kam emër të mirë.
Oficeri shkarraviti ca fjalë në një letër
dhe ia zgjati policit. Pastaj e morën Haxhiun dhe e çuan në një zyrë tjetër për
të paguar gjobën. Me dorën që i dridhej, ai numëroi paratë dhe i la mbi
tavolinë. Pastaj e nxorën jashtë, para derës së komisariatit. Sehirxhinjtë
çuçurisnin mes tyre. I hoqën pallton Haxhiut dhe pranë tij u afrua një burrë me
kamxhik në dorë. Haxhiu, nga turpi, uli kokën. Ai hëngri, pa lëvizur fare,
pesëdhjetë kamxhikë të mirë. Kur mbaroi fshikulli i fundit, nxori nga xhepi një
shami të madhe mëndafshi dhe fshiu ballin. Pas pak i kthyen pallton, të cilën e
hodhi shkujdesshëm krahëve, duke tërhequr zvarrë një cep të saj. Pastaj,
kokulur, mori udhën për në shtëpi, duke u munduar të ecte me kujdes për të
mbytur zhurmën e shuajve.
Dy ditë më pas, ndau gruan.