„Bota moderne, - shkruante Péguy në 1907, - ndjen një nevojë të madhe që të shpërbëhet”. Kjo duket te jetë nevoja e saj më e thellë, dhuntia e saj e mistershme, shprehja e thelbit të vet, zemra e zemrës dhe fataliteti i fatit të saj. Ajo shpërbën gjithçka pa ndalesë. Në këta disa vitet e fundit, e kapa duke nëpërkëmbur, në kuptimin etimologjik, duke krasitur gjer në skajin më të ulët, në lëmin e vlerave morale, krishterimin, veçmas katolicizmin, kulturën klasike, madje edhe socializmin, nga ku mund të qe lindur një botë e re, vetë shkencën, që përbën mjetin e saj të drejtimit, aparatin që i shërbente për të sunduar. Rrënoi më në fund edhe Res publica-n.
Besoj, - dhe nuk jam i vetmi që mendoj kështu, - se kjo dyndje për të gjunjëzuar, tipike në kohërat tona, nuk vjen nga ndonjë mënyrë e gabuar e kuptimit të politikës në vetvete. Përkundrazi, besoj se ndodhemi sot para një procesi të frikshëm diabolizimi të politikës, çka u bë i mundur në çastin kur lufta mes së mirës dhe së keqes, e pranishme në çdo shpirt njerëzor, u fitua nga Kundërshtari. Hebrenjtë e quanin Satan. Përkthyer në greqisht, iu shtua një nuancë e re dhe u emërtua Djalli, Shpifësi. Kundërshtar i Zotit, pra edhe i njerëzve, Shpifësi, princ i së keqes, s’ka mundur kurrë të ngadhnjejë. Viktimat e tij nuk kanë qënë veçse viktima të pjesshme, deri në çastin kur njeriu shpalli vdekjen e Zotit, kurse Kundërshtari mbeti i vetëm mes nesh. Qysh atëhere gjithçka u gjunjëzua përmes politikës. Përmbysja e vlerave, me të cilën Herman Broch-u u mor në romanet dhe esetë e tij, nënkupton, në fakt, çshenjtërimin e jetës, që shndërrohet kësisoj dhe bëhet tërësisht profane, pra e profanuar, kur fitorja e së keqes dëboi prej nesh mundësinë e fitoreve të tjera. Një epokë e tërë, me letërsinë e saj, me imperializmat rrënqethës e shformues, me teknikën e vet të paqes dhe të luftës, dhe e cila, me të drejtë, quhet djallëzore, me hirin që na dyndet nga të gjitha anët dhe të cilin ne e marrim si artistik, psikologjik, ose arkitekturor, pa pasur kurajon ta quajmë me emrin e tij të vërtetë, një epokë e tërë, pra, dhe bashkë me të krejt hapësira botërore mbi të cilën u shtri, rrëshqet ngadalë, prej mbi pesëdhjetë vjetësh, drejt hijes së atij që quajmë Princ i kësaj bote, por që s’ka sunduar asnjëherë më parë si tani, në mënyrë përjashtuese. Do të mjaftonte të përmendnim disa emra të shquar, që varën në çengelët e tyre, gjatë kalimit nëpër botë, mishin e njerëzve, njëzet-tridhjet vjet më parë, për të zbuluar kahun e ujdisë mes tyre dhe për t’i tubuar në një vend, pa frikën se mos gabojmë, në hijen ku u strehuan me besnikëri.
Kanë shkatërruar e përgjunjur gjithçka
brenda nesh, kanë qënë Kundërshtarët e krenarive tona më të përligjura,
Shpifësit e të gjitha çiltërsive tona. Arritën të shkatërronin brenda nesh,
duke ndjekur shembullin e sundimtarit të tyre, rrënjët e qiellit, të na shpronësojnë
nga çdo rrënjë, që kësisoj rrëshqitja jonë në terr të ndodhë sa më shpejt që të
jetë e mundur dhe pa kurrfarë qëndrese.
Mjafton ta ndalim pak mendimin tek lufta
e dytë botërore, ashtu siç u hartua dhe u vu ajo në jetë. Ishte më e tmerrshmja
në krejt historinë njerëzore, domethënë qysh kur lufta ekziston... Por lufta
është pakogjë në jetën e njerëzve. Duhej shfarosur forca e paqes, duhet
shpërbërë, shkatërruar, mpakur, lirshëm, në trajtën e një lufte pa zhurmë, më e
tmerrshme se sa tjetra. Duhej shndërruar në një urí vetëdijshëm të organizuar,
në skllavëri, në kampe përqëndrimi, në tortura të egra në thellinat e burgjeve,
mes Oqeanit Paqësor dhe Detit Balltik. Dashuria dhe miqësia duheshin shformuar
e shkatërruar, punët e ditës – në mijëra veprime antinjerëzore, që të mund të
përsosej vepra e Mjeshtrit, e Shpifësit. (...)
Zoti
është lindur në mërgim[1] qe paracaktuar
të joshte qysh në fillim urrejtjen e Shpifësve. Por nuk e sulmuan veçse pasi
një çmim letrar ia propozonte një publiku të gjerë lexuesish. Kjo vepër
kundërshtonte një traditë të tërë, me prejardhje të vonë, vërtet, por të
fuqishme dhe mondene, e zbrazur nga përmbajtja, por e zhurmshme. Unë u dërgoja
bashkëkohësve të mi një kumt shprese, dhe kjo s’mund të më falej. Ngrihesha
kundër totalitarizmave pavarësisht nga vinin, kundër çdo ideje shtrëngese dhe
gjunjëzimi, kundër çdo trajte të shtypjes, vetjake, apo kolektive. E bëja
Augustin binjak të augustëve të tjerë, më pak të bukur, por më të pashpirt, të
dukshëm si pjavicat në mishin tonë. As kjo s’mund të më falej. Këtij
totalitarizmi, të pranishëm në secilën faqe të romanit dhe në të gjitha faqet e
të gjithë librave të mi, shkruar qysh nga viti 1936 e këtej, janë përpjekur t’i
venë përballë disa fjali të shkëputura me qëllim, nga disa shkrime të rinisë
sime. U sollën si dëshmi të fashizmit tim copëza artikujsh, duke u lënë
mënjanë, po qëllimisht, shkrime të miat të po asaj periudhe, kundër Hitlerit
dhe Musolinit.
Libri im është, në thelb, një himn për
lirinë. Kurse ata synuan të më bënin aleat të tiranëve, një përgjegjës për
krematoriumet, një kryetar partie totalitariste, një racist, një armik të
njerëzve. Do ta kisha pasur të lehtë të çmontoja, - të tjerë njerëz e bënë për
mua dhe do t’u jem gjithmonë mirënjohës, - këtë fushatë shpifjesh që fshihej
nën një histeri të nisur nga një ambasadë e huaj, e cila nuk hezitoi të sajonte
një dosje për ‚rastin’ tim dhe të garantonte vërtetësinë e ‚dokumenteve’, pas
kundërshtimit tim për të bashkëpunuar me komunistët. S’kam asnjë synim të
mbrohem, sepse s’kam asgjë për t’i qortuar vetes. Por, po ta kisha lënë veten
nën taktikën e Shpifësve, duke përdorur taktikën e shkatërrimit, do ta kisha
pasur më të lehtë, në këto kohëra mashtrimesh, të hartoja një antologji me
veprimet e tyre. Do të kisha mundur të mblidhja artikuj të shkruar e të botuar
jo nga ca gjimnazistë apolitikë, por nga politikanë të pjekur, të indoktrinuar
dhe të shquar, në faqet e së njëjtës gazetë që më sulmoi, dhe ku trymbetonin
nevojën e ujdisë mes fashizmit dhe komunizmit. Kjo antologji do të kish
përfshirë vitet 1939-1940 (Moska ishte atëhere e përmbytur nga flamujt me kryq
të thyer), plot komente kuptimplota, pasojë e menjëhershme e paktit
Ribentrop-Molotov. Një antologji e tillë, e plotësuar me disa nga ngjarjet
ndërkombëtare të asaj kohe, shkaqe të shumë katastrofave, mund të hartohet
lehtë edhe tani. (Të tjerë, në fakt, e kanë nisur këtë punë tani, kur libri im
është botuar anembanë në Evropë dhe në Amerikë). Por kjo antologji nuk do të
kish dhënë ndihmesë veçse në përunjje, do të kish zgjuar trandje të tmerrshme,
do të kish ringjallur tradhëti të turpshme, dhe jo ky është synimi im. Sepse
unë dua vetëm të tregoj një histori. Atë të një djaloshi që u bë shkrimtar,
mbrojtës i njerëzve, në një botë ku thelbi i njerëzimit tonë kërcënohet më
shumë se kurrë.
I përkas një populli fshatarësh e
poetësh, takimi i të cilit me historinë ka qënë gjithmonë i dhimbshëm dhe
tragjik. Një popull që shpesh është tërhequr në histori (mendimtarët tanë
Luçian Blaga[2]
dhe Mirçea Eliade[3]
e kanë shpjeguar mirë këtë fenomen) është mbledhur kutullaç përtej së dukshmes,
në pyllin e miteve të veta. Është fjala për një premtim, ose kumt, të cilin
Ovidiu[4]
dhe Radu Negru[5],
personazhe të dy prej romaneve të mi, e kanë nxjerrë në dritë. Ky popull ka
pasur përjetë, në trajtën e lashtë dake, ose në atë rumune moderne, një
botëkuptim fetar mbi jetën, një kah që shmang çdo tendencë drejt ekstremizmit,
qoftë ky optimizmi, apo pesimizmi i tepruar. Filozofia e tij është ajo e
pranimit dhe e regjjes [resemnare –
mund të shqipërohet edhe si re-semnare
= ri-shënjim, zgjedhje e fatit që vjen, ashtu siç vjen, dhe që, faktikisht, është një fat i ndryshëm nga
i pari – sh. p.], ashtu siç paraqitet në faqet e romanit tim të fundit (Kalorësi i rishënjimit, 1961): një liri
që mblidhet në veprimin thjesht njerëzor, pa mundësitë që të ngrihet në përmasa
më të larta dhe më afatgjata. Kjo mënyrë të qëni nuk përfshin një ndarje nga e
perëndishmja.
Populli im u kushton njerëzve plotninë e
vlerës, kurse Zotit – të intimitetit. Falë kësaj sjelljeje, historia s’ka
arritur kurrë t’i jetë e dëmshme. Filozofia e tij ka qënë dhe ka mbetur një
pritje metafizike. Monoteizmi i ka qënë i tillë, plotësisht. Jemi një popull në
kryqëzimin e imperializmave. Shekuj me radhë duruam forcën trandëse të
Perandorisë Osmane, të së dështuarës Perandori Tartare, të Perandorisë
Austro-Hungareze, të Perandorisë ruse. Në shekulli XIX, kur Franca deshi të na
ndihmonte, e bëri këtë në rrafsh shpirtëror, përpara se të kalonte në rrafshin
politik përmes Napoleonit III, i cili ishte vërtet një çlirimtar popujsh. Francës iu desh t’u kundërvihej forcave
reaksionare të imperializmave të atëhershëm: tre perandorive.
(...) Nëse më 1936, ose 1938 komunizmi
dhe fashizmi nuk ishin njësoj përgjegjës për katastrofat ndaj njerëzimit, pas
vdekjes së fashizmit, komunizmi mbeti i vetmi përgjegjës i madh. Stalini do të
kish mundur ta shpëtonte komunizmin më 1945, nëse do të vinte para popujve
evropianë, të varfëruar e të tmerruar, si një çlirimtar. Por ai e humbi këtë rast
të vetëm të mbarë për komunizmin, duke i treguar botës fytyrën e tij të vërtetë:
ngrirjen, pamundësinë për t’u zhvilluar. Në vend që të çlironte popuj, Stalini
i shndërroi në skllevër, duke dëshmuar edhe një herë se ideologjia komuniste
nuk ishte veçse rrobja e rreme e një imperializmi të përbindshëm, jo fort i
ndryshëm nga ai i vendeve qëmoti. Ajo që ndodhi në Budapest më 1956 s’bëri veçse
të nxirrte sërish në pah atë që Stalini pat nisur, pra hyrjen në rrënim të idesë
së revolucionit dhe shembjen e engjëjve të kryengritur në aventurën e tyre të
tmerrshme.
E kuptova, në paqen e kampit të përqëndrimit,
demonizmin e të gjitha lëvizjeve që i ofronin njerëzimit idealin e lirisë që
vihej në jetë përmes skllavërisë. Gjendesha në një kamp përqëndrimi nazist, por
e dija se naziymi lëngonte në shtratin e vdekjes dhe një tjetër totalitarizëm
do të na ndante nga çdo e drejtë për qetësi. Dëshirova atëhere të shkëputem nga
çdo përkitje politike dhe, në pyllin e Maria-Pharr-it, u betova të mos kem më
kurrë asnjë perzjerje të natyrës politike. Mendoja bashkë me time shoqe që të
kthehemi në Rumani, në mbarim të luftës, të jap dorëheqjen nga Ministria e
Jashtme, të tërhiqem në fshat dhe t’i kushtohem letërsisë. Besoja se fitorja e
Aleatëve do t’i siguronte Rumanisë atë që asokohe quhej paqe e nderuar, si ajo që i qe falur Italisë dhe Finlandës. Mirpo e
shformuar në të njëjtën përmasë në të cilën vetë lufta qe shformuar nga aleatët
e së Keqes, paqja nuk qe veçse një karikaturë. Ajo fronëzoi padrejtësinë dhe
turbullirën, në vend të qetësisë dhe drejtësisë. Një komedi tepër tragjike që të
mund të ritregohet këtu. Unë isha njëri nga miliona aktorët e detyruar ta
luanin në skenën e madhe të teatrit të botës. Ndodhesha në Assizi kur një
„Gjykatë e popullit” më dënoi me burgim të përjetshëm dhe punë të rëndë, duke më
paditur për ca ‚krime’ sa absurde, aq edhe të pamundura, sepse pata qënë tepër
i ri që të mund t’i kisha kryer. Madje akuzohesha se pata shkruar ca artikuj
antikomunistë, që përbënin shkakun e vërtetë të dënimit tim; i njëjti shkak, të
cilin ma hodhën mbi fytyrë fletët e një gazete me emër të gabuar. Antikomunizmi
im i përhershëm, të cilit i mbeta besnik edhe pas dhënies së Çmimit Goncourt,
ka qënë krishterimi im, besimi im tek njeriu – dhe këto kanë dashur të shkatërrojnë,
jo racizmin, fashizmin, apo nazizmin tim, fantazma zhelane të një të kaluare, të
cilën s’dua ta përligj, sepse gjithsesi, bën pjesë në përvojën time prej njeriu
të lirë. Donin të shkatërronin një praní – dhe të paktë ishin ata që, mes
qethullit të çorientimeve të qëllimshme, e kuptuan ketë gjë.
* I
vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani “Zoti është lindur në
mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vintilă Horia (1915-1993), hap serinë e
veprave përmes të cilave autori ringjiz epoka krize nga historia e Evropës,
“mbyllje ciklesh”, ku zbulon tipare të ngjashme që thelbësojnë epokën e
tanishme. I joshur njëherazi nga historia dhe çështjet madhore të fatit dhe të
jetës, prozatori thyen murin e kohës dhe njësohet me personazhe që kanë njohur
thellësitë e mërgimit. Bëhet fjalë për romane simboliko-kulturorë (polihistorikë,
i cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh ndërvendosja dhe gërshetimi i
pyetjeve historike me ato jetike, në një përpjekje për të zbardhur të fshehta
përjetësisht aktuale të qënies njerëzore, për të tejshkuar atë që është tipike,
deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku
u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e verbër i mësoi një frëngjishte të
pazakontë qysh në fëmini. Smira
dhe mendjengushtësia e disa prej bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit policor,
e detyruan të mos e pranonte as Çmimin Goncourt. Vendi i tij në letrat rumune
është ende i paqartë nga ana zyrtare, ndonëse ai mbetet njëri nga prozatorët më
të shquar të frëngjishtes, spanjishtes dhe rumanishtes. “Zoti është lindur në
mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius shtatë vitet e mbramë
të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku perandori August e
syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi jo vetëm që rigjen
vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve.
[Fragment nga eseja me të njëjtin titull, të cilën autori ua dërgonte si
letër lexuesve të tij katalanë, Dumnezeu
sa născut în exil, Editura ART, colecţia Laur, Bucureşti, 2008]
[1] Roman i shkruar në
frëngjisht, fitues i Çmimit Goncourt në vitin 1960, cilësuar nga kritika
serioze si një ‚homazh ndaj gjenisë së
frëngjishtes’ dhe ‚një model
stilistik’.
[2] Poet, dramaturg,
mendimtar dhe prozator rumun (1895-1961).
[3] Prozator rumun, gazetar,
mendimtar dhe studjues i njohur botërisht i traditave fetare (1907-1986).
[4] Publius
Ovidius Naso, poet romak (Sulmona, 43 para Krishtit – Tomis, 17, ose 18 (?)
pas. Krishtit)
[5] Radu
i Zi (Radu Negru / Negru Vodă – personazh historik me biografi të paqartë.
Sipas legjendave, në vitin 1290 bëhet i pari sundimtar (voievod) i Trevave
Rumune. Protagonist i romanit “Kalorësi i Rishënjimit” të Vintilë Horia-s.