Për shumë autorë është thënë se janë mbyllur në
kullën e fildishtë.
Të mbyllesh në kullën e fildishtë do të thotë të
mos kesh komunikim me të tjerët, të jesh i përjashtuar.
Arti është e fshehta që humbet
sepse u zbulohet të tjerëve.
Thënia e mësipërme më duket se është çelësi më i
mirë për ta kuptuar këtë. Çdo njeri, pa qenë e nevojshme të jetë shkrimtar apo
artist, ndjen dhe mendon në mënyra të ndryshme, gjithashtu përditshmërisht
shprehet te të tjerët, nxjerr të fshehtat e tij, mirëkuptohet ose keqkuptohet
me ta. Kjo është marrëdhënia njerëzore, mirëpo procesi i krijimit ndryshon.
Në se do të quajmë krijim një libër apo edhe një
poezi të vetme, shikojmë se kemi të bëjmë me një sistem të tërë shenjash, pas
të cilave rri i fshehur krijuesi i tyre. Për t'i zbërthyer të gjitha ato, duhet
një kod dhe, pasi e kemi gjetur kodin, mund të themi se kemi arritur te e
fshehta që ka humbur pasi na është zbuluar neve. Por ç'ndodh kur kodi është më
i ngatërruar se ç'duhet, kur ka elementë të rinj të cilët nuk na lejojnë të
arrijmë te e fshehta që i ka ikur krijuesit, por që nuk arrin dot të na
zbulohet neve? Atëherë themi se ai krijues është mbyllur në kullën e fildishtë,
pra është përjashtuar prej nesh. A nuk duhet thënë më mirë se të përjashtuarit
jemi ne, që nuk arrijmë të zbërthejmë plotësisht kodin?
Këtu e dymijë e pesëqind vjet më parë Platoni
është shprehur se syri nuk do të mundte të shikonte diellin, në se nuk do të
kishte formën e diellit1. Sipas kësaj shprehjeje të
çuditshme gjeniale, aparati dhënës, dielli, dhe ai marrës, syri, përshtaten për
të bashkëjetuar, ose më mirë për të patur marrëdhënie. Nga kjo thënie
universale mund të arrijmë fare mirë në përfundimin se shpirti duhet të ketë
formën e së bukurës që të kuptojë e shijojë bukurinë, ose e kundërta (formën e
së shëmtuarës që të kuptojë e shijojë shëmtinë). Këtu po bëj një shënim të
domosdoshëm: (në veçanti shkrimtarët e mirë, meqë shpirti i tyre nuk mund të
marrë dot formën e të shëmtuarës, nuk flasin për librat e këqij dhe nuk marrin
pjesë në promovimin e tyre, sepse kjo do të ishte njëlloj sikur të merrnin
pjesë në funeralin e letërsisë së mirë. Kështu që detyrimisht përjashtohen edhe
fizikisht, meqë krijuesit e të shëmtuarës janë pambarimisht të shumtë,
vetëreklamohen, dekorohen, ftohen nëpër bankete e redaksira, duke krijuar
përfytyrimin se ajo letërsi e tyre është modeli që duhet lexuar e ndjekur).
Këtu fillon keqkuptimi i madh midis krijuesit
dhe lexuesit që, nëpërmjet një kodi shenjash, humbet të fshehtën e vet për të
na e zbuluar neve. Shkrimtari vetë shndërrohet në shenja të ndryshme, të cilat
na japin kënaqësi kur i kuptojmë, sepse vetëm kështu arrijmë së fundi të
ndjehemi të kënaqur ngaqë arritëm në skutat e fshehta të shpirtit të krijuesit.
Kur nuk arrijmë dot, shkrimtari për ne është i pakuptueshëm dhe fajin ia hedhim
atij, themi është i mbyllur në kullën e fildishtë, e përjashtojmë. Mirëpo më
parë na ka përjashtuar ai, ne nuk e kuptojmë atë, kodi i tij është i vështirë
për faktin se ne nuk jemi të përgatitur për ta zbërthyer. Në këtë rast mund të
themi fare mirë: jemi ne që u mbyllëm në kullën e fildishtë.
Raste të tilla nuk ka vetëm në letërsi, por në
krejt mendimin njerëzor në përgjithësi. Kujtojmë Darvinin, Njutonin,
Kopernikun, Da Vinçin e plot të tjerë, që e paguan moskuptimin dhe përjashtimin
ndonjëherë edhe me jetën e tyre. Të tjerë dekoroheshin e bridhnin salloneve,
veprat e të cilëve sot kanë humbur e nuk kujtohen më.
Do të sjell një shembull pak të zgjeruar, jo nga
prehistoria e letërsisë, por nga ajo e shekullit që sapo kaloi. E kam fjalën
për poetin Kavafis.
Krijimi është vuajtje në vetmi, mbyllje në
mikrobotë, që kërkon të dalë nga fshehtësitë e shpirtit në makrobotë. Kavafis
ishte i mbyllur në vetminë e vet, vuante vite të tëra për të nxjerrë nga
shpirti të fshehtën e një poezie. Ai nuk interesohej fare si shkruanin poetët e
tjerë grekë të kohës. Në Greqi asokohe lulëzonte romantizmi me përfaqësues të
mëdhenj, të cilët ndiqnin traditën, duke e modernizuar atë me mjete të
reja shprehëse. Për Kavafin tradita ekzistonte në një formë tjetër, krejt
ndryshe dhe prej tij kodifikohej në një mënyrë që të tjerët nuk mund ta
kuptonin. Kavafis për rreth 40 vjet ishte një poet i kullës së fildishtë, sepse
krijimtaria e tij përjashtonte të tjerët. Të gjitha poezitë e poetit, rreth 13,
në mbi tridhjetë vjet, kishin brenda tyre kundërshti ndaj asaj që ishte krijuar
para tij. Mos vallë Kavafis shkruante për të përjashtuar të tjerët? Absolutisht
jo. Ai shkruante të nxirrte përjashta të fshehtën e vet, e cila mbetej e
fshehtë sepse nuk çkodifikohej dot, duheshin çelësa të rinj për ta hapur baulen
ku gjendej thesari. Pra Kavafis përdorte shenja të tjera që përbënin një kod të
ri.
Te poezia e tij, Mure, poeti shprehet "... përreth më ngritën mur. / Dhe tani rri dhe
dëshpërohem këtu. / Më gërryen zemrën dhe trurin ai mur, / sepse jashtë kisha
gjëra shumë për të bërë". (Përkthimi im). Kështu e përshkruan ai vetë
përjashtimin...
Po përdorim përsëri një thënie të Platonit, që e
kanë shfrytëzuar aq mirë kubistët: ndjesia është lëvizje, shpirti, (fryma)
palëvizshmëri2. Kubistët e shndërruan kështu: lëvizja
është armik i formës3. Thënia e mësipërme e
Platonit është, sipas mendimit tim, shumë komplekse. Sipas tij, ndjesia,
(aftësia perceptuese me anë të shqisave), ndërgjegjja, që buron nga
qenia materiale njerëzore, është e lëvizshme, e ndryshueshme, kurse shpirti nuk
ndryshon, sepse është i përjetshëm. Kjo na çon te mendimi se shkrimtari, lëviz,
udhëton atje ku do të shkojë ai edhe pa lëvizur fizikisht, nëpërmjet dhe falë
ndjenjës së tij, në vetminë e vet.
Një studiuese e Kavafit, Alqi Thrilo, në vitin
1932, në revistën Qiklos, në shkrimin me titull "Disa përshtypje nga vepra
e Kavafit", shkruan: "Jeta është një mashtrim i madh"..Pyes
zonjën e nderuar: Kur jeta është një mashtrim i madh, po letërsia ç'është? Duke
iu referuar poezisë Itaka, ajo bën një vëzhgim të mprehtë kur thotë, natyrisht
për atë që udhëton drejt Itakës dhe për këdo që duhet të udhëtojë drejt Itakës:
"Do të mësojë se udhëtimi nuk të çon gjëkund, se gjithçka është e kotë,
se Itakat nuk ekzistojnë, por në udhë do të argëtohet, do pasurojë egon e vet,
do ketë mësuar të vëzhgojë... Njeriu do ketë zbuluar magjepsjen nga jeta dhe
kënaqësinë e ekzistencës...".(Përkthimi
im).
Jo vetëm kjo poezi, por edhe të tjera, krejt
vepra e Kavafit përshkohet nga udhëtimi ndiesor i njeriut nëpër botë të
panjohura, prej të cilave shpirti i tij pasurohet. Pikërisht në udhëtime të
tilla e gjen shkrimtari të fshehtën që kërkon të sakrifikojë duke ua zbuluar të
tjerëve, duke ndjerë dhembjen e vetmisë dhe të sakrifikimit të së fshehtës së
vet. Jeta dhe vepra e Kavafit, por dhe e shkrimtarëve në përgjithësi, (këtu nuk
fus të gjithë ata që shkruajnë e bëjnë male me libra dhe që fare mirë mund të
quhen shkrum(b)tarë, por jo shkrimtarë), është një ikje e hidhur nga
realiteti, një zhytje brenda ndjenjës së tij, që lëviz në realitete të tjera,
të cilat janë të vërteta vetëm për të dhe të kodifikuara në shenja, që presin
të zbërthehen e të kuptohen nga të tjerët.
Më vjen edhe sot për të qeshur me diçka që më
tha dikur një miku im grek, i cili sot nuk jeton më. E quanin Vangjelis
Pavlopulos dhe e pëlqente Kadarenë, sidomos librin e tij "Kamarja e
turpit". Një ditë, më tha, vendosa të shkoja në Stamboll për ta parë atë
kamare, ku viheshin kokat e prera të kryengritësve kundër perandorisë. Shkova
dhe pyeta gjithkund, asnjëri nuk dinte gjë për të. Qenka mashtrues i madh ky
shkrimtari juaj, më tha. Paska krijuar një Stamboll tjetër nga mendja e tij!
Kadareja e kishte krijuar vërtetë Stambollin e
vet, pa lëvizur fizikisht, duke udhëtuar nëpër kohë në vetminë krijuese, duke
ngritur një qytet të ri perandorak, të besueshëm ndoshta më shumë se sa i
vërteti.
A ka të bëjë tradita me tërë këto që thamë? A
është tradita e dhënë e përgjithmonshme, e pandryshueshme? Përse tremb largimi
prej saj?
Tradita është një grumbullim përvojash që jepet
e gatshme për zgjidhje të gatshme. Traditë ishte për njeriun ngrënia e ushqimit
pa praninë e zjarrit. Më pas, pas zbulimit të zjarrit, as i shkonte në mendje
kujt të hante mish të gjallë. Në fillim u përdor guri, më pas veglat prej
metali. Njeriu vuri në përdorim rrotën, e kështu me radhë. Përvojat e vjetra
përherë kanë zëvendësuar të rejat, po jo brenda një dite dhe jo pa përpjekje e
kundërshti. Vetëm brenda shekullit XX sa tradita janë përmbysur në të gjitha
fushat. Po përdor si shembull Urën e Artës dhe atë të Patrës. E bukur është Ura
e Artës, janë kënduar balada për të, por me mënyrën si është ndërtuar ajo, me
vështirësi dhe kurban, mezi qëndroi më këmbë, e përse? Vetëm për të kaluar
matanë një lumi disa metra të gjerë. Por për kohën e saj ajo quhej madhështore.
Shumë vetë dyshuan në ndërtimin e saj. A mundet, me atë traditë ndërtimi të
kalohej mbi det në dy brigje aq të largëta, siç ndodhi me Urën e Patrës, që
duhej të përshkonte disa kilometra? Padyshim, kjo përvojë e re e përjashton
urën e mëparshme, e quan një traditë të tejkaluar, që nuk jep më zgjidhje të
frytshme e të gatshme, përjashton traditën e ndërtimit të atyre lloj urave.
Traditat e reja në fusha të tjera të
përditshmërisë njeriu i pranon më lehtë se ato në fushën shpirtërore. Për
shembull, pranon të lindë fëmijë me fekondim artificial, të marrë organet e
dikujt për t'i ikur vdekjes. Megjithatë e ka të vështirë të pranojë një mënyrë
tjetër të kënduari, të vallëzuari, të pikturuari, apo të shkruari. Më të
vështirë e kanë vetë krijuesit që rendin prapa traditës, të cilët ndjehen të
sigurt brenda zgjidhjeve të gatshme të së kaluarës, që janë tejkaluar dhe nuk e
ndihmojnë më të fshehtën të sakrifikohet për t'iu zbuluar të tjerëve. Kodi i
saj estetik është konsumuar. Kush kërkon zgjidhje të tjera, përjashtohet prej
tyre, sepse krijimtaria e tij do të krijojë traditë të re në të ardhmen, pra do
të jetë përjashtuese për ta.
Qershor
2007
1. "To máti dhen tha mborúse
na vlépi ton ílio an dhen íqe to sqíma tu iliú"- citim i Kakia
Nataridit në librin Piktura (I Zografiki), faqe 12, Athinë 1946
2. "I ésthisi íne qínisi, to
pnévma aqinisía", po aty, faqe 58
3. "I qínisi íne ehthrós tis
fórmas", po aty, faqe 58