Virion Graçi, lindur në vitin 1968... Në 1988 i lejohet të studiojë aty ku ka ëndërruar, për gjuhë e letërsi shqipe. Në 1991 emigron ilegalisht në Greqi. Kjo përvojë e jashtëzakonshme dhe tronditëse kthehet në lëndë të parë për romanin “Të çmendur në parajsë”, shkruar kur autori ishte vetëm 24 vjeç. Romani njeh sukses, përkthehet e botohet në Francë, “Edition Gallimard” dhe në Greqi, “Edition Patakis”. Me diplomimin në 1992 fillon të punojë në ATA (Agjensia Telegrafike Shqiptare e lajmeve). Puna e atyshme e njeh më mirë me dinamikën sociale të tranzicionit post-komunist dhe me mënyrën e shtresëzimit të ri klasor të krejt vendit. Thellësisht i neveritur prej asaj që duket qartësisht në Tiranë, në 1994 kthehet në qytetin e prejardhjes, në Gjirokastër, si ligjërues në Universitetin e qytetit për 16 vjet, deri në 2010. Gjatë kësaj periudhe boton: “San Valentino” (poezi, 1993) dhe romanet: “Të çmendur në parajsë” (1995), “Shpata e ndryshkur,” (1999), “Bijtë e zotit majmun” (1999); “Babai në shi” (2000), “Zonja pa emër” (2005), “Litari dhe lamtumira” (2011), “Stina e Hijeve” 2014. Nga viti 2004 e në vazhdim angazhohet si publicist editorialësh në shtypin e pavarur qëndror; bën recensione e analiza për vepra dhe autorë nga vendi dhe nga bota, të cilët i çmon, merr pjesë në formune e debate publike të shtruara në formë forumesh a polemikash. Aktualisht punon në Tiranë në Qendrën e Studimeve Albanologjike, në sektorin e letërsisë bashkëkohore shqipe. I njohur dhe i pranuar tashmë në vendin e tij si publicist dhe romancier, V. Graçi ka qenë i ftuar si shkrimtar edhe në aktivitete të ndryshme jashtë trevave shqipfolëse: Athinë, Sarajevë, Grac, Caen, Bruksel, Krems, Vienë. Romani “Stina e Hijeve” është fitues i Çmimit Kombëtar “At Zef Pllumi” dhe i Çmimit të Madh Kombëtar të Letërsisë, si romani më i mirë i vitit 2014.
Revista Haemus: I dashur Virion Graçi, çfarë ndryshimi që mund të cilësohet vendimtar për letërsinë gjen mes Tiranës së dikurshme dhe të sotmes?
Virion Graçi: Në Tiranën e dikurshme letërsia ishte pak a shumë tempull i atyre që lexonin dhe kjo përbënte një lloj sekreti, kishte një lloj shenjtërie. Kurse diskutimet letrare mund t’i ndaj në dy: ato institucionale, që vinin nga zyrat e pushtetit politik-shtetëror, dhe kjo ishte një punishte kolektive që përpiqej të krijonte vepra dhe emra me kriteret që kish dhe partia-shtet, e cila i kish përzgjedhur për atë punë besnikësh. Diskutimet e tjera, ato mes shokësh, miqsh, lexuesish, apo dhe midis vetë krijuesëve, por jo në redaksi, ishin me sqimë, serioze, me vlera të jashtëzakonëshme edukuese. Natyrisht, diskutimet kurrë nuk e mësojnë dikë si të shkruajë një vepër, por ta japin një panoramë të plotë të pikëgjykimeve të pafundme si mund të lexohet / interpretohet një vepër. Kjo ishte Tirana e viteve tetëdhjetë. Sot librit vetë i mungojnë dy gjëra bazë: agjensitë e shpërndarjes dhe LIBRARITË.
Botuesit e mirë janë të pakët, kurse botues mbizotërues, tipik shqiptar, është ai që nuk merr mundimin të jetë zbulues, mbikqyrës e kujdesar vlerash origjinale, por mjafton të gjejë para botimit mbulimin financiar të shpenzimeve plus fitimin e tij, e ta dërgojë në shtypshkronjë dorëshkrimin. Në bisedat e përditëshme ka kryetema të tjera, letërsia mund të jetë ndër gjërat e fundit për të cilën mund të kujtohen njerëzit, e kur kujtohen për letërsinë kam përshtypjen se janë bërë tepër mbllaçitëse, qarkullojnë me zili a përqeshje lajmet banalo-sensacionale që vijnë nga bota mediatike, por nuk ka prekje të zemrës së librave të mirë, nuk ka kureshti fisnike ndaj veprash të reja a autorë të rinj e doemos as reflektime serioze për letërsinë cilësore që botohet në botë. Kam frikë se Faik Konica mund të ketë pasur të drejtë në parandjenjat e tij për bashkëkombasit, kur shkruante se kanë njëfarë urrejtjeje për të bukurën. Për ta mbyllur krahasimin mund të them se, si dje, edhe sot, librat e mirë, librat e çmuar artistikë, pak ose aspak vend gjejnë në vitrinat e librarive, vazhdojnë të qarkullojnë dorë më dorë, shoqërisht, thuajse ilegalisht. Dikur direktiva, dogma, pengonte ose rriste artificialisht emra, kurse sot ka vetëm dallavere lekësh e dekoratash reciproke sipas tarafeve e rokadave politike. Në planin vetjak jam pa bashkëbiseduesit e brezit tim: pjesa dërrmuese, studentë e studente të shkëlqyera kanë ikur në emigrim, disa që ngelën apo erdhën pak më vonë u nënshtruan për pragmatizëm ose prej prirjes natyrore ndaj autoriteteve të gatshme që gjetën nga e kaluara e afërme. Ata u bënë në shumë mënyra fytyra e re dhe fuqia e re ebotës së mëparshme. Po jap një nga shembujt më të thjeshtë të ditëve të fundit. Në intervistë më shkrim një miku im i viteve studentore në gjuhë-letërsi, pyetjes për të rejat letrare pas viteve ’90 i përgjigjej: «Dritëro Agolli, Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo (i viteve shtatëdhjetë në shekullin e kaluar) «po bëhet pak ose aspak për këto figura», Gënjeshtër e madhe, si për nderet e munguara ndaj personit të përmendur, gënjeshtër po kaq e madhe për letrarët që u shfaqën në vitet nëntëdhjetë, të cilët ai i njeh si njerëz e krijues prej tridhjetë vitesh. Atëherë pse refuzon t’i përmendë disa romane për të cilët në bisedat tona dëshmon njohje e simpati të veçantë?!… E kështu si ky gjithë zërat publikë të brezit tim… Profesioni si pedagog e studiues letërsie më ka krijuar mundësinë e përherëshme të bisedoj me më të rinjtë, me brezin pas meje; me ta ka më shumë pyetje-përgjigje se sa dialog të mirëfilltë, debat, kundërshti të arsyeshme.
Cila ishte ecuria e poezisë sate deri në shkrimin e prozës së parë?
Vonë kam filluar të shkruaj poezi, nga viti i dytë ose i tretë në fakultet. Kisha shkruar dhe më parë poezi, kur luftoja të më jepej mundësia e studimit në universitet, por ato nuk i paraqita dot diku: ligjërimi im poetik anonte nga proza poetike, madje ishte e përshkuar nga një ironi e madhe që përfshinte leksikun e përdorur dhe vetë situatën e sendërtuar artistikisht. Në vitin 1988 e bëra një vëllim, «Trilli i dallëndysheve», e çova tek «Naim Frashëri», por nuk mund të botohej – figuracion i errët, fyerje për ligjërimin tradicional poetik shqiptar etj… Shkruaja majft në atë kohë dhe gjer nga viti 1992 i pata të daktilografuar 7 libra poetikë, secili i konceptuar e i strukturuar mirë si libër i pavarur. Kam pasur lexues të kësaj pasurie të humbur poetike mjaft shokë e shoqe të fakultetit, sot disa janë letrarë e njerëz të njohur. Prej kësaj pune botova vetëm vëllimin e parë, «San Valentino», në 1993, pjesën tjetër i shpërbëra, i flaka… Dhe tani, megjithëse kam botuar shtatë romane, ata që më njohin personalisht më thonë se në poezi kam qenë i mirë… Paradoksalisht, pa shkruar një tregim ose skicë të vetme letrare, shkrova romanin tim të parë dhe e botova pa humbur kohë. Nuk dua të stërhollohem me spekulime gjasme teorike, por mendoj se shkrimtari është vetëm një: shkrimtar-artist. Nuk ka vetëm poet, vetëm prozator, por shkrimtar-artist, i cili ndryshon mjetet shprehëse, ose zhanrin në të cilin shprehet, i shtërnguar nga lënda jetësore, nga horizonti i mendimeve që do t’i shprehë sa më maksimalisht. Heronjtë, personazhet e diktojnë zhanrin ose figurën estetike mbizotëruese.
Çfarë kohe e vendi ka sot poezia në krijimtarinë tënde? Ishte e kaluara më e mbarë për poezinë, apo poezia nuk e gjen dot veten në trajtat e së tashmes (historike)?
Kureshtarëve të mi u kam thënë: shkruaj romane për të mos e humbur poezinë që kam në vete… Shpresoj se e kam zgjeruar hapësirën e poezisë së shprehur, kam pajtuar mjetet e shprehjes me zërat e brendshëm të qënies sime, kur kam kaluar nga poezia në roman, dhe nuk kam bërë metamorfozë tjetër cilësore, konceptuale. Po të vuaja nga egozimi i madh, do t’i sublimoja romanet e mi, duke i reduktuar në tre-katër poezi, ose në disa poema gjithsej. Por do të ishin vargje fatkeqe, nuk do të komunikonin dot gjerësisht, ose do të merreshn tjetër për tjetër. Duke ia dhënë lexuesit si romane ato jetë të përjetuara e të figuruara artistikisht, unë i ofroj atij më tepër, i jap gjithë jetën time, frymën time, të dukshmen, të prekshmen, jo produktin përfundimtar, jo poezinë e shërbyer për një pakicë snobësh pseudo intelektualë si ëmbëlsira për fëmijët ose kafja e mesme për të moshuarit tekanjozë. Poezia dëshmon fuqishëm unin autorial, dhe (dyshoj unë) aspak mjaftueshëm shoqërinë, epokën, kurse romani bën të kundërtën, prandaj unë e ushtroj atë me dëshirë, me përkushtim.
Përvoja e mërgimit për një autor të shqipes?
Ajo e shekullit XIX dhe gjysma e parë e shekullit XX ishte periudhë e ndritur kulturore-atdhetare dhe Shqipëri-formuese, në çdo pikpamje. Pas vitit '44, mërgimi u bë më i detyrueshëm e më i padobishëm, pasi në atdhe jo vetëm që nuk priteshe a shiheshe si një yll, si një dritë që vjen nga qielli, por pengoheshe në punën, jetën, pasionet e tua të përditshme nga «emigrantë» të tjerë të dërguar si qen roje, si neutralizues, ose si vrasës prej vendit tënd, prej shtetit komunist. Punët letrare-intelektuale të ngritura prej tyre me mund e flijim u heshtën, u evituan në kohën e tyre, po heshten nëpërmjet zhurmës tani, prej zhurmës ose prej instrumentalizimit të tyre, duke i tjetërsuar e zvetënuar. Mërgimi pas rënies së komunizmit, solli te mërgimtari shqiptar nevojën e natyrshme për t’u integruar qind për qind në vendin e ri, në kulturën e re, në shoqërinë e re. Kjo shtresë shoqërore bën me të drejtë rolin e kritikut ndaj euforisë dhe melankolisë anakronike që gjendet me shumicë këtu. Vetë kam ikur për punë pak muaj në vitin 1991, kam dalë çdo vit në Greqi si vizitor nëpër miqtë e mi që jetojnë e punojnë atje, përveçse, i ftuar në aktivitete kulturore kam qenë në disa vende europiane ku kam takuar edhe shqiptarë. Për shumë emigrantë që nisin të shkruajnë vetëm në gjuhën e vendin ku jetojnë mund të perifrazoj prof. Sabri Hamitin duke thënë se zgjedhin të jenë në periferinë e një sistemi tjetër letrar-kulturor e jo të përpiqen të jenë autorë qëndrorë në gjuhën e tyre të origjinës. Kurse përvoja e mërgimit mund të kthehet në pasuri të jashtëzakonëshme mendore-emocionale për atë që e ka të lindur ndjeshmërinë, reflektimin e thellë dhe aftësinë shprehëse-krijuese.
Si ishte udhëtimi yt pa leje drejt lirisë?
Për arsye politiko-biografike mua nuk më ka dashur vendi im në periudhën para viteve nëntëdhjetë, por unë e doja si shtëpinë time vendin ku jetoja, e doja historinë e Shqipërisë dhe heronjtë e saj; doja pa dyshim edhe bukuritë e shumta natyrore që më kish kapur syri. (Pas nëntëdhjetës Shqipëria nuk deshi më askënd, përveç dallaverexhinjve dhe atyre që po e çojnë nga rrënimi në rrënim, duke e poshtëruar si rreckë pa zot). Më 9 korrik ’91, kur kapërceva ilegalisht kufirin për të punuar dy-tre muaj e për t’u rikthyer që të përfundoj studimet, shtëpia jonë e përbashkët, atdheu ynë ishte shembur me gjithçka: kish rënë shteti, kish pllakosur varfëria, ishte shpallur anarkizmi dhe sharlatanizmi politik, të cilin e pata dhe e kam fatkeqësisht mu përpara hundës sime. Si shpeditë, kapërcimi i kufirit dhe mbërritja deri në Athinë nuk qëlloi aq i vështirë e me rreziqe sa e kisha menduar më parë. Nga ana mendore, emocionale, për mua ishte një tërmet: ikje nga Tirana ku kish filluar të mungonte në dyqane edhe buka, marmelata e fikut dhe pakoja mujore e gjalpit industrial, dhe futeshe në një paradhomë luksoze të asaj që njihet si shoqëria perëndimore e konsumit, e bollëkut, e mirëqënies materiale. Në shpirt e ndjeja se isha një bimë e shkulur nga toka ime dhe herët a vonë do të kthehesha i penduar në vendlindjen time.
Si ishte liria që gjete?
Kam pasur një britmë të brendëshme të cilën ia kam transpozuar protagonistit të romanit tim të parë: ku po shkoj unë pa veten time, pa librat e mi, pa gjuhën time?! Në Athinë, ku ndenja një javë, dhe në një qytezë bregdetare, ku ndenja më shumë, m’u desh të krijoja një personalitet tjetër: u shpalla Spiros e Jorgos për t’ia pakësuar andrallat vetes me vendasit, për herë të parë fsheha mendimet e mia të vërteta, ndjeshmërinë time të veçantë, dhe nxorra në pah muskujt e fortë, forcën fizike të trupit, aftësinë djaloshare për t’u ripërtërirë e për t’u çlodhur, për t’ia nisur sërish me vrull çdo pune të rëndë që do të kisha fatin të gjeja. Ajo që më pëlqeu tek vendasit ishte pakënaqësia e tyre ndaj mirëqënies në të cilën jetonin. Ajo që më ngrohu zemrën për shumë vite ishte solidariteti i emigrantëve të mëhershëm shqiptarë me emigrantët e rinj. Përfundimisht, isha i lirë dhe i detyruar të mos jem më vetvetja.
Mendon se liria ka një thelb kudo, apo çdo hapësirë gjeopolitike bart një lloj lirie, e cila, për dikë, mund të jetë ndëshkim?
Për lirinë më kujtohen dy shprehje por jo autorët… e para… Të jesh i lirë do të thotë të kesh në vete shumë mundësi zhvillimi… dhe e dyta… Je i lirë aq sa mjete jetese ke në dispozicion. Duke e parë veten si qënie familjare sot, mendoj se, duke sakrifikuar rehatinë asfiksuese të Shqipërisë dhe duke e nisur nga e para në një vend perëndimor, do t’i kisha dhuruar pasardhësit tim lirinë në të dy kuptimet e fjalës, që ai të zhvillonte e të kultivonte normalisht çdo talent që mund të kish, dhe do të kish një fëmijëri të mirë për nga mjedisi shoqëror, edukimi, shkollimi. Por mund të bëhesha somnambul, pasi kujtesa ime vertikale, me rrënjët thellë në kohë familjare, por edhe në kohë historike-etnike, nuk do të më linte të qetë. Ishim plot ëndërra dhe përfytyrime të mira për të ardhmen e vendit tonë. Do të fitoja një të ardhme për fëmijën tim, por do të humbisja të shkuarën time dhe të prindërve të mi. Përfundimisht do të reduktohesha në një kredit-kartë për tim bir, por do të isha i dyzuar, ose padrejtësisht mund të ndihesha i kompleksuar, si shishe qelqi e zbrazur nga personaliteti, ngjyrat vetjake. Ky do të ishte një ndëshkim që vinte nga liria…
Ikja nga vendlindja, shkollimi, kthimi i përkohshëm në vendlindje… Janë disa mërgime llojesh e përmasash të ndryshme…
Më është dashur të shpërngulem shumë herë në jetë, të ndërroj vendbanim, dikur – për të shmangur më të keqen, tani vonë – për pak më mirë. Jam kthyer në fshatin ku kalova shtatë vitet e para të jetës pasi im atë ishte emëruar si mësues atje: nuk gjeta as shtëpinë ku kishim banuar, as vetë godinën e shkollës, ishin rrafshuar, kish mbirë bari kudo, nuk banonte më askush atje. Bota ime e mbetur në kujtesë si e madhe, e pafundme, ishte katandisur sa një shami xhepi dhe mua më dukej vetja si një struc gjigand, i cili, me dy-tre hapa e kapërcen një shkretëtirë… Shkollën e mesme e bëra në qytetin e Korçës. Pas 20 vitesh u riktheva mu në oborrin e ish-shkollës sime, tani shkolla 9 vjeçare «Demokracia». M’u drodh zemra për vitet e mia të shkuara, për adoleshentin e dikurshëm që kurrë nuk i pati punët mirë, por kurrë nuk i shteronte humori, kryelartësia. Nga oborri i ish-shkollës sonë mora në telefon një shokun tim të klasës: - Je këtu afër? Të dal për kafe? - më tha ai që nga Gjirokastra. E ndërpreva thirrjen. (Kisha pasur përshtypjen se ndonjëri nga shoqëria jonë do të nxirrte kokën nga dritaret e shkollës, dhe ndenja aty si shtyllë druri për gati gjysmë ore).
Rikthimi në Gjirokastër pas dhjetë-njëmbëdhjetë vitesh nuk ka qenë aspak trazues në aspektin emocional. Ndihem i lehtësuar që u ktheva pasi pata mundësi të njihja më mirë njerëzit e rrethit tim familjar, prindërit e mi, e mjaft njerëz të tjerë, ish-fëmijë që tani ishin bërë burra dhe burrat të dikurshëm ishin moshuar ca si tepër. Ikja përfundimtare nga Gjirokastra gjashtëmbëdhjetë vjet më vonë ishte po ashtu pa dramacitet. E kisha kujtesën dhe mendjen plot dhe koha do të m’i bënte më të qarta e më të ndezura ngjyrat e botës së vogël që po lija pas krahëve me dëshirë. Ndërsa Tirana më duket thjesht një hapësirë pune e sfidash jo përherë të këndëshme e dinjitoze. Nuk jam mërzitur ndonjëherë prej Tiranës si qytet, por nuk mund të mbijë tek unë asnjë grimcë dashurie a ndjeshmërie për të. Më duket si sallat e tranzitit në aeroportet e mëdha të botës.
Nëse do të nevojitej, si do t’i kishe paraqitur (ritreguar shkurt) librat e tu?
Ritregime kam qenë i detyruar të bëj për procedurë paraqitjeje, për hir të standardeve. Tregoj ngjarjen bazë, skeletin epik, por jam i vetëdijshëm se po gënjej në dëm të romanit tim, pasi ajo që vërtet vlen nuk mund të ritregohet. Ritregimi i nënshtrohet një shablloni, një modeli burokratik e, si i tillë, është një e keqe e pashmangshme, e pakëndëshme.
Veç të tjerash, proza jote shquhet nga një lakonizëm i rrallë dhe nga një lloj universalizimi i pasforcuar i anekdotikes. Çfarë marrëdhëniesh ke me traditën e rrëfimit shqip dhe evropian?
Jeta ime, prej nga më buron krijimtaria, është jetë Shqipërie e shqiptarësh, të tjera vepra do të kisha shkruar po të kisha lindur ose jetuar në tjetër vend. Nuk besoj se ndonjë autor shqiptar ka ndikuar sadopak në fizionominë time artistike, sepse tek askush nuk kam ndier peshën e patejkalueshme të përsosmërisë, të humanizmit, të dashurisë për jetën. Në letërsinë tonë poezia, duke veçuar Mjedën, Lasgushin, Camajn, Zef Zorbën, Rreshpjen… paraqitet si kronikë ditore e vargëzuar, ndërsa romani – një përsëritje e cekët e realizmit klasik të shekullit XIX. Tregimi ka dy mjeshtra që do të jetojnë gjatë: Koliqin dhe Kutelin, por prej tyre si ndikim më ka privuar distanca e largët në kohë dhe lënda jetësore përkatëse, pothuajse e huaj me problematikën e pamjet e sotme të jetës… Për të krijuar mendime më të qarta e më të thella për vendin tim më kanë shërbyer mendimtarët tanë të viteve tridhjetë, B. Merxhani, Mit’hat Frashëri, A. Arapi, I. Toto, etj. Si universitete të mjeshtërisë artistike kam pasur me radhë autorë madhorë nga letërsia europiane dhe ajo që shkruhet në anglisht. Kur kam lexuar italianin S. Kuazimodo, për shembull, e ndjeva veten të përmbytur nga bukuria dhe eleganca ambivalente e pamjeve dhe figurave letrare, aq sa thashë me vete: Mjafton ky, nuk mund të shkruhet më mirë. Po kështu kam menduar e ndjerë kur lexova argjentinasin Kortazar – model dhe majë e patejkalueshme në tregimin bashkëkohor. Po ashtu M. Soresku më ka çliruar nga idetë e mia aventureske për të bërë letërsi të bukur - ja ku është poezia, kam thënë, s’është e nevojëshme të sfilisim veten e të zhgënjejmë ndjekësit tanë të pakët në numër. Mandej të mëdhëjtë e e romanit nga amerika latine… kurse shkollën bazë besoj se e kemi të përbashkët si brezni: Balzak, Hygo, Dikens, Tolstoi, Çehov. Tregimtarët e romancierët e botës anglofone janë po ashtu himalaja të artit letrar, kurse francezët dinë të bëjnë magji artistike edhe me fabula modeste.
Cila periudhë historike shqiptare të duket më pak e zbërthyer, ose më rrejshëm e trajtuar nga letërsia?
Periudha 1939-1992 është trajtuar qëllimisht rrejtshëm nga autorët që shkruan pas vitit 1944. Me keqardhje më duhet të vërej se asnjë epokë e jetës shqiptare nuk e ka pasur ligjërimin e vet të madh artistik, ndonëse ka pasur shkrimtarë tepër të kulturar që nga periudha e Rilindjes e deri në Luftën e dytë Botërore. Ndoshta në të ardhmen, nga nevoja për fabula ekzotiko-historike, romancierët mund t’i nxjerrin nga pluhuri i shekujve fytyrat e dikurshme të vendit tonë… Sa për aktualitetin… po të flasim me gjuhën e rojtarëve të pyjeve, periudha 1992-2014 duket e shfrytëzuar masivisht e pa kriter, e jo rrallë pa asnjë ide të materializuar estetikisht.
Cili të duket ‘vendi’ më i përshtatshëm, ose ‘zona e bekuar’ nga ku e vjel lëndën artistike, sidomos në këto kohëra kur absurdi dhe grotesku sikur shkruhen vetë?
Në kohë të tilla ku «absurdi dhe grotesku shkruhen vetë» e humbet dëshirën jo vetëm të shkruash, por dhe të marrësh frymë si qënie e zakonëshme njerëzore. Jeta është kthyer në stadin fiziologjik të përpjekjeve sfilitëse për përmbushjen e nevojave, kërkesave elementare. Një shtresë e mesme ekonomiko-kulturore nuk ekziston. Një e treta e popullsisë së ikur nga vendi janë pikërisht 40-50 vjeçarët e tanishëm, ata që ishin me kulturë, nerv qytetar e vitalitet. Të ngelurit këtu, më të moshuarit ose më të rinjtë, janë të lidhur me shijet: realiste-klasike, të parët, dhe me lodrat e tekonologjisë zbavitëse – të dytët. Stadi i lartë, ai i jetës së kultivuar estetike, mungon, pavarësisht se robinsonë të padorëzuar në prangat e vulgaritetit urban vazhdon të ketë. Kolegë nga Europa e stabilizuar në mirëqënie e jetesë të kulturuar na kanë thënë se, «si shkrimtarë që jetoni në vende problematike, ju jeni në mes të floririt, ndërsa ne duhet të shoshisim tonaleta rëre që të gjejmë diçka që ia vlen të tregohet». Mbase kanë të drejtë, por kush do t’i lexojë veprat tona të përftuara nga floriri i mjerimit, kaosit, marrëzisë?! Kënaqësitë apo vërejtet e para autorëve shqiptarë duhet t’u vijnë prej lexuesit natyral, përderisa bëhet fjalë për fate e fakte relativisht të përbashkëta. Por çfarë lexojnë njerëzit tanë? A lexojnë vallë ata? A duan ata të njohin vetveten përmes shprehjes cilësore letrare, apo thjesht sfilojnë me lista librash super të shitur në tregun botëror, sipas klasifikimeve mediokratike?
Është një embrion për çdo vepër, një zhgënjim i madh nga shoqëria ku bëj pjesë, një dhimbje e madhe për njerëzit që më rrethojnë, një mendim kontradiktor i zgjatur në kohë, por i qenësishëm, i paharrueshëm, një habi e madhe, tmerrësisht e madhe, më detyron të kërkoj nëpërmjet një romani të ri gjasat, mundësitë, rrethanat, marrëdhëniet ndërnjerëzore që e bëjnë të pamundurën të mundur, anekdotiken të natyrshme, dramatiken përditshmëri, përditshmërinë tragjedi pa gjakderdhje, pa fund.
Çfarë vendi mendon se ka letërsia e sotme shqipe, - jo medoemos ajo e njohura zyrtarisht, - në kontekst evropian?
Potencialisht asnjë popull e asnjë racë nuk është e privuar nga talentet e mëdha në çdo fushë të dijeve a arteve. Besoj se kemi dhe ne talente të rralla për çdo fushë, por i vret mikroklima, i mbyt vendosmëria inerciale e shoqërisë që dëshiron të trillojë një të kaluar të madhe kulturore e ta përtypë atë rrenë si ariu polar dhjamin për të penguar lindjet e reja, ardhjet e reja që prishin gjendjen muzeale në vend-numëro. Vetë pyetja juaj që dallon letërsi zyrtare dhe jo zyrtare, me të cilën pajtohem tërësisht flet për një realitet të shëmtuar në marrdhëiet midis krijuesëve dhe hallkave promovuese të artit. Shtëpitë botuese të themeluara nga njerëz të kulturës falimentuan pasi libri këtu, si mall tregu ecën ngadalë dhe duhen prapavija të tjetra mbështetjeje shtetërore, ekonomike e sponsorizimi që të mund të mbetesh e të afirmohesh si botues i rëndësishëm. Ndërmjetësit kulturorë me botën europiane mungojnë. Nga brezi im ka autorë që shkruajnë bukur, ka romane të mirë, por mikroklima shqiptare e bën punën e saj.
A mundet letërsia të ringjallë mirëkuptimin e dikurshëm (qoftë ai edhe nga halli) mes brezave, por edhe mes antarëve të të njëjtit brez?
Kam pasur një roman («Babai në shi», botuar dy herë) që ka pasur një problematikë të tillë, në fakt në një plan më të ngushtë, më familjar. Besoj se konflikti dramatik prind-fëmijë atje krijohet prej ngjashmërisë prind-fëmijë, pra, «pse jam si ti, baba, pse jemi krejt njëlloj sa i përket cilësive morale dhe sjelljes së moralshme, të virtytëshme në shoqërinë që nuk e duron dot moralin e mirë, ndërsa njeriun e mirë e shkatërron». Letërsia e mirë, përmes fatit të kryer të herojve të saj, të tregon se sa e kotë dhe vetëshkatërruese është ndjenja e urrejtjes, sa kotësi është etja për sundim, për mbizotërim; se sa qesharake e fatale janë ato ngulmime për protagonizëm në dëm të personalitetit dhe mbretërisë modeste të atij tjetrit që mund të jetë i afërmi yt, prindi, vëllai, shoku ose pasardhësi yt. Mendoj se duhet të respektojmë në heshtje kufijtë natyrorë dhe flamurin e secilit njeri, pavarësisht se mund të na duket anakronik, i parëndësishëm, regresiv. Fundja gjithçka që bënë prindërit tanë, prindërit e mi: revolucionet, nënshtrimin e vetes ndaj shtetit diktatorial, largimin nga idealizimi rinor, flijimin gradual të jetës së tyre tokësore e bënë si më të mirën e mundshme për familjen biologjike, për të ardhmen time. Jam i bindur: nëse kanë bërë heroizma apo gabime të qëllimshme, më kanë pasur në radhë të parë në mendje mua, e si mund t’u ofroj strategji të reja e moral të ri 30 vjet mbasi lufta ka mbaruar?! Jo, vetëm mirënjohje ose keqardhje pa fund. (E kam shprehur këtë aventurë e sakrilegj prindëror në një pjesë të romanit tim të fundit «Stina e Hijeve»…) Një letërsi e madhe të ngjall mirëkuptim e keqardhje për secilën krijesë njerëzore, pavarësisht konstituimit të tij etiko-moral e historik. Personazhet me disponime demoniake, negative, çnjerëzore, që ka fondi i artë i letërsisë botërore gjenden kryesisht tek Dante, tek Shekspiri, tek Dostojevski, por nuk të pushton urrejtja aktive për ta kur lëvrijnë si krimba plehu në mjerimin e pasioneve të tyre.
A mund ta shohë shkrimtari ftohjen dhe tjetërsimin e njeriut të sotëm si një zgjidhje, apo zgjerim fatlum, për vetminë e tij krijuese?
Shkrimi i një vepre kryhet zakonisht në vetmi, por gjatë shkrimit thërret në shoqëri qindra, mijëra njerëz, ngjarje, histori që i ke si të tuat. Pra, kur shkruan i ke shpallur luftë tredimensionale vetmisë dhe ëndërron ta shkrish në një popullatën tënde të brendshme me shoqërinë, me jashtësinë e botës së madhe, reale, konkrete, me… lexuesit e mundshëm të veprës sate. Njerëzit janë ftohur dhe janë bërë disi robotikë në marrëdhëniet e përditëshme dhe në mjediset e përbashkëta të punës, të çlodhjes a të hapësirave të lira urbane, por nuk mendoj se e kanë humbur interesin për jetën, për kategoritë e ndryshme të etikës, të moralit dhe të së bukurës. Thjesht: nuk janë më fjalamanë të drejtëpërdrejtë si dikur, kur i hapeshin në bisedë të parit bashkudhëtar në tren, por janë më të fokusuar në fushat e tyre të interesit, në botën e ndjenjave, në botën e sendeve dhe mallrave të cilave ua ndjekin zhvillimet hap pas hapi, sekondë pas sekonde, me ndihmën e super teknologjive moderne në komunikim. Humbi epistolari e bashkë me të retorika e lartë, zbukurimet stilistike në adresë të të dashurve tanë, por ne tani shikohemi sy më sy e buzëqeshim gjallërisht me cilin të duam, paçka se bashkudhëtarit në tren i dukemi të mbyllur, të largët, pa pikë ngrohtësie humane. Kemi modifikuar ca mënyrën e sjelljes, por jemi më fort të lidhur e të robëruar pas gjërave që duam e na lënë pa gjumë. Shkrimtari nuk mund të sillet ose ta gjykojë bashkësinë ku bën pjesë me kritere të kohës së pëllumbave postierë. Vetmi krijuese unë quaj murin ndarës që krijoj me bjerraditësit dhe me çdo të panjohur që nuk ka fuqi magnetike për ta merituar vëmendjen time. Çdo mendim, foto apo shkrim tonin, në kohë reale mund t’ia nisim e t’i mbërijë kujt të duam ne, në secilën pikë të rruzullit. Nuk arrijmë të vetmohemi sa duhet, ky është problem-kyç që kemi sot. Na ndjekin kudo lajme, njoftime, ngjarje, zile telefonash e shkarkesa të tjera elektronike.
Një ngjarje, një njeri, një libër, ose një shprehje që mendon se i ka dhënë tjetër kah krijimtarisë sate…
Pavarësisht se mund ta supozoj veten të pajisur me një ndjeshmëri dhe aftësi shprehëse që e mundësojnë potencialisht ushtrimin në krijimtari artistike, mendoj përsëri se ka qenë një ngjarje e «vogël», një gjest, një episod i cili ka nxitur të dalë jashtë meje një botë e madhe e fjetur. Po të ishte rasti të shpjegoja fillesat e romaneve të mi, jo si nisin ata, por si ndodhi që u ula dhe nisa t’i shkruaj, do të kisha për të rrëfyer gjëra interesante, gati të pabesueshme në rëndomtësinë e tyre të jashtme. Sa për kahun e krijimtarisë, dihet se akumulime të jashtëzakonëshme jetësore e kulturore, letrare, artistike, si bëhen pjesë e natyrshme e vetëdijes tënde, diktojnë kahun e duhur, temën e radhës, fizionominë dhe timbrin e saj polifonik. Shkruaj në mënyrë të ndërgjegjëshme, por procesi krijues i jep formë e strukuturë sipërore kaosit tim të brendshëm, duke më komanduar me ligjësitë e tij misterioze. Çdo libër i bukur që kam lexuar më ka bërë të them: ja, kjo duhet lexuar nga secili dhe nuk kemi nevojë për shkrime të reja. Po kështu, kur kam dëgjuar një melodi muzikore, kur kam parë një pikturë ose një film, e kam parë veten dhe kolegët e mi bashkëkohës të çliruar nga detyra për zbulime dhe sendërtime vetjake. Për mirë ose për keq, kjo gjendje pasive shkaktuar nga shijimi i artit të njohur, nuk ka zgjatur shumë… Të pathënat e mia më kanë urdhëruar të nis nga e para një punë timen, të rrezikoj, të vë në sprovë veten, emrin, personalitetin.
Bukuresht-Tiranë, gusht 2015